Alle de brieven. Deel 5: 1685-1686

[p. 1]

Brieven 82-89.
Letters 82-89.

[p. 2]

Brief No. 82 [43].
5 Januari 1685.

Gericht aan: de Royal Society.

Manuscript: Ondertekende brief te Londen, Royal Society. MS. 1902. L 1. 73. Eenentwintig kwartobladzijden.

Gepubliceerd in:

Antoni van Leeuwenhoek, Ontledingen en ontdekkingen. C. Boutesteijn. Leijden, 1685. Blz. 51-94 (de bladzijden 73-88 zijn abusievelijk 79-94 genummerd). Met 11 figuren. (Hollandse text) [A]

Philosophical Transactions. Vol. XV. No. 170. April 20. 1685. Oxford, 1685. Blz. 963-979. Met 11 figuren. (Engels extract.)

Antonius de Leeuwenhoek, Anatomia et contemplatio. Cornelis Boutesteijn. Lugduni Batavorum, 1685. Blz. 3-35. Met 11 figuren. (Latijnse vertaling.)

Acta eruditorum. Vol. IV. Lipsiae, 1685. Blz. 534. Met 2 figuren. (Kort Latijns extract.)

Antoni van Leeuwenhoek, Ontledingen en ontdekkingen. Cornelis Boutesteijn. Leijden, 1698. Blz. 51-88. Met 11 figuren. (Hollandse text.) [B]

N. Hartsoeker, Cours de physique etc. et d'un extrait critique des lettres de M. Leeuwenhoek. La Haye, 1730. Blz. 13-15. (Franse vertaling van een deel van den brief.)

Antonii a Leeuwenhoek Opera omnia. Ed. nov. J.A. Langerak. Lugduni Batavorum, 1722. Blz. 1-28 (1ste nummering). Met 11 figuren. (Latijnse vertaling.) [C]

S. Hoole, The select works of Antony van Leeuwenhoek. Vol I. London, 1800. Blz. 126-128. Met 2 figuren. (Engels extract van het eerste gedeelte van den brief.)

Korte inhoud:

Onderzoek van de zouten in azijn en wijn. Proeven over de werking van azijn op kreeftsogen en van wijn op krijt. Uit de verschillende vorm van de kristallen in de wijn en in jichtknobbels wil Leeuwenhoek afleiden, dat wijn drinken niet de oorzaak van de jicht kan zijn. Theorie, dat het kleinste, waarneembare kristal reeds de vorm heeft van het volgroeide. Leeuwenhoek bestrijdt de leer van Descartes, dat de kleinste waterdelen ‘slangachtig’ zijn, en geeft als zijn mening, dat het ronde deeltjes zijn, die elkaar afplatten. Theorie over de smaak van zout, zuur, zoet, welke zou berusten op verschil in vorm en oplosbaarheid der kristallen.

Figuren:

De elf figuren, welke bij deze brief behoren, ontbreken bij het manuscript.

Opmerkingen:

Deze brief is niet door Leeuwenhoek zelf geschreven, slechts ondertekend.

[p. 3]

Letter No. 82 [43].
January 5th 1685.

Addressed to: the Royal Society.

Manuscript: Signed letter; London, Royal Society. MS. 1902. L 1. 73. Twenty-one quarto pages.

Published in:

Antoni van Leeuwenhoek, Ontledingen en ontdekkingen. C. Boutesteyn. Leyden, 1685; pp. 51-94 (the pages 73-88 are erroneously numbered 79-94). With eleven figures. (Dutch text.) [A]

Philosophical Transactions. Vol. XV. No. 170. April 20th. 1685. Oxford, 1685; pp. 963-979. With eleven figures. (English extract.)

Antonius de Leeuwenhoeck, Anatomia et contemplatio. C. Boutesteyn. Lugduni Batavorum, 1685; pp. 3-35. With eleven figures. (Latin translation.)

Acta eruditorum. Vol. IV. Lipsiae, 1685; pp. 534. With two figures. (Short Latin extract.)

Antoni van Leeuwenhoek, Ontledingen en ontdekkingen. C. Boutesteyn. Leyden 1698; pp. 51-88. With eleven figures. (Dutch text.) [B]

N. Hartsoeker, Cours de physique etc. et d'un extrait critique des lettres de M. Leeuwenhoek. La Haye, 1730; pp. 13-15. (French translation of part of the letter.)

Antonii a Leeuwenhoek Opera omnia. Ed. Nov. J.A. Langerak. Lugduni Batavorum, 1722; pp. 1-28 (first numbering). With eleven figures. (Latin translation.) [C]

S. Hoole, The select works of Antony van Leeuwenhoek. Vol. I. London, 1800; pp. 126-128. With two figures. (English extract of the first part of the letter.)

Summary:

Investigation of the salts in vinegar and wine. Experiments on the influence of vinegar on crab's eyes and of wine on chalk. From the fact that crystals found in wine have a different shape from those in gouty tubercles Leeuwenhoek infers that the drinking of wine cannot be the cause of gout. A theory that the smallest perceptible crystal already has the shape of the full-grown one. Leeuwenhoek contests the doctrine of Descartes that the smallest particles of water are ‘snake-like’, and gives it as his opinion that they are round particles which flatten each other. A theory about the taste of salt, sour, and sweet, which is said to be caused by the differences in shape and solubility of the crystals.

Figures:

The eleven figures which belong to this letter are lacking in the manuscript.

Remarks:

The manuscript is not an autograph, but Leeuwenhoek signed it.

[p. 4]

Delft den 5^e januarij 1685¹⁾

Hooge Edele, Hoog-Geleerde, en Wijt Vermaarde Heeren.

Mijn Heeren die van de Con: Societeijt in Londen sij alle Heijl en Zegen²⁾.

Mijn laatste aan UE Hoog Edelen is geweest den 25 Julij 1684³⁾, waarop mijn UE Hoog Ed: Secretaris de Heer Francis Aston heeft geschreven, dat mijne observatien wel waren ontfangen, maar dat deselve in UE Hoog Ed: vergadering niet en waren gelesen, omdat het in die tijt was, dat de Co: Soc: niet was vergadert⁴⁾.

Ik ben van een voornaam Heer van onse Stad te meermaal ernstelijk versogt, omme te examineren eenige Souten, dat ik doorgaans⁵⁾ heb afgeslagen, eensdeels om dat daar te veel arbeijts aan was, ten anderen om dat den Arbeijt, die ik voor desen daar aan besteet hadde, niet wel en was gelukt⁶⁾, en dat in sodanige observatien als ik te weeg gebragt hadde, groote veranderingh van figuiren door een warme off koude Lugt aan de souten konde geschieden⁷⁾. Ik heb dan een middel bedagt omme de souten te

1) A en B hebben: ‘Delft in Holland’.

2) A en B hebben: ‘sij alle Heijl en Zegen’ weggelaten.

3) A en B hebben hierna: ‘&c.’ en laten de rest van de eerste alinea weg.

4) Deze brief is voorgelezen in de Royal Society in de zittingen van 3 December 1684 en 7 Januari 1685. (Zie: Th. Birch, The History of the Royal Society IV (1757) blz. 340 en 355). [M.]

5) Doorgaans - steeds.

6) Zie de brieven van 11 Februari 1675 en 20 December 1675 (Alle de Brieven I, blz. 232 e.v. en blz. 332).

7) Bij de bestudering der door L. beschreven kristallisatieproducten moet men steeds in het oog houden, dat hij nimmer met zuivere stoffen werkte, maar steeds met mengsels van stoffen van verschillende aard, in verschillende verhoudingen en bovendien onder verschillende en slecht bepaalde kristallisatie-omstandigheden. Het is daarom niet met zekerheid te beslissen, of de in éénzelfde figuur afgebeelde kristalletjes vormen zijn van verschillende chemische verbindingen, dan wel of zij uiteenlopende ‘habitus’ betekenen van de kristallen, waargenomen bij éénzelfde verbinding. Bij eenzelfde forma is de habitus - en dat is hetgeen L. bestudeert - in de hoogste mate gevoelig voor veranderingen in de omstandigheden, zoals de aanwezigheid van vreemde stoffen in de oplossing, de temperatuur en eventueel een combinatie van beide. Men kan vaststellen, dat L.'s beschrijvingen voor het grootste deel betrekking hebben op het zure kalium-d-tartraat (wijnsteen), zoals dit zich in werkelijkheid rhombisch-bisphenoidisch in diverse habitus kan voordoen, al naarmate het uit water, uit verdund azijnzuur, bij aanwezigheid van andere zouten, van suikers of andere organische stoffen en bij verschillende temperaturen van kristallisatie kan voordoen. Zo hebben fig. 1 A, B, C, E, F, fig. 2 R, fig. 3 A, C, D, fig. 6 B, fig. 7 B en C, fig. 9 A, B en F, fig. 10 C, F, G op dezelfde stof betrekking. Fig. 1 E en 5 B en C, zijn blijkbaar afbeeldingen van dezelfde orthogonale doorkruisingstweeling. Er zijn echter ook kristallen van d-wijnsteenzuur zelve en van het neutrale⁺ K-d-tartraat door L. gezien. Wij geven enkele figuren ter illustratie. [J.]

+ afb. 1-7.

[p. 5]

Delft, January 5th 1685¹⁾

Very noble, learned and illustrious Sirs,

To the Gentlemen of the Royal Society of London my respectful greetings²⁾.

Your honoured Secretary, Mr. Francis Aston, has informed me that the contents of my last letter to your Worships, dated 25th July 1684³⁾, had not been read before them collectively, because the Royal Society was not in session at that time⁴⁾

On several occasions an eminent Gentleman of our City has earnestly requested me to examine certain salts. This, however, I have steadfastly refused to do, partly because such an investigation would involve too much labour, but also because some previous attempts I had made to study them had not been successful⁵⁾ and such observations as I had made revealed pronounced changes in the patterns when the salts were exposed to hot or cold air⁶⁾. I then thought out a means of examining the salts by

1) A and B have: Delft in Holland.

2) A and B omit: my respectful greetings.

3) A and B have ‘&c.’ after this and omit the remainder of the first paragraph.

4) This letter was read to the Royal Society at its meetings of 3 December 1684 and 7 January 1685. (See Th. Birch, The History of the Royal Society IV, 1757; pp. 340 and 355). [M.]

5) See the letters of 11 February 1675 and 20 December 1675 (Collected Letters, I, p. 233 sqq. and p. 333).

6) Any consideration of the products of crystallization described by L. should take account of the fact that he never had pure substances to deal with, but was invariably working with mixtures of materials different in nature, in varying proportions and, moreover, under varying, not well-defined conditions of crystallization. There is therefore no conclusive evidence as to whether the crystals reproduced in one and the same figure are forms of different chemical compounds, or represent different ‘habits’ of the crystals observed in the single compound. In one and the same form the habit - and this is what L. was studying - is extremely sensitive to changes in conditions, such as the presence of foreign matter in the solution, the temperature and, maybe, a combination of the two. It is clear that L's descriptions mainly refer to acid potassium-d-tartrate (tartar) which belong to the rhombic-bisphenoid system and may occur in various habits, depending on whether it is produced from water or from dilute acetic acid, in the presence of other salts, sugars or other organic substances and at different temperatures of crystallization. Thus fig. 1 A, B, C, E, F, fig. 2 R, fig. 3 A, C, D, fig. 6 B, fig. 7 B and C, fig. 9 A, B and F, fig. 10 C, F, G all relate to the same mineral. Figs. 1 E and 5 B and C are apparently representations of the same orthogonal penetration twin. L., however, also saw crystals of d-tartaric acid itself and of the neutral⁺K-d-tartrate. This is illustrated by a few figures. [J.]

+ ill. 1-7.

[p. 6]

examineren, op andere manier, als ik voor desen hadde int werk gestelt, dog ik heb met alle de souten op dese Metode niet te regt konnen komen.

⁺Mijn Wijn Edik off Wijn Asijn, (die ik in een vat voor een gantsch jaar voor mijn Menagie inlegh⁸⁾, en ontrent drie maanden in mijn kelder gehad hadde) was soo extraordinarie Suijr geworden, dat die verre mijn voorgaande Edik overtroff, en wanneer ik deselvige eenige weijnige uijren inde Lugt hadde laten staan, sag ik boven gemeen veel deelen (die ik het Sout vande Edik⁹⁾⁺ noem) als No 1 fig: A. lopende aan beijde eijnde seer spits toe, hebbende veele int midden een langagtig bruijn¹⁰⁾ figuirtge, andere van deselve ommetrek waren soo helder als Cristal als fig: B. die ook wel de meeste waren. Andere figuijren hadden een langagtige bruijne gedaante, in welke bruijnte weder een ligt of helder wesen was als fig: C. op een ander plaats lagen weder (dog seer weijnige) ovale figuirtgens, in dewelke eenige van deselve weder een ligt ovaal figuijrtge vertoonde als fig: D. onder welke geseijde figuiren A B D. ik mijn veeltijts versekerde te sien, datter veele waren, die met een holte waren versien, even als off wij een model van een

+ Zouten in wijnazijn.

8) Het was in L.'s tijd gewoonte zelf azijn te maken en deze in een vat te bewaren (‘in te leggen’) in de kelder. Zie o.a. De Geheimen der Wijnen, liqueuren en bieren II (1772) blz. 5 e.v. [M.]

9) In wijnazijn van hoog zuurgehalte kunnen deze kristallen secundair uit de wijnsteen zijn vrijgemaakt; waarschijnlijk zijn ook kaliumacetaat en organische calciumzouten aanwezig geweest. Deze zijn niet te identificeren. [J.]

+ fig. I.

10) Waarschijnlijk is hier bedoeld het verschijnsel, dat in het midden van een aangroeiend kristal veelal een half doorzichtige of ondoorzichtige kern voorkomt; gewoonlijk liggen daaromheen nog zones die met de grensvlakken evenwijdig lopen. In de onzuivere praeparaten van L., zoals wijnazijn, ingedroogde wijnen, enz., die dus vermengd zijn met organische kleurstoffen, kunnen ook bruinachtig gekleurde laagjes aan die parallele zones voorkomen, daar de onzuiverheden zich veelal langs de grensvlakken plegen te concentreren. Het is niet met zekerheid te zeggen, aan welke betekenis van het woord bruijn (n.l. ‘bruin’, ‘zwartachtig donker’, of ‘glanzend’) hier moet worden gedacht. [J. en M.]

[p. 7]

a different method from the one I had hitherto employed, but found that some of the salts did not yield to this method of examination.

