Algemeen letterkundig lexicon

asyndeton-1

Etym: Gr. a-syndetos = niet samengebonden.

Term uit de retorica en stijlleer ter aanduiding van de weglating (vorm van ellips) van het normaal verwachte voegwoord in een opsomming (enumeratio) van woorden of zinsdelen. Het afwezige verbindingswoord wordt doorgaans vervangen door een komma. Bijv. het weglaten van ‘en’ in ‘Het kostte ons bloed, zweet, tranen’.

Het asyndeton is tegengesteld enerzijds aan het monosyndeton (het stilistisch meest normale geval, waarbij een enkel verbindingswoord op het einde van de opsomming verschijnt: ‘Het kostte ons bloed, zweet en tranen’), anderzijds aan het polysyndeton (waarbij een speciaal effect bereikt wordt door de nadrukkelijke herhaling van het verbindingswoord: ‘Het kostte ons én bloed, én zweet, én tranen’).

Het asyndeton kan verschillende mogelijke logische verbindingen uitdrukken, naargelang van het voegwoord dat werd weggelaten. Zo kan men een onderscheid maken tussen:

•	copulatief asyndeton: bijv. ‘Hij was stokoud, ziek’ (het weggelaten voegwoord ‘en’ is louter opsommend; Lat. copulare = verbinden)
•	adversatief asyndeton: bijv. ‘Niet ik, jij bent ziek’ (de weggelaten verbinding ‘maar’ duidt een tegenstelling aan; Lat. adversare = zich richten tegen)
•	causaal asyndeton: bijv. ‘Hij was stokoud, ziek, een vogel voor de kat’ (de weggelaten verbinding ‘en daardoor’ geeft een oorzaak-gevolg relatie aan; Lat. causa = oorzaak).

Het asyndeton kan ook betrekking hebben op de aaneenschakeling van zelfstandige zinnen, gescheiden door komma, puntkomma of zelfs punt, al zullen sommigen hier veeleer de term parataxis verkiezen. Bijv.:

•	copulatief: ‘Het was ondraaglijk heet; de lucht was vochtig’
•	adversatief: ‘Het was ondraaglijk heet; de wedstrijd ging gewoon door’
•	causaal: ‘Het was ondraaglijk heet; velen gaven op’

Het wordt telkens aan de lezer of toehoorder overgelaten om het ontbrekende voegwoord en de bedoelde logische verbinding (opsomming, tegenstelling of verklaring) erbij te denken op basis van context en kennis van mens en wereld. Dit proces verloopt doorgaans automatisch en probleemloos, maar kan ook wel eens leiden tot meervoudige interpretatie, zoals in de slogan van een biermerk ‘Makkers, maten, Maes’, die causaliteit suggereert, of zoals in de bekende eerste paragraaf van A tale of two cities (1859) van Charles Dickens:

It was the best of times, it was the worst of times, it was the age of wisdom, it was the age of foolishness, it was the epoch of belief, it was the epoch of incredulity, it was the season of Light, it was the season of Darkness, it was the spring of hope, it was the winter of despair, we had everything before us, we had nothing before us […].

Interpretatieve aarzelingen treden vaak ook op bij de associatieve, logisch ongestructureerde aaneenschakeling van zinsdelen of zinnen in de stream of consciousness.

Het asyndeton kan daarnaast heel wat andere effecten beogen. Vaak drukt het copulatief asyndeton snelheid en efficiëntie uit, als in het bekende voorbeeld van C. Julius Caesar ‘Veni, vidi, vici’ (ik kwam, zag, overwon) of de corona-slogan ‘Hands, face, space’ (was je handen, bedek je gezicht, hou afstand). Het is typisch voor een stijl die kortheid beoogt (brachylogie). Het adversatief asyndeton kan daarbij een tegenstelling (antithese) door implicietheid en compacte zegging verscherpen, als in ‘oost, west, thuis best’ of ‘arm van buiten, rijk van binnen’ en in menig andere beknopte spreuk of uitdrukking.

Omgekeerd kan een lange asyndetische lijst het ritme van de tekst vertragen, door de opsomming als zodanig te benadrukken, als in ‘Ze waren allemaal daar: An, Celine, Jan, Kim, Lieve, Meriam, Piet, de hele bende’. Het gebruik van asyndeton eerder dan monosyndeton kan daarbij suggereren dat de opsomming onvolledig is, zeker wanneer deze gevolgd wordt door het weglatingsteken (drie puntjes), als in ‘De auto bleek een wrak te zijn: roest, versleten banden, defecte koppeling, lekkende motor…’

Het asyndeton kan gebruikt worden om een climax-1 op te bouwen, zoals in het ‘Veni, vidi, vici’ voorbeeld, of voor emfase en pathos, zoals in ‘These griefs, these woes, these sorrows make me old’ (die smarten, ellende, zorgen maken me oud) (W. Shakespeare, Romeo and Juliet, vers 3.2.89).

Synoniemen: de Latijnse termen inconexio (in-conexus = ‘niet verbonden’) en dissolutio (‘ont-binding’).

Lit: M.D. Huber, Effets stylistiques de la construction asyndétique dans quelques œuvres du XVIII^e, XIX^e et XX^e siècle (1967) • E. Buyssens, ‘Juxtaposition parataxe et asyndète’ in La linguistique 10 (1974), 2, p. 19-24 • G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl. 1 (1992), kol. 1154-1156 • E.W. Güting & D.L. Mealand, Asyndeton in Paul. A text-critical and statistical enquiry into Pauline style (1998) • F. Rossette, ‘Translating asyndeton from French literary texts into English’ in Target 21 (2009), p. 98-134 • R. Warren, ‘Unbinding sense: The figure of asyndeton’ in The Hopkins review 9 (2016), p. 308-314.

asyndetische vergelijking

asyndeton-2