Algemeen letterkundig lexicon

ridderroman

Algemene genrebenaming voor de middeleeuwse, meestal berijmde verhalen (ridderpoëzie) over een geïdealiseerde ridderwereld uit het verleden (hoofse literatuur, epiek). De ridderroman kwam in de 12^de eeuw tot ontwikkeling in Frankrijk. Het woord ‘roman’ wil zeggen dat de tekst in het ‘romaans’ (d.w.z. in de volkstaal in Frankrijk) geschreven is. De eerste romans zijn bewerkingen van klassieke heldendichten (epos): de Roman de Thèbes, de Roman d'Eneas en de Roman de Troie. Pas daarna ontwikkelt zich de Arthurepiek en nog weer later sluiten de oorspronkelijke Franse, orale verhalen over Karel de Grote (chanson de geste) zich hierbij aan.

Aanvankelijk bestaat het geïntendeerde publiek uit de adel. Op het einde van de middeleeuwen beantwoordde het beeld van de ridder niet meer aan zijn maatschappelijk belang. Chaucer parodieerde de ridderroman in zijn Tale of Sir Topaz (ca. 1390) en twee eeuwen later bracht Cervantes met zijn Don Quijote (1605-1615) het genre de genadeslag toe, al bleef de Amadis-roman tot ver in de 17^de eeuw succes kennen.

De sterk educatief-agogische inslag van de ridderroman (overeenkomst met de rijmkroniek) – de geïdealiseerde weergave van het verleden – leert het hofpubliek welk maatschappelijk optreden in allerlei situaties van aristocratische kringen wordt verwacht. Het verleden bevat concrete voorbeelden om aan te geven waaruit de ridderlijke gedragscode bestaat. De agogische inslag leidt er ook toe dat het verleden in de ridderroman in overeenstemming wordt gebracht met de normen en waarden die bij het publiek leven en in die kring worden gepropageerd. Dit waardesysteem manifesteert zich nadrukkelijk in de ridderroman.

Een andere benaming voor ridderroman is hoofse roman, maar vanwege de diffuse betekenis van het begrip ‘hoofs’ (hoofse literatuur) is het wellicht beter alleen over ridderroman te spreken: in de 19^de en 20^ste eeuw werden aan het begrip ‘hoofs’ connotaties toegevoegd die voor de middeleeuwse mens onbegrijpelijk zouden zijn.

Subgenres van de ridderroman zijn de Arthurroman (Arthurepiek) of de Brits-Keltische roman, de Alexanderroman, de Karelroman (Karelepiek), de kruisvaartroman, de Oosterse roman, de Amadis-roman en de Palmerijn-roman.

Veel ridderromans zijn in de tweede helft van de 15^de eeuw omgewerkt (omwerking, ontrijming) tot prozaromans en uiteindelijk, in de 17^de en 18^de eeuw, ‘verworden’ tot volksboeken.

Lit: E. Köhler, Der altfranzösische höfische Roman (1978) • W.P. Gerritsen, ‘Wat is hoofsheid? Contouren van een middeleeuws cultuurverschijnsel’ in R.E.V. Stuip & C. Vellekoop (red.), Hoofse Cultuur. Studies over een aspect van de middeleeuwse cultuur (1983), p. 25-40 • F.P. van Oostrom, ‘Hoofse cultuur en litteratuur’ in R.E.V. Stuip & C. Vellekoop (red.), Hoofse Cultuur. Studies over een aspect van de middeleeuwse cultuur (1983), p. 119-138 • E. van den Berg, ‘Genre en gewest: de geografische spreiding van de ridderepiek’ in Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde 103 (1987) 1, p. 1-36 (DBNL 2003) • R.E.V. Stuip, ‘Rondom Karel de Grote’ in R.E.V. Stuip (red.), Franse literatuur van de middeleeuwen (1988), p. 39-56 • M. Gosman, ‘De receptie van het klassieke erfgoed in de Franse middeleeuwen. De Alexanderlegende als voorbeeld’ in R.E.V. Stuip (red.), Franse literatuur van de middeleeuwen (1988), p. 85-101 • K. Busby, ‘Arthur en Tristan’ in R.E.V. Stuip (red.), Franse literatuur van de middeleeuwen (1988), p. 102-120 • J.D. Janssens, Dichter en publiek in creatief samenspel: Over interpretatie van middelnederlandse ridderromans (1988) • J.G.M. Kienhorst, De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek. Een codicologische beschrijving, 2 dln (1988) • E. van den Berg & B. Besamusca (red.), De epische wereld. Middelnederlandse Karelromans in wisselend perspectief (1992) • Le roman chevaleresque tardif, themanummer van Études Françaises (1996) • J.D. Janssens (red.), Op avontuur. Middeleeuwse epiek in de Lage Landen (1998) • F. van Oostrom, ‘De lage landen en het hooggebergte. Middelnederlandse ridderromans in Europese context’ in Literatuur 17 (2000), p. 3-11 • J.D. Janssens & V. Uyttersprot, Superhelden op perkament. Middeleeuwse ridderromans in Europa (2005) • I. Diu, E. Parinet & F. Vielliard (red.),  Mémoire des chevaliers. Édition, diffusion et réception des romans de chevalerie du XVII^eau XX^e siècle (2007) • F. van Oostrom, Wereld in woorden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur, 1300-1410 (2013).

ridderpoëzie

rijk rijm zie gelijk rijm