⁺My wine vinegar (a cask of which, enough for a whole year, I lay down for my household⁷⁾ and which had been in my cellar for about three months) had become so sour as far to exceed in acidity my previous stock. After it had been exposed to the air for a few hours I noticed an unusually large number of particles (which I call the salt of the vinegar⁸⁾, tapering very sharply at each end, as at No. 1 in fig. A. Many of these had a longish, brown⁹⁾ pattern at the centre; others of similar contour - and these were in the majority - were as clear as crystal, as in fig. B. Then, again, there were particles which were longish and brown, with a clear⁺ and transparent shape within the dark, as it were, as in fig. C. In another place I saw oval patterns (though very few), within some of which appeared a bright oval figure, as in fig. D. Among these figures ABD I have often perceived many containing a small

+ Salts in wine vinegar.

7) In L's time it was customary to make vinegar at home, cask it and keep it (‘lay it down’) in the cellar. Cf., among other literature on the subject, De Geheimen der Wijnen, liqueuren en bieren II, 1772; p. 5 sqq. [M.]

8) In acetic acid of high acid content these crystals may have been isolated secondarily from the tartaric acid; this vinegar probably also contained some potassium acetate and organic calcium salts. These cannot be identified. [J.]

9) What L. is probably referring to is a semi-transparent or non-transparent nucleus often seen in the centre of a growing crystal; it is usually surrounded by zones running parallel to the faces. In the impure preparations with which L. was dealing, such as wine vinegar, dried-up wines, etc., hence substances adulterated with organic dyestuffs, brownish films are liable to adhere to those parallel zones, since such contaminations often tend to concentrate along the faces. [J.]

+ fig. I.

[p. 8]

kleijn schuijtge¹¹⁾ sagen. Ende soo nu en dan is mijn wel een vande eerst geseijde fig: voorgekomen wiens eene helft bruijn, ende de andere helft seer doorschijnende was, als ook mede dat de figuirtgens wel op, en over malkanderen lagen als met fig: E aangewesen, als ook mede sag ik, soo nu en dan verscheijde figuirtgens, die maar de helft van de figuiren A B ofte C, uijtmaken als fig: F¹²⁾. En veele van alle dese verhaalde figuiren waren uijtstekende kleijn, ja sodanig dat deselvige vanwegen haar kleijnte het gesigt ontweeken. Dese verhaalde figuirtgens, die ik het sout vanden Asijn, ofte wijn noem, waren inden Edik in soo een groote meenigte dat het getal al eenige duijsenden was, die ik ontdekte in een kleijn droppeltge Edik, ende dat boven¹³⁾ een onbegrijpelijke groote meenigte van kleijne globulen die ik oordeelde soo groot te sijn, dat met haar Sessen, maar de groote van een globule bloet souden uijtmaken¹⁴⁾, ende daar beneffens nog een veel grooter getal van kleijnder globulen. Dese laatste waren soo kleijn, dat ik oordeelde, dat sij met haar 36. maar de groote van een globule bloet souden uijtmaken: in Somma het scheen onbegrijpelijk te sijn, dat soo een groote meenigte van deelen geplaatst konden sijn, in soo een kleijne quantiteijt nat, daar¹⁵⁾ den Edik nog een heldere materie was. Alle dese hier voren verhaalde deelen, die ik het Sout vanden Edik noem, stel ik vast, dat de scherpe off nijpende deelen sijn, die op onse tonge soo een gevoelen veroorsaaken dat wij suijr¹⁶⁾ noemen. En schoon ik dese deelen door een gemeen vergrootglas, dus groot kome te sien, soo oordeelde ik

11) Deze holte berust op oplossingsverschijnselen. L.'s schub- en spoelvormig afgeronde kristallen zijn door secundaire oplossingsverschijnselen vervormde kristallen van ruitvormige gedaante. [J.]

12) ⁺ Merkwaardig is de hier beschreven hemimorfe vorm, die ook verschijnt in fig. 3 C en D, fig. 4 L, K, I, en Q en R, fig. 5 F, fig. 9 D en fig. 10 C en F. Deze vormen kunnen feitelijk niet bij de wijnsteen voorkomen, doch wijzen veeleer op rhombisch-pyramidale of monoklien-sphenoidische resp. domatische kristalvormen. Zij kunnen te wijten zijn aan organische stoffen, zoals saccharose of vrij d-wijnsteenzuur, dat in de aan azijnzuur rijke oplossingen is ontstaan. [J.]

+ Hemimorfisme. fig III, IV, V, IX en X.

13) Boven - behalve.

14) Deze ‘globulen’ zijn wellicht micro-organismen geweest. [J.]

15) Daar - terwijl toch.

16) Zie voor L.'s opvattingen over het ontstaan van de smaakgewaarwording de brieven van 14 Augustus 1675 (Alle de Brieven I. blz. 306-312) en 9 October 1676 (l.c. II. blz. 138-140).

[p. 9]

excavation, just as if one were looking at the model of a small boat¹⁰⁾. Now and again I have observed that one half of some of the first-mentioned particles was brown, the other half being very transparent; also that some of the figures were lying one across the other, as illustrated in fig. E, and I have occasionally seen some forming only half of pattern A, B or C, as in fig. F¹¹⁾. And many of these figures I have been speaking about were exceedingly small, so small, indeed, that they were invisible to the naked eye. These particles, which I call the salt of the vinegar or wine, were so numerous that I detected several thousand of them in a small drop of vinegar, and, in addition, an innumerable multitude of minute globules of a size which I judged to be of such a size that six of them would go to make up one globule of blood¹²⁾; and besides these, a far larger number of yet smaller globules. So minute were the latter that I estimated 36 of them would be no larger than a globule of blood. In a word, it seemed incredible that so small a quantity of liquid (since, after all, the vinegar was still clear) could contain such a multitude of particles. All these particles which I call the salt of the vinegar are, I confidently believe, the sharp or pungent particles which produce that sensation upon the tongue which we call ‘sour’¹³⁾. Although these particles appear to be large through an ordinary magnifying

10) This cavitation is an effect associated with the phenomena of solution. L's scaly and bobbin-shaped crystals are rhombohedral crystals deformed by secondary effects of solution. [J.]

11) ⁺ The hemimorphism described here, which also appears in figs. 3 C and D, fig. 4 L, K, I, Q, and R, fig. 5 F, fig. 9 D and fig. 10 C and F, is noteworthy. Actually, this cannot occur in tartar, but points rather to the presence of rhombic-pyramidal, monoclinic-sphenoidal or dome forms of crystal. They may owe their origin to organic substances, such as saccharose of free d-tartaric acid formed in solutions of high acetic acid content. [J.]

+ Hemimorphism fig. III, IV, V, X.

12) These ‘globules’ may possibly have been micro-organisms. [J.]

13) For L's ideas as to the cause of the perception of taste see the letters of 14 August 1675 (Collected Letters, I, pp. 307-313) and of 9 October 1676 (ibid. II, pp. 139-141).

[p. 10]

egter, dat deselve veel deelen¹⁷⁾ kleijnder sijn, als de kleijnste, die hier geteijkent staan, ende dat dese soo groote als kleijne figuirtgens alleen¹⁸⁾ uijt groote meenigte van kleijnder deelen, die deselve figuir hebben sijn te samen gestremt¹⁹⁾, gelijk ik meenigmaal gesien heb, dat wanneer ik ons gemeen Zeewater, off water daar ons gemeen Sout in is gesmolten voor mijn gesigt door een Microscope brenge, dat uijt hetselvige voortkomen, seer nette⁺ kleijne vierkante figuirtgens, ja soo kleijn dat duijsent Millioenen van deselvige de groote van geen groff Sant²⁰⁾ souden konnen uijtmaken, welke kleijne deeltgens sout, soo aanstonts als [ik] die kome te sien, in groote aan alle sijden toenemen, en egter meest doorgaans hare nette viersijdigheijt behouden²¹⁾. Ende alsoo stel ik vast dat ik geen scharp deeltge inden Asijn kome te sien off het bestaat uijt een groot getal van sodanige kleijne deeltgens.

Ik heb een glas met Edik dat onder en boven ontrent 2 vingeren wijt is seer na 8 weeken met een weijnig Edik open, op mijn comptoir²²⁾ gestelt na welke tijt ik ondervonden heb, dat opde Superfitie vanden Edik dreven een menigte van soutdeelen. Dese observerende konde ik nu seer klaar bekennen hetgeene daar ik mij hier voren niet volkomen ten genoegen van konde versekeren, namentlijk, dat dese soutfiguiren, een holte hadde, want ik konde nu soo klaar de holte in veele soutdeelen bekennen, als off wij met ons bloote oogen de holte in een boot²³⁾ van een schip sagen, want dese soutfiguiren waren door de lankheijt vande tijt in dikte toegenomen. Ik heb eenige van deselve laten afteijkenen, die met de holte tegen het Oog aankomen als fig: G. alsmede eenige diemen ten deele op sij komt te sien en tegelijk ook voor een gedeelte derselver holte kan bekennen als fig: H²⁴⁾. Ik heb ook

17) Veel deelen - vele malen.

18) Alleen - slechts, alleen maar. L. bedoelt hier waarschijnlijk, dat de grote en kleine deeltjes niet in wezen verschillen. [Dam.]

19) Zie over L.'s denkbeelden omtrent de groei van kristallen de brieven van 11 Februari 1675 (l.c. I. blz. 232-234), 14 Augustus 1675 (l.c. I. blz. 310, aant. 29) en November 1679 (l.c. III. blz. 122-128).

+ Kleinste kristallen van keukenzout.

20) Deze grootte komt ongeveer overeen met 1 µ. [S.]

21) Zie voor de beschrijving van zoutkristallen de brieven van 24 April en 7 September 1674 en 11 Februari 1675 (l.c. I. blz. 86, 156-158 en 232-234).

22) Zie aant. 38 bij de brief van 9 October 1676 (l.c. II. blz. 78).

23) Boot - sloep.

24) Bij kristallen van zuur kalium-d-tartraat (wijnsteen), gekristalliseerd uit een koud-verzadigde oplossing in 50% azijnzuur bij kamertemperatuur,⁺ vindt men o.a. de door L. hier beschreven figuren. [J.]

+ afb. 6.

[p. 11]

glass, I judged them to be many times smaller than the smallest represented here in the drawing, and that both the large and small figures are formed by the coalescence only of numerous smaller particles of the same pattern¹⁴⁾ , as I have frequently observed, when examining our ordinary sea water, or water in which common salt was dissolved, under a microscope, how very neat, small square figures would separate out of it; so minute were they that a thousand million of them would not occupy the space of a grain of coarse sand¹⁵⁾. As soon as these minute particles of salt became visible, they began to grow on all sides, yet, as a rule, retaining their exact four-sidedness¹⁶⁾. My conclusion is, therefore, that any sharp particle I see in the vinegar consists of a large number of the minute figures described.

I left a glass, about two fingers in diameter at the top and bottom, containing a little vinegar, open in my study¹⁷⁾ for nearly eight weeks, at the end of which time I observed that a great many particles of salt were floating on the surface of the vinegar. And I was now able to verify what I had hitherto been unable to establish conclusively to my entire satisfaction, namely, that these grains of salt showed an excavation; for I was now able to see the excavation in many grains of salt as clearly as though looking with the unaided eye at the hollow of a sloop, the grains of salt having swollen in the course of time. I had a drawing made of several of these, with the excavation in full view as in fig. G; also some seen partly from aside, and showing part of the excavation as in fig. H¹⁸⁾. I also had a full-grown living eel,

14) L. probably means that there is no essential difference between the large and small particles. [Dam.]
For L's ideas as to the growth of crystals see letters of 11 February 1675 (ibid. I, pp. 233-235), 14 August 1675 (ibid. I, p. 311, note 25) and November 1679 (ibid. III, pp. 123-129).

15) This would make them approximately one µ in diameter. [S.]

16) For the description of salt crystals see the letters of 24 April and 7 September 1674 and 11 February 1675 (ibid. I, pp. 87, 157-159 and 233-235).

17) See note 29 to the letter of 9 October 1676 (ibid. II, p. 79).

18) The figures here described by L. are among those found in crystals of acid potassium d-tartrate (tartar) crystallized from a cold-saturated solution⁺ in acetic acid of 50% at room temperature. [J.]

+ ill. 7.

[p. 12]

⁺een volwassen levendig Aaltge die met menigte in desen Asijn waren laten afteijkenen als fig. L.M. als ook mede een volwassen Aaltge dat ik hadde gedoot, om dat den Teijkenaar het dus distincter soude sien, als fig: N.O. met die insigte omdat²⁵⁾ men de kleijnheijt vande soutdeelen die inden Edik sijn, tegen de hoegrootheijt vande aaltgens sig soude konnen imagineren (dog men moet ook weten dat de verhaalde figuiren ende de aaltgens maar door een gemeen Microscope sijn geteijkent, ende datter nog veeldeelen kleijnder soutdeelen inden Asijn bij mijn sijn ontdekt die door het verhaalde Microscope niet te bekennen waren). Ten anderen ook om dat veele menschen sig vast inbeelden, dat de suijrigheijt die den Edik heeft, alleen hieruijt soude bestaan, dat de aaltgens met haar scharpe staartgens in onse tonge steeken; dat vals is, want soo sulcx waar was, soo soude veele asijnen smaakeloos sijn, omdat geen Aaltgens in eenige asijnen gevonden werden ende ten anderen soo soude in koude off vorst den asijn ook smakeloos worden want de aaltgens sterven vande koude als voor desen te meermaal geseijt²⁶⁾.

⁺Vorders heb ik mijn gedagten laten gaan, op den Edik waar in Kreeften oogen²⁷⁾ hadde gelegen, te meer omdat men seijt, dat de kreeften oogen de suijrigheijt vanden asijn gantsch benemen, en bij aldien sulcx waar was, soo stelde ik vast, dat dan dese boven verhaalde scharpe deelen nootsakelijk van figuir souden veranderen off grooter werden, off soo een sagt off buijgsaam wesen aannemen, dat deselve inde deelen van onse tonge sodanigh niet souden konnen steeken, off een beweginge aanbrengen die wij een Suijre Smaak noemen²⁸⁾. Ik heb dan verscheijde nieuwe glaasjens genomen, en in deselve gedaan eenige kreeften oogen, die ik in kleijne stucken hadde geklooft, omdat het gruijs, dat van hetselve

+ Azijnaaltje.
fig. I.

25) Met die insigte omdat - opdat.

26) Een dergelijke bewering is in L.'s voorgaande brieven niet te vinden; wellicht doelt hij op anderen. [S.]

+ Experimenten over de invloed van kreeftsogen op azijn.

27) Kreeftsogen zijn kalkachtige afzetsels aan de maagwand van verschillende soorten van kreeften (zie aant. 31 bij de brief van 14 Juni 1680 l.c. III. blz. 258). Zij zijn onoplosbaar in water, doch lossen gedeeltelijk en onder ontwikkeling van kooldioxyde op in verdunde zuren, waarbij een geleiachtig, uit doorschijnende lagen bestaand skelet achterblijft. Het azijnzuur van de azijn wordt door deze ‘steentjes’ gebonden. Vandaar dat zij de ‘suijrigheijt van den asijn gantsch benemen’. [J.]

28) Zie aant. 23 bij de brief van 14 Augustus 1675 (l.c. I. blz. 306).

[p. 13]

⁺ among the many present in this vinegar, drawn as will be seen in fig LM; likewise a full-grown specimen which I had killed so that the draughtsman should see it more distinctly (see fig. NO), my object being to illustrate the minuteness of the salt particles in the vinegar by comparison with the size of the little eels (though it should be borne in mind that both the particles and the eels were drawn from a view of them through an ordinary microscope, whereas I have detected very much smaller particles of salt in the vinegar which were invisible through the said microscope). Another reason was that many people firmly imagine that the perception of the acidity of vinegar is due to the fact that the eels thrust their sharp tails into our tongues, in which they are in error, for, were that so, many vinegars would be tasteless, because there are some vinegars in which no eels have been found; moreover, in cold or frosty weather the vinegar would likewise become tasteless, since, as has frequently been stated before¹⁹⁾, the eels die in the cold.

⁺Further, I have been reflecting on pickle in which crabs' eyes had been immersed, in particular because it is said that crabs' eyes²⁰⁾ completely remove the sourness from the vinegar. I came to the conclusion that, if this be true, the aforementioned sharp particles must either change their shape, or become larger, or else become so soft and flexible as to be unable to pierce the tongue, or produce that sensation which we call a ‘sour taste’²¹⁾. I then filled several new glasses with crabs' eyes which I had previously cut up into small fragments to avoid the inconvenience

+ Vinegar eel.
fig. I.

19) No such statement is to be found in L's previous letters. He may be referring to other authors.[S.]

+ Experiments on the influence of crabs' eyes on vinegar.

20) Crabs' eyes are chalky deposits on the wall of the stomach of various kinds of lobster. (See note 15 to the letter of 14 Juni 1680, ibid. III, p. 259). They are insoluble in water but partly dissolve in diluted acids, with liberation of carbon dioxide, leaving a gelatinous skeleton consisting of transparent laminae. These small ‘pebbles’ bind the acetic acid of the vinegar, hence ‘completely remove the sourness from the vinegar’. [J.]

21) See note 19 to the letter of 14 August 1675 (ibid. I, p. 307).

[p. 14]

afkomt wanneer die gestooten²⁹⁾ worden mij niet en soude hinderen, en heb gesien dat alle dese verhaalde langagtige scharp toelopende figuirtgens, die men wel bij weverspoeltgens souden konnen vergelijken verandert waren in figuirtgens welkers grond een weijnig lang vierkant was, lopende piramidaal op, even als off⁺ wij puntige geslepen diamantges sagen als No 2 fig: P³⁰⁾. andere weijnige bestont haar gront uijt een vierkant als fig: Q., wederom in andere seer weijnige was den grond uijt een ongeschikt viersijdig³¹⁾ bestaande als fig: R. dog dese twee laatste figuiren oordeelde ik, dat bij gebrek van genoegsame stoffe aan alle sijden, en dus niet na behoren waren te samen gestremt, en daarom maar bij geval alsoo gemaakt wierden^*). Dit getal soutdeelen was soo groot datter na mijn groove tellinge die ik daar van quam te maken, meer dan Ses duijsent soutdeeltgens waren, en dat inde quantiteijt nat van een kleijn droppeltge, ontrent de groote van twee geerstgreijnen, en hetgeene daar ik mijn meest over verwonderde dat was, dat dese soutdeeltgens bijna alle van een ende deselve groote waren, dat mijn noijt in andere souten is te voren gekomen. Ik heb ook uijt het glas daar de kreeften oogen in lagen, den Edik genomen, op die tijt als uijt de kreeften oogen nog een groote quantiteijt lugtbellekens quamen, ende hebbe in dien Edik mede een overgroote meenigte vande soutdeeltges ontdekt, welkers gronden een vierkant was als hier voren is geseijt sonder dat ik eenige vande soutdeeltgens konde ontdecken, die ik hier voren geseijt hebbe, dat inden Edik in groote meenigte sijn, eer dat daar kreeften oogen in gelegen hadden.

Wanneer nu het opkomen vande Lugtbellekens ten merendeel was gedaan, heb ik vanden Edik ontrent 1/3 van een vingerhoet

29) Gestooten - fijn gestampt.

+ fig. II.

30) Waarschijnlijk kreeg L. monokliene kristallen van calciumacetaat. De ‘vierkante’ kristallen kunnen ook kristallen van natrium-diacetaat (CH₃.COONa.CH₃.COOH) zijn geweest, dat kubisch kristalliseert. [J.]

31) Zie l.c. I. blz. 232 e.v. en III. blz. 122.

*) Nota. Men moet geen proportie stellen inde hoegrootheijt van dese sout deelen ende de soutdeelen inden simpelen asijn (hier voren geseijt) nademaal dese soutdeelen door een vergrootglas sijn geteijkent dat veel deelen meerder vergroot als daar dese eerstgeseijde sijn doorgeteijkent nademaal het mijn anders onmogelijk was dese haar figuir te kennen.

[p. 15]

caused by the grit that comes from them when they are triturated. I saw that all these oblong, sharply tapering figures, which might be compared with a weaver's shuttle, had changed to figures somewhat rectangular at the base and rising to a pyramid, similar⁺ to pointed polished diamonds (see No 2 fig. P²²⁾). The base of some others was spuare, as in fig. Q, and in a very few the base consisted of an unequal square²³⁾, as in fig. R, but I decided that the latter two specimens had not coalesced properly for lack of sufficient material on all sides and had therefore acquired this shape by mere chance^*). So numerous were these particles of salt that, according to my own rough count, they amounted to upwards of six thousand, and that in no more than a small drop of liquid about equal in size to two grains of barley. And what surprised me most was that nearly all these particles of salt were of the same size, a fact which I have never yet observed in other salts. I also poured off the vinegar from the glass containing crabs' eyes, at the time when numbers of air bubbles were still rising from them, and discovered in it a great multitude of those salt particles built up from a square base such as I have described, though not one of those others of which so large a quantity was found, as I have reported, in the vinegar before crabs' eyes were placed in it. When the bubbles had almost ceased to rise, I drank about one-third of a thimbleful of the vinegar to taste it. I detected no sourness

+ fig. II.

22) L. probably obtained monoclinic crystals of calcium acetate. The ‘square’ crystals may, alternatively, have been crystals of sodium diacetate (CH₃.COONa.CH₃.COOH) from which cubes crystallize. [J.]

23) See ibid. I, p. 233 sqq.; III, p. 123.

*) Note. One cannot judge of the size of these particles of salt by comparison with those in the simple vinegar (mentioned previously), since these particles were drawn as seen through a magnifying glass far more powerful than that used for the former; otherwise it would have been impossible for me to discern their shape.

[p. 16]

gedroncken, omme de smaak van deselve te hebben, en hebbe alsdoen daar aan gantsch geen Suijrigheijt maar een bitterigheijt³²⁾ vernomen, ende daar beneffens was deselve mij soo walgelijk, dat het weijnig scheelde, off ik soude daar door aant braaken geraakt⁺ hebben. Ik heb ook wit krijt³³⁾ ontstucken geslagen, ende dat inden asijn gedaan ende gesien dat de krijtdeelen inden asijn sodanigen groote beweginge, ende lugtbellen voortbragten als de kreeften oogen, alsmede dat de scharpe deelen vanden asijn sodanige menigvuldige kleijne soutdeelen voortbragten, als hierboven vande kreeften oogen is geseijt, en dat tegelijk ook de suijre smaak vanden asijn weg was.

⁺Uijt dese Observatien ben ik nu in mijn gevoelen, dat ik tsedert eenigen tijt gehad heb, versterkt, te weten, dat daar seer veel substijle (!) scharpe soutdeelen, die in verscheijde vogten sijn, wanneer deselve in onse Maagh komen, aldaar sodanig komen te stremmen³⁴⁾, dat daar van deselvige gantsch geen off weijnige tot het bloet off andere deelen van ons Lichaam overgaan³⁵⁾: Want soo het waar was, dat eenige soutdeelen die inde Wijnen, ende Asijnen sijn, inde maagh niet te samen stremden off van figuir veranderde, ik beeld mijn seekerlijk in, dat die in ons bloet en andere vaaten een onlijdelijke³⁶⁾ prikkelinge en steekinge, ja de doot souden veroorsaken, ende dat ik deselve de een off de andere tijt wel int sweet, bloet, ofte urine soude gesien hebben, temeer omdat de soutdeelen die inden asijn en wijn sijn, in vogtig weder niet alleen te samen stremmen off grooter werden, maar ik heb noijt gesien dat de geseijde soutdeelen eens te samen gestremt sijnde, off in groote sijn toegenomen (sodanig dat ik die heb konnen sien) dat deselve daar na wat vogtig en kout weder dat het ook was, in een waterige stoff sijn verandert, en dus stijver sijn dan ons gemeen sout, want dat verandert met het minste vogtig en kout

32) De ‘bitterigheijt’ der kristallen wijst wellicht ook op de aanwezigheid van monoklien magnesiumacetaat (+ 4H₂O). [J.]

+ Invloed van wit krijt op azijn.

33) L. heeft door deze kristallisatie-experimenten bevestigd (ontdekt), dat de kreeftsogen uit kalk bestaan. [H.]

+ Samensmelting van zouten in de maag.

34) Voor het woord ‘stremmen’, dat hier in de betekenis staat van ‘grovere deeltjes vormen’ zie men aant. 49 bij de brief van 11 Juli 1679 (l.c. III. blz. 98).

35) Zie voor L.'s opvattingen aangaande de spijsvertering aant. 45 bij de brief van 14 Augustus 1675 (l.c. I. blz. 318) en de brief van 27 September 1678 (l.c. II. blz. 388).

36) Onlijdelijke - ondraaglijke.

[p. 17]

whatsoever, but a bitterness²⁴⁾ and, in addition, so loathsome a taste as almost to make me vomit. I then broke up white chalk²⁵⁾⁺ into little pieces, placed them in the vinegar and saw them there springing into lively movement and producing air bubbles in like manner to the crabs' eyes; further, I observed that the sharp particles of the vinegar produced a vast quantity of minute salt particles, just as they had with the crabs' eyes, and that at the same time the vinegar had lost its sour taste.

⁺These observations strengthen the conviction I have long felt that when the numerous subtile sharp particles of salt present in various fluids enter our stomach, they coalesce to such a degree that none, if any, pass into the blood or other parts of the body²⁶⁾, for I am convinced that, were it not true that several particles of salt contained in wines and vinegars conglomerate in the stomach, or change shape, they would cause insupportable irritation and stinging pains in our blood and other vessels - nay, more, would cause our death; furthermore, that at some time I should have seen them in sweat, blood or urine, the more so as not only do the particles of salt in vinegar or wine cluster or grow in size in damp weather, but none, to my knowledge, once having become coalesced or enlarged (to the extent of becoming perceptible to me) have ever been transformed afterwards into watery matter, however wet and cold the weather. They are, therefore, more solid than our common salt, for that liquefies again as soon as the weather becomes in the least degree damp and cold. I also imagine

24) The ‘bitterness’ of the crystals also possibly points to the presence of monoclinic magnesium acetate (+H₂O). [J.]

25) By these experiments in crystallization, L. confirmed (discovered) that crabs' eyes consist of lime. [H.]

+ Influence of white chalk on vinegar.

+ Conglomeration of salts in the stomach.

26) For L.'s ideas of the digestive processes see note 32 to the letter of 14 August 1675 (ibid. I, p. 319) and his letter of 27 September 1678 (ibid. II, p. 389).

[p. 18]

weder in een waterige materie. Ook mede beeld ik mij in dat bij aldien de verhaalde souten, die inde Wijn en Asijn sijn, niet inde maag en darmen quamen te samen te stremmen, dat de groote wijndrinckers haar urine off excrementen wel nade wijn souden rieken, hoewel ik egter niet ontkennen wil, datter wel menschen konnen sijn, in welkers maag en darmen sodanige tsamenstremminge niet en is omme de soutdeelen die inden asijn sijn te samen te stremmen ofte van figuir te veranderen, en bij gevolg dan is niet alleen den asijn maar ook de wijn sodanige menschen schadelijk. Wat mij belangt den asijn die ik meest alle dagen in mijn spijs gebruijk, en is mij noijt qualijk bekomen, nog ik heb niet konnen mercken dat mijn Lichaam daar van eenig hinder krijgt. Maar ik en hebbe⁺ des avonds geen pint dat is 1¼ ℔³⁷⁾ wijn gedroncken off ik heb daar des nagts een koorts van (soo men anders³⁸⁾ een stark off meer als gemene vaardige³⁹⁾ beweginge van hert off pols een koorts mag noemen) en voornamentlijk als de wijn soet en daar bij swaar van wijn is, de reden hier van beeld ik mijn vast in, is alleen, om dat veel vande soete deelen (die in water en warmte dun werden) tot mijn bloet overgaan, ende mijn bloet daar door eenigsints verdikken, waar door het soo ras niet en kan omlopen, en dus het Hart stercker en rasser slagen moet geven, gelijk ik voordesen daar van breeder hebbe gesprooken.⁴⁰⁾ Dog soo en is het niet met ons gemeen en andere souten gelegen; want wat ons gemeen sout aangaat, als hetselvige in een kleijne quantiteijt int water wert gesmeten, soo sal het ontdaan werden⁴¹⁾, en ijder kern⁴²⁾ sout sal in Millioenen van deelen gedeelt worden, en egter⁴³⁾ een nette vierkante figuijr uijtmaken, maar wanneer men wat veel sout int water doet, ende daar dan eenige wegwaseminge bij te weeg brengt, soo sal het sout weder in grooter deelen te samen stremmen en gelijk ik hier voren geseijt heb, dat ik sout deelen van ons gemeen sout kome te sien, die meer dan duijsent Millioenen kleijnder sijn, dan een sant, en egter een nette vier-

+ Overgang van zouten in het bloed

37) A en B hebben pond. - Een Delfts pond is ongeveer 475 gram, dus 1¼ pond is plm. 600 gram. Een pint wijn is dan ongeveer 0.6 liter. (Zie verder l.c. I. blz. 384). [S.]

38) Anders - tenminste.

39) Vaardige - snelle.

40) Zie voor deze opvattingen de brief van 11 Januari 1683, blz. 30 e.v. en de brief van 12 Oct. 1685.

41) Ontdaan werden - uiteenvallen.

42) Kern - korrel.

43) Egter - toch.

[p. 19]

that if these salts contained in wine and vinegar did not conglomerate in the stomach and intestines, the urine or excrements of heavy wine drinkers would give off an odour of wine, though I will not deny that there may be some people in whose stomach and intestines the process is not powerful enough to cause the particles of salt in the vinegar to agglomerate or change shape, in which case not only vinegar but also wine would be harmful to such people. The vinegar which I take in my food almost daily has never caused me any discomfort; nor have I ever noticed any injurious effects from it upon my body. Contrarily, let me but drink⁺ a pint - that is 1¼ lbs.²⁷⁾ - of wine in the evening, and it produces a fever in me at night (if, that is, a strong, or more than ordinarily rapid heart-beat or pulse may be called a fever), especially if the wine is sweet and also heavy. I firmly believe that the only reason for this is that many of the sweet ingredients (which become thin in water and warmth) are transmitted to my blood, thus thickening it and slowing down its circulation so that the heart has to beat quicker and more powerfully, as I explained more fully on a previous occasion²⁸⁾. This, however, does not hold true for our common salt and other salts; for, as far as our common salt is concerned, if a small quantity of it is put into water, it disintegrates and each grain of salt is divided into millions of particles, which, however, retain an exactly square shape. If however, a more liberal quantity of salt is thrown into the water and a certain amount of evaporation is induced, the salt will again lump together into larger portions. Just as I said earlier that I have seen particles of our common salt a thousand million times smaller than a grain of sand, each of which was nevertheless a perfect square, so I

+ Transmission of salts of wine into the blood.

27) A and B have pound. A Delft pound is approximately 475 grams, hence 1¼ pound is roughly 600 grams. That would make a pint of wine approximately 0.6 litre. (See also ibid. I, p. 385). [S.]

28) For these ideas see letter of 11 January 1683, p. 31 sqq.

[p. 20]

sijdige figuir hebben⁴⁴⁾, dat dese uijtstekende kleijne soutdeelen uijt onse Maagh off darmen tot ons bloed en andere deelen van ons Lichaam niet en konnen overgaan, off soo een kleijn deeltge sout moet nog in een onbegrijpelijk getal van kleijne deelen gedeelt worden, ja ik beeld mij wel in, dat schoon ik een soutdeeltge kome⁺ te sien, dat maar de groote heeft van 1/1000000000 deel van een groff sand, ende dat datselve weder gedeelt was in duijsent Millioenen van deelen ieder deeltge egter een net vierkant off quadraat deeltge sout soude wesen. Dit sal veele vreemt voorkomen, maar laten wij gedencken aande dierkens die waaragtigh in gemene Wateren, en in onse excrementen sijn en die geen 1/1000000000 deel van een groff sant groot sijn, dat sodanige kleijne dierkens een huijt hebben, en wie weet off sodanigen huijtge niet versien is met schobbens, als ook dat deselve pooten off vinnen moeten hebben, waarmede dat het swemt. Item Mond, Darmen, Aderen, Musculen, Senuwen, jaa alle ingewanden die een groot dier heeft⁴⁵⁾, en wanneer wij dit kleijne schepsel sijn gantsche Lichaam met onse gedagten gaan deelen, soo sullen ons de verhaalde kleijne soutdeelen niet vreemt voorkomen, en wanneer dese kleijne soutdeeltgens weder in ons bloet (dat eenige tijt uijt de Aderen geweest heeft) te samen stremmen, dat het dan die⁺ deeltgens sijn, die ik in ons bloet hebbe geseijt te sien⁴⁶⁾, ja wanneer ik nu laast besig was met het Cristalline water⁴⁷⁾ uijt het oog van een mensch te observeren, sag ik int selve een meenigte van soutdeeltgens die de figuir van ons gemeen sout hadden⁴⁸⁾,

44) Deze zin wordt duidelijker, indien men hier de woorden denkt: ‘zo zeg ik nu’. [M.]

+ De elementaire bouwstenen van een kristal.

45) Zie o.a. de brieven van 9 October 1676 (aant. 14) en 27 September 1678 (l.c. II. blz. 68 en 390).

+ Zouten in het glasachtige lichaam van een menselijk oog.

46) Zie aant. 14 bij de brief van 26 Maart 1675 (l.c. I. blz. 282).

47) Cristalline water - kristallichaam (corpus vitreum). [H.]

48) De mogelijkheid bestaat, dat L. een bulbus heeft onderzocht van een⁺ persoon met ‘synchysis scintillans’ of ‘synchysis nivea’. Het woord synchysis wordt reeds in de oudste literatuur gevonden bij de Grieken, doch had betrekking op geheel andere afwijkingen dan wij er thans mee bedoelen. De moderne betekenis van ‘veranderingen in het glasachtige lichaam’ vindt men het eerst bij de Franse oogarts Parfait-Landrau in zijn publicatie van 1828 in de Revue Médicinale IV, blz. 203. Parfait-Landrau beschrijft hier kleine, glinsterende lichaampjes die hij in de achterste oogkamer bij een 70-jarige patiënt zag. Later heeft Desmarres een dergelijk verschijnsel waargenomen en beschreven in de Annales d'Oculistique 14 (1845), blz. 220 onder de titel ‘Synchisis étincelant’. [Z.]

+ Synchisis.

[p. 21]

now declare that these minute particles of salt cannot pass from our stomachs or intestines into our blood and other parts of our bodies, unless these minute particles of salt are further divisible into an inconceivable number of infinitesimal particles. I imagine, indeed, that were I to perceive a particle of salt no bigger than⁺ 1/1000000000 of a coarse grain of sand and this again were divided into a thousand million particles, each particle would nonetheless be an exact square or quadratic of salt. Strange as this may seem to many, they would do well to remember the minute organisms actually living in ordinary water and our excrements, no larger than 1/1000000000 of a coarse grain of sand, that they have a skin and - who knows? - the skin may carry scales and that the organism must have feet or fins to enable it to swim; moreover, it must have a mouth, intestines, arteries, muscles, nerves, in fact all the organs which a large animal possesses²⁹⁾. If we now imagine the whole body of this tiny creature split up into its several sections, we shall no longer be so amazed at the minuteness of the particles of salt to which I have referred. And it is these particles, after they have again agglomerated in our blood (which has been outside the veins⁺ for some time) that I claim to have seen in our blood³⁰⁾. To be sure, when I was recently engaged in observing the crystalline water³¹⁾ derived from a human eye, I noticed a multitude of salt particles in it of the same shape as that of our common salt³²⁾

+ The first rudiments of a crystal.

29) See inter alia the letters of 9 October 1676 (note 10) and 27 September 1678 (ibid. II, pp. 69 and 391).

+ Salts in the crystal body of a human eye.

30) See note 8 to letter of 26 March 1675 (ibid. I, p. 283).

31) Crystalline water = vitreous body (corpus vitreum). [H.]

32) L. may possibly have examined the eyeball of a person suffering⁺ from ‘synchysis scintillans’ or ‘synchysis nivea’. Synchysis is a word used in the oldest Greek literature, but to describe something very different from what we mean by it. The term in its modern sense of ‘changes in the vitreous body’ was first used by the French oculist Parfait-Landrau in an article published by him in 1828 in the Revue Médicinale IV, p. 203. In it Parfait-Landrau describes small glittering corpuscles which he detected in the posterior chamber of the eye of a 70-year-old patient. At a later date Desmarres described a similar phenomenon in the Annales d'Oculistique 14 (1845), p. 220 under the title of ‘Synchisis étincelant’. [Z.]

+ Synchisis.

[p. 22]

ja ik heb wel in gedagten genomen, dat de kleijne soutdeeltges met soo een groote meenigte in ons Lichaam verspreijt sijn, dat ieder globule bloet met verscheijde soutdeeltgens versien is.

Dese stellinge⁴⁹⁾ vande soutdeeltgens in ijder globule bloet, sullen eenige wel wat vreemt voorkomen, maar omme ons daar inne te voldoen⁵⁰⁾, seggen wij dat wij door water en brood niet alleen konnen het leven behouden, maar dat menschen en dieren door sodanig voetsel in grootheijt toenemen, en alhoewel wij konnen seggen, dat onder off int water vermengt is alle de spijs die wij nuttigen, soo is nogtans hetselve niet bequaam, off en heeft sooveel voetsame stoff niet in sig, dat wij daar door het leven konnen behouden, laten wij nu⁵¹⁾ het groot werden ofte het onderhouden van onse Lichamen stellen dat het meest van het brood afhangt. Dit soo sijnde konnen wij niet alleen seggen, dat ieder taruw-greijn⁵²⁾ sodanige voetsame stoffe in sigh heeft, waar uijt dat vlees, been, vet, hayr, nagelen &c. gemaakt wert maar wij kinnen seggen, dat ieder seer kleijne bolletge off globule (die een groot getal van Millioenen sijn) waar uijt een enckel taruwtge⁵²⁾ bestaat alle de verhaalde stoffe in sig heeft, waar uijt ons Lichaam is te samen gestelt, en op dusdanige manier souden wij ook konnen spreeken van een enkel globule van ons bloed⁵³⁾.

Verders nademaal ik nu hier boven geseijt heb vande uijtstekende⁵⁴⁾ seer kleijne soutdeelen, kan ik niet nalaten, mijne gedagten ontrent de kleijne waterdeelen te seggen, te meer omdat

49) Stellinge - veronderstelling, hypothese.

50) Omme ons daarin te voldoen - om dit bevredigend te verklaren.

51) Nu - hier: daarom, dus.

52) Taruw-greyn, taruwtge - tarwekorrel. Zie aant. 153 bij de brief van 9 October 1676 (l.c. II, blz. 130).

52) Taruw-greyn, taruwtge - tarwekorrel. Zie aant. 153 bij de brief van 9 October 1676 (l.c. II, blz. 130).

53) L.'s begrip van chemische reacties wijkt niet af van dat van zijn tijdgenoten, hetgeen blijkt o.a. wanneer men hem vergelijkt met mannen als Willem Homberg (1652-1715), John Mayow (1645-1679), Nicolaas Lémery (1645-1715) enz. Zie F.M. Jaeger, Historische studiën (1919), blz. 183 en F.M. Jaeger, Elementen en atomen eens en thans (1920) blz. 145-153). [J.]

54) Uijtstekende - bijzonder.

[p. 23]

and the thought struck me that, with such masses of these minute particles of salt distributed in our body, each globule of blood must contain several of them.

This hypothesis of the presence of particles of salt in every globule of blood may seem strange to some. The explanation we suggest is that bread and water not only sustain life, but that these foods cause man and beast to grow, and although it may be said that all the food we consume is mixed with or contained in water, the latter is not able, or does not contain enough nourishing matter, to keep us alive. We have therefore to recognise that the growth or maintenance of our bodies depends mainly on the consumption of bread. This being so, we can infer, not only that every grain of wheat contains those nutrients from which flesh, bone, fat, hair, nails, etc, are built up, but that every constituent minute globule (of which there are many millions) of which a single grain of wheat consists has all those substances within it of which our bodies are composed. In a similar sense we may speak of a single globule of our blood³³⁾.

Having set forth what I wished to say about these infinitesimal particles of salt, I cannot refrain from stating my thoughts concerning the small constituents of water, the less so as, if the

33) L.'s idea of chemical reactions is consonant with that of his contemporaries, as will be evident by comparison of his views with those of men like Willem Homberg (1652-1715), John Mayow (1645-1679), Nicolas Lémery (1645-1715), etc. See F.M. Jaeger, Historische studiën (1919), p. 183, and F.M. Jaeger, Elementen en atomen eens en thans (1920), pp. 145-153. [J.]

[p. 24]

sedert weijnig tijts seeker Autheur⁵⁵⁾ met sulcken assurantie⁺ vande deelen van het water komt te spreeken, dat wanneer den gemeenen man sulcx komt te lesen, sijn selven de slangetges die het water souden uijtmaken seer groot moet inbeelden, maar ik gelooff bij aldien men tegen veel menschen quam te seggen dat dese waterslangetges soo kleijn sijn, dat als een groff sant gedeelt was in duijsent Millioenen van deelen, dat de slangetges nog kleijnder sijn, dat het voor haar onbegrijpelijk soude wesen⁵⁶⁾. Wat mij belangt ik en kan de deelen van het water mijn selven geensints slangagtigh imagineren, want ik stel dat deselve hoe kleijn dat die sijn altijt een buijgsaam⁵⁷⁾ wesen behouden, en bij gevolg dan, dat deselve allerleij figuiren konnen aannemen, en wel voornamentlijk als deselve vande Lugt off andere deelen geperst werden, en dat wanneer veel water deelen bij een sijn, ijder deel een bijsondere⁵⁸⁾ figuir aanneemt, omme vast in een te schikken, terwijl die nog tans alle sijn hellende na een rontagtig wesen, gelijk ik voor desen geseijt heb, dat de deelen van het vet in een leggen⁵⁹⁾. Bij Exempel, laten wij ons inbeelden te hebben een groote quantiteit schapen off varkens blasen gevolt met water, dese wanneer wij die inde Lugt ophangen sullen alle rond sijn maar wanneer wij die overhoop⁶⁰⁾ in een groote tonne werpen, soo sullen die omdat se buijgsaam sijn, en ten anderen om desselfs swaarte, sodanig in een schikken, dat daar geen ledige plaats inde tonne sal blijven, en ijder Blaas sal een bijsondere figuir aannemen, en nogtans ten merendeel na een ronde figuir hellen, en wanneer wij ons inbeelden, dat sodanigen tonne met gevolde Blasen verrolt ofte beweegt wert, soo moeten wij ook vast stellen, dat ieder Blaas met de minste beweginge van figuir verandert, doordien nu d'eene minder, ende de andere weder meerder

55) Een dergelijke bewering treffen we aan in het boekje van Heidentrijk Overkamp, Nieuwe beginselen tot de Genees- en Heelkonst, steunende op de gronden der Fermentatie, En deze op die van Renatus des Cartes (1681). Hierin staat op blz. 10: ‘Het water in zig bij na oneindige andere deeltjes besluytende, als buigelijke gepolijste ronde deeltjes...’ en op blz. 12, duidelijker: ‘want de wateragtige deeltjes, die wij boven ondergestelt hebben de Figuir, als kleine slangen te hebben, ende wij te gelijk gezeit hebben buygelijk en rondt te wezen...’ Het is mogelijk, dat L. hierop doelt. [M.]

+ Kleinste deeltjes van water.

56) L. berekent alles met kubieke maten. [H.]

57) Buijgsaam - vervormbaar (plastisch). [M.]

58) Bijsondere - eigen, aparte.

59) Zie de brief van 6 Juli 1674 (Alle de Brieven I. blz. 124-126).

60) Overhoop - bij elkaar, opeen gestapeld.

[p. 25]

⁺recent confident asseverations of a certain Author³⁴⁾ respecting the particles of water come to the notice of the average reader, the latter cannot but picture to himself the eels of which the water is said to consist as being very large; whereas I believe that if many people were told that these little water eels are so minute as to be smaller even than the thousand millionth part of a coarse grain of sand they would find it hard to comprehend³⁵⁾. For my part, I find it impossible to imagine the particles of water as being worm-like, for, small as they are, I believe they must always retain their pliancy and are therefore capable of assuming a variety of shapes, especially if they are compressed by the air or by other substances, and that in any close packing of many particles of water, each particle assumes a particular shape proper to itself to fit in with the rest, though all tend to be globular, like the arrangement of particles of fat to which I referred on a previous occasion³⁶⁾. Let us suppose, for example, that we have filled a large number of sheep's or pig's bladders with water. These will all be round if we hang them up in the air, but if we stack them in a big barrel, being flexible and also on account of their weight, they will naturally fill all the available space, leaving not a single empty place in the barrel, and every bladder will assume a particular shape, yet for the most part being more or less rounded. If we go further and imagine this barrel filled with bladders being rolled or moved, it must be clear that upon the slightest movement each bladder will change shape as one after the other is compressed

+ The smallest particles of water.

34) A statement to this effect is to be found in Heidentryk Overkamp's booklet Nieuwe beginselen tot de Genees- en Heelkonst, steunende op de gronden der Fermentatie, En deze op die van Renatus des Cartes, 1681, in which the following appears on page 10: ‘Water containing almost an infinity of other particles, pliant, polished, round particles...’ and, more clearly, on page 12: ‘for the watery particles which we assumed to be shaped like tiny snakes and, as we then said, are pliant and round...’. Maybe it is this to which L. is referring. [M.]

35) L. calculates everything in cubic measure. [H.]

36) See letter of 6 July 1674 (Collected Letters, I, pp. 125-127).

[p. 26]

gedrukt wert. Dus gaat het ook met de globulen vet in onse Lichamen, die door beweginge off druckinge die wij het Lichaam aanbrengen, meest doorgaans om haar sagte stoffe van fig: veranderen, en dus beeld ik mijn in, dat het ook met de waterdeelen toegaat, die met de minste beweginge, die het water aangedaan wert van figuir veranderen, schoon ik die mijn selven soo kleijn voorstel dat bij aldien een sant gedeelt was in duijsent Millioenen van deelen ende soo 1/1000000000 van een santdeeltge weder gedeelt was in meer dan een duijsent Millioenen deelen⁶¹⁾, dat de waterdeelen soo kleijn sijnde, egter soo een ronde en buijgsame figuir souden behouden, gelijk ik van de blasen ende het vet hebbe geseijt.

⁺Ik weet wel dat dese verhaalde stellingen, namentlijk dat het water uijt slangetjes bestaat, niet het seggen is vande jonge off laatste schrijvers, maar dat deselvige het ontleent hebben van dien Doorlugtigen⁶²⁾ Man Renatus Descartes⁶³⁾, ende dat ik oversulcx niet haar; maar dien vermaarden Man Descartes kome tegen te spreeken, dat waar is, maar gelijk het ieder vrij staat, sijn gevoelen op te lossen⁶⁴⁾, en voornamentlijk over sodanige saaken daar men vande regte waarheijt onkundig is, soo heb ik dan de vrijmoedigheijt genomen, met mijn gevoelen alhier, ontrent de kleijnheijt en maaksel vande deelen van het water voor te stellen⁶⁵⁾, met die gedagten nogtans, dat dit mijn tegenspreeken van dien verhaalden doorlugtigen Man, mijn niet qualijk sal afgenomen werden.

61) L. heeft het steeds over een groff sant, dus plm. 860 µ middellijn. Het 1/1000000000 is dan iets kleiner dan 1 µ. en hiervan het 1/1000000000 is iets minder dan 1 mµ. L.'s schatting komt dus zeer dicht nabij de tegenwoordig aangenomen grootte van 0.2 mµ. [S.]

+ Bestrijding van Descartes.

62) Doorlugtig - beroemd.

63) De theorie van de slangachtige (eigenlijk aalachtige) vorm van de kleine waterdeeltjes komt bij Descartes voor in zijn werk Les Météores, een der Essays, die aan het Discours de la Méthode zijn toegevoegd. Men leest daar in Discours I (Oeuvres complètes de Descartes, ed. Adam et Tannery VI (1902) blz. 233): ‘Puis, en particulier, je suppose que les petites parties dont l'eau est composée, sont longues, unies et glissantes, ainsi que de petites anguilles, qui quoy qu'elles se joignent et s'entrelacent, ne se nouent ny ne s'accrochent jamais, pour cela, en telle façon qu'elles ne puissent aysement estres separées’. [D.]

64) Sijn gevoelen oplossen - zijn mening uiteenzetten.

65) Voorstellen - mededelen.

[p. 27]

in varying degrees. This is what happens with the globules of fat in our bodies, which, owing to movement or pressure to which the body is subjected, usually owing to their consistency, change their shape. The same applies, I assume, to the particles of water, which change shape upon the least movement the water undergoes, though I picture them to myself as being so minute as to be no bigger than a grain of sand divided into a thousand million particles and such a 1/1000000000 of a particle of sand again divided into more than a thousand million parts³⁷⁾, yet these particles of water, infinitesimal though they are, retaining their flexibility and spherical shape in the same way as the bladders and fat.

I am well aware that the suggestion cited, namely that water is composed of little eels, is not an original proposition put forth by recent or the latest authors, but that these have adopted it from that famous man Renatus Descartes³⁸⁾, so that, in calling the statements into question, I am opposing not them but this same⁺ celebrated man Descartes. This I admit but, seeing that it is open to every one of us to express his opinion, especially on matters the real truth of which is hidden from us, I am taking the liberty of expressing my views as to the minuteness and constitution of the particles of water, confident that my temerity in thus contradicting the aforesaid illustrious man will not give offence.

37) L. constantly refers to a coarse grain of sand, with a diameter of approximately 860 µ. His 1/1.000.000.000 is, then, slightly less than 1 µ and 1/1.000.000.000 of this is a little less than 1 mµ. Hence L's estimate comes very close to the currently accepted size of 0.2 mµ. [S.]

38) The theory of the snake-like (really eel-like) shape of the small particles of water is propounded by Descartes in his work Meteora. The following passage occurs in the Opera omnia, ed. nova, 1694, I, p. 94 (2nd numbering): ‘Deinde suppone exiguas illas partes, quibus aqua componitur, longas, laeves et lubricas esse anguillarum parvularum instar, quae licet jungantur et implicentur, nunquam tamen ita nexae cohaerent, ut non facile separentur’. [D.]

+ L. disputes the theory of Descartes.

[p. 28]

⁺Vorders sijn mijn gedagten gevallen opde wijn⁶⁶⁾, en hebbe op nieuw gaan examineren, mijn wijn, die buijten gemeen fijn, en seer net⁶⁷⁾ van smaak is, en die men in Vrankrijk omme sijn goede smaak met een nieuwe naam Vin de Damoiselle genoemt heeft, hoewel het maar een Orliense wijn⁶⁸⁾ is, die vande Rivier van Nantes comt; en hebbe gesien, dat in deselve seer uijtnemende veel aardige en seer nette figuiren, ende dat van verscheijde grootheden, en veele seer uijtstekende kleijn, haar vertoonde, welke ik alhier het sout vande wijn sal noemen. Vele van dese soutfiguiren hadden een, ende het zelve maaksel als de soutdeelen, die ik hier voren inden Asijn hebbe geseijt te sijn. Ik hebbe in eenige van dese figuijrtges niet alleen een holligheijt konnen sien maar daar waren der verscheijde ook in soo een dikte toegenomen (ende dat inde tijt van 24 uijren dat de wijn onbesloten op mijn Comptoir hadde geweest) dat sij de dikke soutdeelen die ik inden asijn hebbe gesien⁶⁹⁾ volkomen gelijk⁺ waren als hier met No 3 fig: A. wert aangewesen. Ik sag ook eenige figuiren die geen scharpe punten hadden maar aande eijnde rond toeliepen als fig: B. daar nevens sag ik ook verscheijde figuirtgens, die aan het eene eijnde spits toeliepen ende aan het ander eijnde rond waren als fig: C. als ook eenige figuiren die alleen met fig: C hier in verschilden, dat haar eene eijnde niet rond maar plad (!) was als fig: D.⁷⁰⁾ alsmede eenige weijnige figuirtgens die langagtig waren, als off wij ons inbeelden een

+ Zouten in wijn van Orleans

66) L. was op 15 Augustus 1679 wijnroeier van de stad Delft geworden en hierdoor kon hij ongetwijfeld zeer gemakkelijk van verschillende soorten wijn en azijn monsters nemen, teneinde deze te onderzoeken. Vgl. A. Schierbeek. Neues aus dem Leben Leeuwenhoeck's (6ième Congrès intern. de l'Histoire de la Médecine. 1927, 1928). [S.]

67) Net - zuiver.

68) De vorm Orliens (Oudfrans Orliens) is regelmatig afgeleid uit Aurelianis. [V.]
De naam Vin de Damoiselle moet een fantasienaam zijn. Welke naam deze wijn tevoren had, is niet na te gaan, noch van welke herkomst hij was. Wijn van Orleans zal in L.'s tijd inderdaad niet van hoge kwaliteit zijn geweest. Zie P. de Cassagnac, Les Vins de France (1927): ‘Les vins de l'Orléanais... souvent ils manquent de soleil et font grincer les dents’. [Fe.]

69) A en B hebben: ‘geseyd te sijn’.

+ fig. III.

70) L. beschrijft hier waarschijnlijk hemimorf-ontwikkelde kristallen, welke onmiskenbare analogie met wijnsteenzuurkristallen tonen. Het is ook mogelijk, dat hij pseudo-hemimorfe kristallen zag, door ongelijkmatige uitgroeiing van beiderzijds gelijk begrensde kristallen van het kaliumbitartraat ontstaan. [J.]

[p. 29]

⁺I have moreover been considering wine³⁹⁾ and have begun to examine my own wine again, which is an exceptionally fine one and very pure to the taste. Because of its excellent taste, it has been given the new name of Vin de Damoiselle in France, although it is merely an Orliens wine⁴⁰⁾ from the River of Nantes. I observed in it a great number of shapely and well-formed particles of different sizes, many exceedingly small, which I shall here call the salt of the wine. Many of these particles of salt were exactly similar to those I had discovered, as reported, in vinegar. Not only did I discover a cavity in some of these particles, but several of them swelled to such an extent (in the space of the 24 hours that the wine had stood open in my study) as to be equal particles of salt I had seen in the vinegar, as illustrated⁺ here by No. 3 fig. A. I also saw some particles which did not taper to a sharp point, but were rounded off as in fig. B, and I also saw several pointed at one end and rounded at the other, as in fig. C. There were, moreover, some particles differing from fig. C only in that one end was flat instead of round, as in fig. D,⁴¹⁾ as also a few rather more elongated in shape, which I

+ Salts in Orleans wine.

39) On 15 August 1679 L. had been appointed wine gauger to the city of Delft, by virtue of which appointment he undoubtedly had facilities for taking samples of different kinds of wine and vinegar for the purpose of examining them. Cf. A. Schierbeek, Neues aus dem Leben Leeuwenhoeck's (6ième Congrès intern. de l'histoire de la médecine, 1927, 1928). [S.]

40) The form Orliens, which also goes back to the Old French Orliens, derives directly from Aurelianis. [V.]
‘Vin de Damoiselle’ must be a fancy name. We do not know what its previous name was, nor its origin. In L.'s time wine from Orleans was indeed unlikely to have been of the first quality. See P. de Cassagnac, Les Vins de France (1927): ‘Les vins de l'Orléanais.... souvent ils manquent de soleil et font grincer les dents’. [Fe.]

+ fig. III.

41) L. is here probably describing hemimorphic crystals, between which and tartaric acid crystals there is an unmistakable analogy. An alternative possibility is that he saw pseudo-hemimorphic crystals, formed by irregular growth of potassium bitartrate crystals bounded equally on both sides. [J.]

[p. 30]

langwerpig regthoekige figuir te sien als fig: E.⁷¹⁾ ende daar beneffens veel figuirtgens welkers twee langste sijden wat rond, ende de twee kortste sijden regt waren, seer na gelijkende na de figuir van een Bierton, als hier met fig: F. is aangewesen. Als ook eenige seer weijnige figuirtgens die een net quadraat uijtmaakten, ende andere weder die wel tweemaal soo lang als breet waren na welkers korte sijden dese figuiren seer spits toeliepen, sijnde int midden seer dik overeenkomende met de figuir van een⁺ plad bodemschuijtge⁷²⁾ wiens voor en agter steven mede plat is, als fig: G. Wanneer nu alle dese figuiren in een overgroot getal, ende dat inde quantiteijt van een droppel wijn door malkanderen dreven, was het een groot vermaak, soo grooten verscheijdentheijt van soo uijtstekende nette⁷³⁾ figuiren door malkanderen te sien sweven. Dese verhaalde soutfiguiren, oordeelde ik dat een suire smaak op onse tonge soude veroorsaken, soo niet een groot getal van soete deelen, die in dese in alle wijnen sijn, daarmede vermengt was, ende die uijt de wijnen niet te krijgen sijn, dan met deselve seer stark te laten arbeijden⁷⁴⁾, want de wijnen het minste maar arbeijdende verliesen terstont van haar soetigheijt, ende verder daar in continuerende, soo komt alle de overige soetigheijt⁷⁵⁾ eijntelijk sodanigh te stremmen, dat die aangename wijnen, daar door in een suijren asijn verandert werden. Hier uijt⁺ stel ik dan, dat de aangename smaken vande wijnen hier in bestaan, namentlijk dat in deselvige niet te veel soete nog niet te veel scharpe deelen sijn, want de eene en moet niet boven de andere uijtsteken, en soo getempert⁷⁶⁾ sijnde, sullen deselve soo een goede harmonie op onse tonge en gevoelige deelen van onse Mond ofte verhemelte maken, die wij een aangename smaak noemen, ende sulcx ondervinden wij daaglijks met het onder een

71) Dergelijke kristallen ontstaan bij hoge kristallisatietemperatuur. [J.]

+ afb. 8.

72) Bodemschuijtge - bomschuit. Deze plaats uit L.'s brief is een bevestiging van het in het Ndl. Wdb. III. 326 uitgesproken vermoeden, dat ‘bom’ hetzelfde woord zou zijn als ‘bodem’. Zie ook Franck-van Wijk, Etymologisch Wdb. en verder verschillende dialectwoordenboeken als: H.L. Bezoen, Klanken vormleer van het dialect der Gemeente Enschede, 1938; W. de Vries, Het vocalisme van den tongval van Noordhorn, 1895 en vooral L.L. de Bo, Westvlaamsch Idioticon, 1892. [M.]

73) Nette - zuivere, scherp afgetekende.

74) Arbeijden - gisten.

75) Soetigheijt - zoete delen.

+ L.'s smaaktheorie.

76) Getempert - in de juiste verhouding gemengd.

[p. 31]

might describe as a rectangular oblong; see fig. E⁴²⁾. Besides these, there were many particles the two longer sides of which were somewhat rounded, the two shorter ones being straight, very similar to the shape of a beer barrel, as here shown in fig. F. Sparsely scattered among these were true squares and others,⁺ again, twice as long as they were wide, tapering to a very sharp point at their short sides and very thick in the middle, resembling a flat bluff-bowed fishing boat with stem and stern likewise flat, as in fig. G. With all these countless figures floating about promiscuously in no more than a drop of wine, it was very entertaining to observe such a variety of perfectly shaped particles⁺ intermingling. Now I came to the conclusion that these particles of salt would cause the sensation of acidity on our tongues if sweet particles, which are present in this and in all wines, were not mixed with them in large quantities, for they cannot be expelled except by very strong fermentation and, upon the least fermentation, wines immediately lose their sweetness; as the process progresses, all the remaining sweet constituents coagulate to such an extent as to transform pleasant mellow wines into a sour vinegar. From this I infer that the agreeable taste of wine is due to a nice balance between sweet and acid components, neither predominating over the other. Thus present in the proper proportion, they will make an harmonious impression upon our tongues or palates, which we call an agreeable taste. This is a daily experience when we blend

42) Crystals of this kind are formed at high crystallizing temperatures. [J.]

+ ill. 8.

+ L.'s theory about taste.

[p. 32]

mengen van verscheijde saken, die ons soo wij die simpel⁷⁷⁾ gebruijkten, off te soet, off te vet, off te suir souden sijn, waarvan ik er alleen maar een sal aanroeren. Laten wij Boter en Scharpen Edik, door het vuijr onder een wellen⁷⁸⁾ off mengen, dit sal ons een aangename Sauce wesen. Wat nu de soete smaak off de suijker belangt (dat mede een sout⁷⁹⁾ is) daar van heb ik voor desen geseijt, dat de soetigheijt hier in bestaat te weten dat schoon de deelen vande Poeijer Suijker uijt scharpe puncten off hoeken bestaat⁸⁰⁾, dat die deelen van deselve seer ligt ontdaan werden, als deselve maar int water, en voornamentlijk in warmte komen, dat wij moeten stellen in onse mond te geschieden, als wanneer deselve haar aanstonts niet alleen ontdoen, en verenigen met het speeksel, maar dat deselve ook te gelijk soo een sagte buijgsame gedaante aannemen, dat wat deelen deselve op onse tonge ontmoeten, sij daar voor buijgen, en oversulcx soo aangenaam daar sijn, dat sij ons de smaak van soet doen gevoelen. Uijt dese verhaalde observatien en stellingen, konnen wij nu wel begrijpen de besondere⁸¹⁾ smaaken die de wijnen onderworpen sijn schoon deselvige op een, ende deselve wijnbergh gewassen sijn; want niet alleen kan de druijff, die in het Suijden vanden Bergh staat, soeter van smaek sijn, om dat de hitte vande son, de waterige vogtigheijt uijt de druijff doet wegwasemen, maar de scharpe off soutdeelen inde wijn konnen ook, om de weijniger waterige stoffe een stijver gedaante aangenomen ende behouden hebben. Ook konnen wij nu ons selven wel inbeelden de redenen waarom de wijn eenigen tijt, inde opene lugt gestaan hebbende sijn aangename smaak verliest⁸²⁾, namentlijk om dat veele soutdeelen in deselvige soo groot sijn te samen gestremt off tot een soutdeel sijn geworden, welke verminderinge van soutdeelen (die geschiet is door de veranderinge van veele kleijne in weijnige groote) onse

77) Simpel - apart, afzonderlijk.

78) Wellen - tot even onder het kookpunt verhitten.

79) Bij L. is ogenschijnlijk elke gekristalliseerde vaste stof van witte kleur een zout. [J.]

80) Zie de brief van 14 Augustus 1675 (Alle de Brieven I. blz. 310-314).

81) Besondere - verschillende.

82) Dat wijn die korte tijd aan de open lucht is blootgesteld, veranderingen ondergaat, is algemeen bekend. Deze veranderingen betreffen in de eerste plaats de zg. bouquetstoffen. Zij verdwijnen of veranderen zodanig, dat zij aan reuk- en smaakorganen generlei aangename gewaarwording meer schenken. L. constateerde dat ook reeds, maar zijn hypothese was onjuist. De wetenschap heeft dit vraagstuk echter ook thans nog niet bevredigend kunnen oplossen. Aangenomen wordt, dat aetherische oliën of stoffen die daarop gelijken, en hogere alcoholen de geur of het aroma van de wijn veroorzaken. Zie J. Wortmann, Die wissenschaftlichen Grundlagen der Weinbereitung und Kellerwirtschaft (1905) blz. 94-95 en A. von Babo und E. Mach, Handbuch des Weinbaues und der Kellerwirtschaft I (1923) blz. 182-183. [Fe.]

[p. 33]

different substances which, individually, would be either too sweet, or too greasy, or too sour, of which I shall adduce only one example. If we mix butter and sharp vinegar by heating, the result will be a tasty sauce. Now, as to the sweet taste of sugar (which is also a salt⁴³⁾), I have already stated that the impression of sweetness is produced by the fact that, although the particles of granulated sugar consist of sharp points or angles⁴⁴⁾, they dissolve very readily on entering water, especially when warm; this, we may assume, they do in our mouths, where they not only dissolve and combine with the salvia, but become so flexible that they give way to whatever particles they may meet on our tongues and makes their presence there so pleasant that the impression we receive is that of sweetness.

These observations and inferences may serve to explain why wines grown in one and the same vineyard have different flavours; for, not only may the grapes on the south side of the vineyard be sweeter to the taste because the heat of the sun has caused the watery content of the grapes to evaporate, but, owing to this reduced fluid content, the sour or salt particles may have assumed and retained greater rigidity. It will now also be clear to us why wine which has been exposed to the air for some time loses its pleasant taste⁴⁵⁾; namely, because many particles of salt in it have agglomerated to form one big one and this reduction of many small particles to a few large ones detracts from the flavour of the

43) Apparently every crystallized white solid is a salt to L. [J.]

44) See letter of 14 August 1675 (Collected Letters, I, pp. 311-315.

45) It is common knowledge that wine exposed to the open air for a short time undergoes changes, primarily affecting the so-called bouquet substances, which either vanish altogether or become so modified as no longer to impart a pleasurable sensation to the organs of smell and taste. L. had already noticed this, but his hypothesis was erroneous. To this day, however, science has failed to produce a satisfactory explanation. It is assumed that ethereal oils, or kindred substances, and higher alcohols are responsible for the flavour or aroma of wine. See J. Wortmann, Die wissenschaftlichen Grundlagen der Weinbereitung und Kellerwirtschaft (1905), pp. 94-95 and A. von Babo und E. Mach, Handbuch des Weinbaues und der Kellerwirtschaft I (1923), pp. 182-183. [Fe.]

[p. 34]

tonge nogte verhemelte soo aangename Harmonie⁸³⁾ van smaak niet konnen doen gevoelen, als wel die grootere menigte van soutdeelen, hoewel die veel kleijnder waren souden konnen doen.

⁺Ik heb de Sireese Sek⁸⁴⁾, die soo goet en smakelijk was als in eenige jaren in ons Land niet en hadde geweest, geobserveert, ende daarinne ontdekt de soutfiguiren, hier voren inde fransche⁺ wijn No 3 fig: A sijn⁸⁵⁾ aangewesen, als ook mede eenige langwerpige figuiren, in deselve wijn met fig: G aangewesen, dog alle de geseijde figuiren inde Sek waren seer weijnig in 't getal, bij de figuiren, die inden Edik off fransche wijn waren. Ik beelde mijn selven in, dat bij aldien de Sek soo dun van wijn hadde geweest, als de fransche wijn, dat ik veel meer soutfiguiren soude gesien hebben, want ik veel seer⁸⁶⁾ kleijne deeltgens inde wijn sag leggen, daar van ik mijn de figuir niet wel en konde verbeelde⁸⁷⁾ om de dikke stoff die om deselve lag⁸⁸⁾, dog als ik de Sek drie dagen ende drie nagten ongedekt op mijn comptoir hadde laten staan, ontdekten ik een groot getal van kleijne

83) L. heeft boven het woord Harmonie geschreven: ‘overeenkomst’. A en B hebben dit weggelaten.

+ Zouten in Sherry.

84) Sieres of Seres is de gewone 17e-eeuwse Nederlandse vorm voor Xerez de la Frontera (Zie B.C. Damsteegt, Nieuwe Spiegel der Zeevaart (1942) Kaart 29.) Sireese Sek is dus identiek met Sherry (= Xereswijn). Vgl. ook de 17e-eeuwse Engelse vorm ‘sherrissacke’ en Sewel: ‘Sherry - Sireese Sek’. [M.]
Het is een volkomen uitgegiste wijn (Fr.: vin sec), in de wijnhandel een ‘droge wijn’ genoemd.
Waarschijnlijk bedoelt L. met ‘dun van wijn’: zuiver, zonder veel troebelingen van kristallen of onreinheden. De vakman verstaat thans onder een dunne wijn: een wijn die betrekkelijk weinig alcohol en weinig kleur heeft en arm is aan extractstoffen. [Fe.]

+ fig. III.

85) A en B hebben het overtollige ‘sijn’ weggelaten.

86) A en B hebben: ‘seer veel’.

87) Verbeelden - voor ogen stellen.

88) Deze dikke stof bestond misschien uit eiwitachtige bestanddelen, die zich uit de jonge wijn afscheiden. Het is echter ook mogelijk, dat L. oudere wijn heeft onderzocht, waarin zich bestanddelen bevonden die er van nature niet in thuis behoren; in L.'s tijd maakte men nl. veel gebruik van bijmengsels voor het bijwerken van de smaak. Zie F. Bassermann-Jordan, Geschichte des Weinbaus, 1907. [Fe.]

[p. 35]

wine to our tongues and palates, not being able to make the same harmonious impression upon them as would the larger number of very much smaller particles of salt.

⁺I have been studying Sherris Sack⁴⁶⁾, which was better and more palatable than we have had for some years in our country, and have discovered in it those particles of salt to which I drew attention in⁺ the French wine No. 3, Fig. A, but in addition some oblong figures as shown in fig. G. Yet all the figures in the sack were few in number compared to those in vinegar or French wine. I imagine that if the sack had been as thin as the French wine, I should have found far more particles of salt, for I saw many very small particles lying in the wine without being able to distinguish their shapes on account of the thick matter surrounding them⁴⁷⁾. Yet when I had left the sack standing in my study for three days and three nights, I saw a large number of tiny particles, several of which hung

+ Salts in Sherry.

46) Sherris sack is the 18th century English form of sherry, a name derived from Xeres or Jerez de la Frontera, near Cadiz. Cf. Sewel: ‘Sherry - Sireese Sek’. [M.]
It is an completely fermented wine - French: vin sec - called a ‘dry wine’ in the wine trade.
In using the word ‘thin’, L. probably means pure, without much cloudiness caused by crystals or impurities. In current vintners' terminology a ‘thin wine’ contains comparatively little alcohol, has not much colour and has a low content of extract substances. [Fe.]

+ fig. III.

47) This thick matter possibly consisted of protein-like components separating out of the young wine, but it may be that L. was examining older wine, which contained alien components. In his time it was not an uncommon practice to add auxiliaries as flavouring. See F. Bassermann-Jordan, Geschichte des Weinbaus, 1907. [Fe.]

[p. 36]

deeltgens, die eenige aan malkanderen hingen, ende de figuir uijtmaakten als dorre takjens van Boomen⁸⁹⁾: andere dreven door malkanderen als de wijn bewogen wiert, van welke deeltgens ik int eerst geen figuir konde bekennen; maar als ik die naaukeuriger besag, bevond ik dat deselvige de figuir hadden, vande hiervoren geseijde soutdeelen, ende onder deselve seer veel platte, ende ten deele rond gebogen figuirtgens, ja deselve waren soo kleijn, dat na het afmeten van mijn oogh, ik oordeelde dat duijsent Millioenen te samen de groote van geen groff sant souden uijtmaken⁹⁰⁾ onder welke soutdeeltgens mij eenige groove⁹¹⁾ platte deeltges te voren quamen, als ook eenige groove scharpe soutdeelen, die niet volmaakt waren. Dese beschouwinge dede mij mijne consideratien, die ik soo nu als dan, ontrent het maken van dese scharpe soutdeelen hadde gehad versterken, namentlijk dat alle de scharpe soutdeelen, soo inde wijn als Edik, int eerst soo kleijn die ook waren platte dunne figuirtgens hadden geweest, ende dat de vier hoeken van deselve platte dunne figuirtgens haar omkrulden, en maakten alsoo sodanige soutfiguiren uijt, als ik hier voren inden Edik en wijn hebbe aangewesen, als bij exempel, ik⁺ sie inde sek en wijn platte dunne figuiren als No 4 fig: ABCD ende EFGH. om dat de sijden vande eene figuir rontagtigh, ende ook wel irregulier en vande andere weder platagtig sijn, die ik alhier grooter sal teijkenen als ik die kome te sien, om haar maaksel des te beter aan te wijsen, ende dat de hoek A en D⁹²⁾ haar ommekrullen off rollen⁹³⁾ als fig: IKL⁹⁴⁾ waar door dan de hoeken A en B een scharpen hoek worden als fig. IKL met I is aangewesen, ende dat wanneer de andere twee hoeken C en D sig mede soo toerollen, dat het alsdan een volmaakt sout figuirtge is: maar als de platte figuirtgens kort sijn, dat dan maar twee hoeken sig omrollen, en als dan de fig: van Q off R aannemen,

89) Zogenaamde dendrieten. [J.]

90) L. komt hier op de grootte van 1 µ. [S.]

91) A en B hebben: ‘groote’.

+ fig. IV.

92) ‘A en D’ is blijkens de figuur een schrijffout voor ‘A en B’; dezelfde fout is in de drukken A, B en C gemaakt.

93) Wat L. gezien heeft als ‘omkrullen’ der kristallen, is blijkbaar te wijten aan een gedeeltelijke uitholling der primaire hemimorfe kristalindividuen. Deze wederoplossing ontstaat ten gevolge van plaatselijke temperatuurswisselingen in de vloeistof. [J.]
Zie voor L.'s ‘kristaltheorie’ de brief van 14 November 1679 (Alle de Brieven III. blz. 112 e.v.).

94) Opmerkelijk is hier de hemimorfie volgens de b-as. [J.]

[p. 37]

together, looking like the leafless twigs of trees⁴⁸⁾. Others intermingled when the wine was gently shaken and at first I could not make out their shapes, but on a closer view they turned out to be of the same shapes as the aforesaid particles of salt, including a great many flat and partly rounded figures. These were so small that, at a rough estimate, I should say that a thousand million of them would not attain the size of a coarse grain of sand⁴⁹⁾. Among them I saw several large flat ones as well as some coarse sharp particles of salt which were not perfect. All this confirmed both my former and present views as to the formation of these clear-cut particles of salt, viz., that all these sharp particles of salt, both in wine and in vinegar, small as they were, had at first been flat, thin figures and that the four corners of these same flat, thin figures curl up, thus making them into those figures of salt which I have previously shown to be present in vinegar and wine. I see, for⁺ instance, in the sack and wine flat, thin particles as in No. 4 figs. ABCD and EFGH, because the sides of one figure are rounded, and also sometimes irregular, while those of others again are rather flat; I shall draw these larger than I actually see them, the better to show how they are formed. Furthermore, the corners A and D⁵⁰⁾ curl round⁵¹⁾, as in fig. IKL⁵²⁾, as a result of which the corners A and B become acute angles, as I show in Fig. IKL, and if the other two corners C and D also fold over it then becomes a perfect particle of salt; if, however, the flat figures are short, only two corners curl up and they assume the shape of fig. Q or R, indicated

48) Known as dendrites. [J.]

49) L.'s estimate here is equivalent to 1 µ. [S.]

+ fig. IV.

50) It is evident from the figure that ‘A and D’ is a clerical error for ‘A and B’, the same mistake having been made in A, B and C.

51) The ‘curling round’ of the crystals observed by L. was apparently due to partial excavation of the primary hemimorphic crystals. This redissolution is caused by local variations in temperature of the liquid. [J.]
See for L.'s ‘crystal theory’ his letter of 14 November 1679 (Collected Letters, III, p. 113 sqq.).

52) The noteworthy point in this case is the hemimorphism with respect to the b-axis. [J.]

[p. 38]

die hier voren onder de figuiren vande Orliense Wijn met C en D sijn aangewesen. Dese fig: met IKL en MNOP. aangewesen, heb ik soo naakt voor mijn oogen gesien als off ik een halff vel papier hadde genomen, ende het selve aan alle de vier hoeken omgerolt, om soo twee scharpe hoeken te maken, ende in het midden een breete te behouden, hoewel wij dit papier de volmaakte figuir niet konnen geven, die met de geseijde soutdeelen over een komt, ja ik konde niet alleen dese figuiren sodanig sien, maar ik konde ook perfect inde holligheijt van deselve insien, als off die figuir een holligheijt hadde, gelijk als het geseijde ingerolde papier.

Uijt dese verhaalde observatien nam ik in gedagten, off niet wel dese soutdelen plat sijnde, ende inde mont gedrukt werdende van figuir veranderen, te weten dat sij van een plat Lichaam in een Lichaam verandert werden dat twee scharpe punten heeft, ende daar bij hol sijnde⁹⁵⁾; met het omkrullen vande hoeken de gevoeligste deelen in onse mond, sodanig komen te nijpen, ende door de scherpte van hare deelen te steeken dat daardoor aan onse tonge en verhemelte, soo een smert aangedaan wert, die wij suijr noemen.

⁺Ik heb Moesel wijn eenige uijren op mijn comptoir ongedekt laten staan, ende als dan daar in sien drijven veel soutfiguirtgens als hier voren in het sout vande Wijn, Asijn, ende Sek is geseijt, alleen met dit onderscheijt, dat ik in veele niet alleen een dikte, en holte konde bekennen; maar ik konde in meest alle seer klaar sien, dat ieder van deselve uijt 7. 8. 9. á 10 schibbens⁹⁶⁾ op malkander leggende bestonden, die ik eerst int rouwe heb afgeteijkent, ende daarnaar deselve sout figuiren, een goet Teekenaar selfs⁹⁷⁾ door een Microscope voorde oogen gestelt, die hier met⁺ No 5 fig: A werden aangewesen. Ik hebbe ook verscheijde soutfiguirtges sien drijven, uijt de welke wederom halff soute figuirtges quamen als fig: B. Inde Orliense wijn is mij mede soo nu als dan wel een sodanig figuirtge te voren gekomen, maar op verre na soo veel niet als inde Moesel wijn. Ook hebbe ik verscheijde soutdeeltgens gesien door dewelke weder een ander soutdeeltge door-

95) Lees een komma i.p.v. een puntkomma.

+ Zouten in Moeselwijn.

96) Schibbens - lagen. C heeft ‘squammis’ (sic.).

97) Selfs - zelf.

+ fig. V.

[p. 39]

above by C and D in the illustrations relating to the Orliens wine. I saw these patterns, designated by IKL and MNOP, as plainly as if I had taken half a sheet of paper, rolled it up at the four corners so as to make two acute angles, retaining the width in the middle, although it is impossible to approach with paper the perfection of the actual figure so as exactly to represent the aforesaid particles of salt. Not only did I see these figures as plainly as I have stated, but I was able to perceive that they had a kind of cavity similar to that of the paper rolled up at the corners.

These recorded observations led me to speculate whether these particles of salt, being flat and subjected to compression in the mouth, may not change their shape; that is to say, whether they change from a flat body to one with two sharp points and, since they are also hollow, whether, when the corners curl over, they so pinch the most sensitive parts of our mouths and so sting them with their sharp points that we are conscious of a pain which we express by the word ‘sour’.

⁺I left some Moselle open in my study for several hours and then saw many small particles of salt floating in it similar to those I have reported seeing in wine, vinegar and sack, with this difference only that in many I perceived not only a thickness, and a cavity, but I could see clearly that nearly all of them consisted of 7, 8, 9, to 10 scales, one upon the other. Of these I first made a rough sketch and then showed them, through a microscope, to a good⁺ draughtsman, whose drawing of them is given here as No. 5, fig. A. I also saw several particles of salt floating, from which semi-particles of salt separated out, as in fig. B. I had now and then noticed a similar little figure in the Orliens wine, but by no means as many as in the Moselle. I also saw several particles of salt

+ Salts in Moselle wine.

+ fig. V.

[p. 40]

ging als fig: C.⁹⁸⁾. Daar en boven sag ik ook eenige weijnige platte figuirtgens, ende daar onder eenige welkers sijden omgekrult waren als fig: D. ende onder deselve eenige weijnige, welkers kortste sijden gekartelt waren als fig: E. ook quamen mij voor eenige weijnige soutfiguiren, die als maar de helfte van de fig: A. waren, als fig: F. ende daar beneffens eenige seer weijnige figuiren, die haar eijnden plat waren als fig: G. maar het geene dat mijn verwonderde dat was, dat ik geen uijtstekende seer kleijne figuiren en konde ontdecken, doen de geseijde wijn 24 uijren inde Lugt op mijn comptoir hadde gestaan maar na dat deselvige wijn nogmaals 24 uijren hadde gestaan, ontdeckte ik uijtstekende seer kleijne soutfiguiren, die ik omme haar kleijnheijt niet wel konde oordeelen wat fadsoen of figuir dat sij hadden, alsoo deselve met de dicke stoffe van de wijn waren bedekt.

⁺Ik heb Hogmer wijn⁹⁹⁾, die een jaar out was mede geobserveert (deselve was seer goet van smaak, en swaar van wijn die nog een weijnig bronsten¹⁰⁰⁾) na dat deselve ontrent 3 uijren ongeslooten op mijn Comptoir hadde gestaan, ende alsdoen gesien, dat daarmede¹⁰¹⁾ soutfiguijrtges waren, die aan beijde eijnden seer spits toeliepen, hebbende veele van deselve een hoogte ofte rugh, even als off wij ons inbeelden te sien, een scharp bodemschuijtge dat omgekeert was, sijnde anders¹⁰²⁾ deselvige seer helder als⁺ No 6 fig: A. welke soort van figuiren mijn ook inde fransche wijn sijn te voren gekomen, maar als ik deselve wijn twee dagen en twee nagten hadde laten staan, sag ik eenige soutfiguiren veel grooter, ende dat met verscheijde ommetrecken¹⁰³⁾ eenige met 2 andere met drie en vier ommetrecken ja eenige met soo veel ommetrecken, dat die niet te tellen en waren, ende dat soo digt bij een, dat deselvige een gantsch doncker wesen, soo verre de ommetrecken waren, veroorsaakten, die ook vele soo een schoon gesigt vertoonde,

98) ⁺L. heeft hier blijkbaar doorkruisingstweelingen gezien. Voorzover ons bekend zijn deze bij het kaliumbitartraat nog nergens beschreven. Hun ontstaan hangt o.a. af van de viscositeit der moederloog, die vergroot wordt door organische bijmengsels, zoals lijmstoffen en suikers. [J.]

+ Doorkruisingstweelingen.

+ Zouten in Hochheimer wijn.

99) Hogmer wijn - Hochheimer wijn. Het ‘bronsten’ wijst op nagisting. L. onderzocht dus een niet volkomen uitgegiste wijn, waarin zich nog suikerdelen bevonden. [Fe.]

100) Bronsten - bruisen.

101) Daarmede - lees: daar mede (= daar ook).

102) Anders - voor het overige.

+ fig. VI.

103) Deze kristallen waren blijkbaar laagsgewijze gebouwd. [H]

[p. 41]

through which another passed, as in fig. C⁵³⁾ and in addition I also saw a few flat ones, among which were some with their sides curled up, as in fig. D, and among these again a smaller quantity with crenate sides, as in fig. E. There also appeared from time to time a few bodies of salt only half the size of those portrayed in fig. A (see fig. F) and besides these a still smaller number, the ends of which were flat, as in fig. G. What astonished me, however, was that, although I was unable to detect any very minute figures when the aforesaid wine had stood for 24 hours in my study exposed to the air, after the same wine had thus stood for a further 24 hours I did discover infinitesimal particles of salt, but, by reason of their smallness and the fact that they were covered by the thick matter of the wine, I was unable to obtain any clear impression of their shapes and form.

⁺I included in my observations a Hogmer⁵⁴⁾ wine which was a year old (having an excellent taste and a heavy flavour, and being still slightly frothy), after this had stood open in my study for approximately three hours. I then saw that there were particles of salt in this too, tapering at both ends to a very sharp point, many of which had a hump, or back, as if we imagined to see a pointed, flat-bottomed boat turned upside down: otherwise, they⁺ were very clear, as shown in No 6, fig. A, and similar to those I had seen in the French wine. When, however, I had left the same wine standing for two days and two nights, I saw some far larger bodies of salt with several outlines⁵⁵⁾, some with two, others with three and four outlines; in fact, some had innumerable outlines so close together that they had a completely dark appearance. Some of these bodies formed patterns incomparably more beautiful than any collection of marine vegetation in large numbers, whether of

53) Evidently what L. saw were penetration twin crystals. As far as we are aware, these have not yet been described in bitartrate of potash. Their existence depends for one thing on the viscosity of the mother lye, which is increased by organic admixture, such as gluery substances and sugars. [J.]

+ Salts in Hochheimer wine.

54) Hogmer wine is Hochheimer. The ‘frothing’ referred to, points to secondary fermentation. Hence the subject of L.'s investigations was an incompletely fermented wine which still contained some sugar components. [Fe.]

+ fig. VI.

55) These crystals were evidently built up in layers. [H.]

[p. 42]

dat daar¹⁰⁴⁾ geen Zeegewas, t'sij van Coraal off Hoornen bij eenige in groote menigte vergadert¹⁰⁵⁾, en was te vergelijken, die ik hier met fig: B heb aangewesen, onder welke figuiren ik veele gesien hebbe die seer doorschijnende waren, en daar geen ommetrecken in waren te bekennen, dog in eenige weijnige konde ik sien, dat deselve uijt verscheijde seer kleijne figuirtgens van deselve maaksel als desen, waren te samen gestelt¹⁰⁶⁾. Ik sag mede veel figuiren, die aan beijde de eijnden bot sijn dog de eene figuir was botter off platter als de andere, ook mede welkers eene eijnde maar bot was, die ik hier met fig: C heb aangewesen. Op een andere plaats sag ik weder inde wijn drijven soutfiguiren, die niet alleen met ommetrecken waren versien, maar hadden daarenboven nog trappen off rimpels als met fig: D. aangewesen wert. Boven de geseijde figuiren sag ik nog een groote meenigte van kleijnder soutfiguiren, de eene grooter als de andere, die niet alleen de ommetrecken hadde vande verhaalde figuiren, maar onder deselve lagen seer veel figuiren, die een net maaksel vertoonden van een wel gemaakt wijn vat, eenige de figuir hebbende van een Rhijns wijn voeder vat¹⁰⁷⁾, andere weder van een Lange Toelast¹⁰⁸⁾. Ja eenige waren soo kleijn, dat ik deselve niet, dan met de grootste naaukeurigheijt konde bekennen, en wanneer ik observeerde eenige plaatsen alwaar de dunste stoffe vande wijn bij na weggewasemt was, lagen daar nog verscheijde maaksels van tak off boomsgewijse figuiren¹⁰⁹⁾, waar van eenige als scheenen voort te komen, uijt een sout figuirtge, en wanneer ik dese taksgewijse figuiren na mijn beste vermogen beschoude, sag ik

104) Daar - daarmee.

105) Hoornen - gastropoden.
In L.'s tijd (en nog lang daarna) werden de koralen als planten beschouwd en zo zal het woord ‘gewas’ wel te verklaren zijn. In de kabinetten van zijn tijd werden koralen en schelpen vaak tot fraaie groepen verenigd en L. zal wel hierop doelen. Soms maakte men zelfs van schelpen gehele figuren, zoals in het beroemde kabinet van Seba te Amsterdam. Ook Fred. Ruysch verenigde tal van voorwerpen uit de verschillende afdelingen van het dierenrijk tot groepen, die op het publiek indruk moesten maken. [S.]

106) Ook hier weer dendrietvorming. [J.]

107) Een Rhijns wijn voedervat is een voedervat, waarin Rijnwijn verzonden werd. Een voedervat bevatte 6 à 7 amen, d.i. ongeveer 900 liter. (Een aam is 4 anker.) [Fe.]

108) Een toelast was een wijnvat van 3-6 amen, dus ongeveer 440-880 liter. [Fe.]

109) Dendrietische kristalaggregaten. [J.]

[p. 43]

coral or shells⁵⁶⁾, as may be judged by fig. B. Among these figures were several of great transparency with no visible outlines at all, but in a few I was able to see that they were made up of a number of minute particles of identical constitution⁵⁷⁾. I also noticed many particles which were blunt at both ends, though one particle might be blunter or flatter than another; and there were some among them that were blunt at one end only, as shown in fig. C. In another place I saw bodies of salt floating in the wine with not only outlines, but also steps or wrinkles (see fig. D), in addition to which there was a multitude of smaller salt particles, some larger than others. These had not only outlines like the others, but many of them had a nice shape like a well-made wine cask, some of them being shaped like a Rhine-wine feed-cask⁵⁸⁾, others again like a ‘Lange Toelast’⁵⁹⁾. Indeed, some of them were so small that I could only just see them with the utmost difficulty and when I scrutinized some of the places where the thinnest matter of the wine had nearly evaporated, I discovered several patterns as of branches or trees⁶⁰⁾, some of which appeared to grow out of a salt particle. On examining these branched figures to the best of my ability, I found that they were composed solely of very minute

56) Shells = Gastropoda. In L.'s time (and for long after) corals were thought to be plants, which probably accounts for the word ‘vegetation’. In contemporary cabinets corals and shells were often assembled in decorative groups and this is what L. is probably alluding to. Even complete figurines were sometimes made of shells, as in Seba's celebrated cabinet at Amsterdam. Fred. Ruysch also combined numbers of objects derived from various sections of the animal kingdom for the purpose of impressing the public. [S.]

57) The formation of dendrites again. [J.]

58) A Rhine-wine feed-cask is a tun or hogshead in which Rhine wine was conveyed to its destination. It contained 6 to 7 aums, i.e., approx. 900 litres. (One aum is 4 ankers.) [Fe.]

59) A ‘toelast’ was a cask of 3 to 6 aums of wine, hence about 440-880 litres. [Fe.]

60) Dendritic crystal aggregates. [J.]

[p. 44]

dat deselve niet en bestonden¹¹⁰⁾, dan uijt seer kleijne aaneen gevoegde soutfiguirtgens, waar van eenige seer irregulier waren, daar vande eijnden vande takjens veeltijts de grootste soutfiguirtgens beset hadden als hier met fig: FGHI. is aangewesen.

Ik heb int begin van December 1684 de Hogmer wijn geobserveert die in den jare 1678 gewassen was, (soo men anders¹¹¹⁾ den wijnvercoper hier te lande die de wijn selfs¹¹²⁾ in Duijtsland hadde wesen koopen, gelooven mag) geobserveert¹¹³⁾, na dat ik daar mede hadde gehandelt als hier voren vande Hogmer wijn is geseijt, ende hebbe daarinne int eerst seer weijnig soutdeelen ontdekt, maar wanneer ik deselve wijn, drie a vier dagen op mijn comptoir onbesloten hadde laten staan, sag ik veel meer soutdeelen, dog op verre na soo veel niet, als ik hier voren in deselve wijn hadde bevonden die maar een jaar out was, maar het geene mij int eerst een groote vergenoeginge gaff, dat was, dat ik in meest alle de grootste soutdeelen seer distinctelijk (beelde ik mij in) sag, dat ieder van deselve uijt seer veel kleijnder soutdeelen waren te samen gestremt ofte gemaakt, ja ik imagineerde veeltijts mijn selven in, dat bij aldien ik bequamelijk¹¹⁴⁾ de kleijne soutdeelen hadde konnen tellen, waar uijt een grooter soutdeeltge was gemaakt, dat deselve wel 100 deelen souden uijtmaken welke soutdeelen⁺ ik soo veel het mijn mogelijk is met No 7 fig: A hebbe nagevolgt. Dog als ik mijn gedagten liet verder gaan, ende nader observatien dede, stelde ik vast, dat de grootste soutdeelen eerst te samen gestremt sijnde, ende daarna veele andere seer kleijne mede inde Wijn komende te drijven, die soo groot waren, dat ik deselve bekennen konde, dat de geseijde seer kleijne soutdeelen aande groote soutdeelen waren gestremt; want ik sag ontrent dese soutdeelen inde wijn, geen kleijne soutdeelen leggen, nog iet dat na soutdeelen geleek, daar¹¹⁵⁾ ik in andere observatien (want ik doorsogt dese wijn wel twaalf maal na dat ik de voorgaande wijn, aan een sijde hadde gestelt¹¹⁶⁾) de soutdeelen seer na van deselve groote seer helder sagh dog alsdan lagen, daar veel kleijnder sout-

110) Niet en bestonden - uit niets anders bestonden.

111) Anders - tenminste.

112) Selfs - zelf. Zie over de handel in Duitse wijnen te onzent in de 17e eeuw aant. 3 bij de brief van 12 November 1680 (l.c. III. blz. 280).

113) Het verkeerdelijk herhaalde ‘geobserveert’ is in B weggelaten.

114) Bequamelijk - gemakkelijk.

+ fig. VII.

115) Daar - terwijl.

116) Aan een sijde hadde gestelt - had weggezet.

[p. 45]

joined particles of salt, some quite irregular, the largest particles of salt often being found at the extremities of the branches, as here indicated by fig. FGHI.

At the beginning of December 1684 I observed Hochheimer of vintage 1678 (if, that is, any reliance may be placed on the statement made by the wine merchant in this country, who himself went to Germany to buy the wine) after performing the same preliminaries as those recounted for the other Hochheimer; and at first could detect but very few bodies of salt in it, but, after the same wine had been left open in my study for three or four days, I found a much larger quantity, though nothing like as many as I had seen before in the wine which was only one year old. What pleased me very much at first, however, was that I distinctly saw (or thought I saw) that almost all the largest particles of salt were composed or built up of very much smaller particles; in fact, I imagined that, had there been any convenient means whereby I could have counted the small bodies of which a larger particle of salt was composed, they must have amounted to 100. I have⁺ sketched these small particles as best I could in No 7 fig. A. On reconsidering the matter, however, and after making further observations, it became evident to me that the largest particles had first been formed by coalescence and that subsequently many other very small particles also found floating in the wine, large enough to be visible, had attached themselves to the large particles of salt; for in the vicinity of these I found no small bodies of salt, nor anything resembling salt particles, whereas in other observations (for I examined this wine as often as twelve times after I had laid the previously mentioned wine aside) I quite clearly saw salt particles of almost exactly the same size, but on those occasions they were surrounded by far smaller particles of salt. Now and

+ fig. VII.

[p. 46]

deelen ontrent. Ook mede sag ik soo nu en dan wel een soutfiguirtge, dat maar de helft scheen te wesen van een verhaalt soutfiguirtge dat ik hier met fig: B heb aangewesen, ende daar beneffens sag ik veel kleijne soutfiguiren, die seer helder off doorschijnende waren, en welkers punten soo scharp niet en waren als naar advenant de grooter figuiren, die hier met fig: C heb aangewesen, ook quamen mij voor eenige weijnige doorschijnende¹¹⁷⁾ soutfiguiren, die grooter waren als de laatste, en waar van veele int Midden weder een figuirtge hadden als fig. D. Vorders lagen daar ook eenige seer weijnige soutfiguiren¹¹⁸⁾ welkers eijnden plat waren als fig: E. Ook sijn mijn (dog seer weijnige) figuijrtgens te voren gekomen, verbeeldende dorre takjens van boomen als hier voren van deselve wijn, die maar een jaar out was is geseijt, welcke taksgewijse figuirtgens weder bestonden uijt te samen gevoegde seer kleijne soutfiguirtgens.

⁺Uijt deze observatien quam mijn nu te binnen wat de oorsaak was, dat de Rijnsche Wijn, niet alleen lange jaren in een goet wel geslooten vol vat kan goet blijven, maar dat deselve sijne Rijnsche¹¹⁹⁾ off suijragtige smaak door langheijt van tijt vergaat, en een milder off soetagtiger smaak aanneemt¹²⁰⁾. Namentlijk om dat de soutdeelen, die inde Rijnsche wijn sijn, te samen stremmen, en setten sig soo opden bodem, als opde sijden vande vaten vast, welke te samen gestremde soutdeelen, wij wijnsteen¹²¹⁾ noemen, en bij gevolg dan, hoe ouder Rijnsche wijn, hoe minder soutdeelen in deselvige sijn, en ter contrarie, is het met de fransche wijnen, waar van ik onderregt ben, dat haar de soutdeelen in een wel geslooten vol vat seer weijnig te samen stremmen, en voornamentlijk die wijnen die van Bordeaux komen, bij gevolg dan nimmermeer in een milder off soetagtiger smaak konnen toenemen maar

117) A en B hebben ‘doorschijnende’ weggelaten.

118) A en B hebben: ‘weijnige doorschijnende zoutfiguiren’.

+ Zouten in Rijnwijn.

119) Rijnsch - rins. Zie aant. 22 bij de brief van 12 November 1680 (l.c. III. blz. 290). Het woord rins is identiek met Rijns en kreeg de betekenis ‘zuur’ door de zure smaak van de Rijnse wijn. [M.]

120) Het zoetgehalte van een wijn kan niet toenemen, maar het zuurgehalte kan wel langzamerhand lager worden. L. heeft hier stellig gedacht aan Rijnwijn uit de Rheingau. Deze heeft dikwijls een zeer hoog zuurgehalte, dat met de jaren afneemt en waaruit zich dan bouquetstoffen ontwikkelen. [Fe.]

121) Daar wijnsteen weinig oplosbaar is, zet hij zich allengs als ‘cremor tartari’ af. [J.]

[p. 47]

again, moreover, there would come within my view a small particle of salt which was apparently only half of one of those described, as I have shown here in fig. B, besides which there were much smaller particles of salt, very clear or transparent, the points of which were not so sharp as those of the larger figures, here shown in fig. C. I also observed a few transparent salt-particles^60a) which were larger than the foregoing, many of them having another little figure in their centre (fig. D). There were, furthermore, a very few^60b) salt-particles with flat ends as in fig. E. Finally, there appeared before me some figures (though very few) resembling the dry twigs of trees, like those I mentioned having noticed in the same wine only one year old. These branched figures, again, consisted of a conglomeration of very minute particles of salt.

⁺Reflecting on what I had seen, it suddenly struck me why Rhine wine can not only be kept in excellent condition for many years in a well-closed full cask but, with the lapse of time, loses its ‘Rijnsch’⁶¹⁾ or sourish flavour and becomes softer or sweeter to the taste⁶²⁾. The reason is that the particles of salt in Rhine wine conglomerate and thus stick fast to the bottom and sides of the casks; we call these agglomerated particles of salt tartar⁶³⁾. Consequently, the older Rhine wine is, the fewer particles of salt does it contain. It is just the contrary with French wines, I am told: the salt particles of these in a well-sealed, full cask clump together very little. Consequently - and this applies mainly to wines from Bordeaux - they never become softer or sweeter to the taste,

60a) A and B read: a few particles.

60b) A and B read: a few transparent.

+ Salts in Rhine wine.

61) ‘Rijnsch’ = current word ‘rinsch’, which means sourish. The word ‘rinsch’ is identical with ‘Rijnsch’ (Rhenish) and acquired the meaning of ‘sour’ from the tart flavour of Rhenish wine. [M.]

62) The sugar content of wine cannot increase, but its acid content can gradually decrease. L. was undoubtedly thinking of Rhine wine from Rheingau; this often has a very high acid content which with time diminishes, when the substances producing bouquet are generated. [Fe.]

63) Tartar being barely soluble, it gradually precipitates as cream of tartar. [J.]

[p. 48]

⁺die wij, die van Nantes tot ons komt¹²²⁾, die stremt haar sout wat meer, dog te gelijk vergaat of stremt ook de soetigheijt van deselve.

Ik heb wijn, die men voor Rijnkauwer wijn¹³²⁾ vercogt die seer smakelijk was, ende die inden jare 1683 gewassen is, dog ik ben naderhant onderrigt, dat dit geen opregte¹²³⁾, Rijnkauwer wijn en was, maar dat de selvige inde Palts gewassen was¹²⁴⁾ geobserveert, ende daar inne int eerst seer weijnige soutfiguiren ontdekt, maar wanneer deselve ontrent vierentwintig uijren ongeslooten hadde gestaan, ontdekten ik seer veel soutfiguiren,⁺ die aan beijde de eijnden spits toeliepen als No 8 fig: A. hebbende veele van deselve overlangs een scheuijns oplopende hoogte, anders¹²⁵⁾ waren deselve seer doorschijnende, ende daar beneffens soo een overgroot en onbegrijpelijk getal van veel kleijnder soutfiguiren, van deselve figuir¹²⁶⁾ (door het Microscope daar alle dese figuiren soo groot voorquamen, als die hier geteijkent staan) die niet te bekennen waren. Ook sijn mijn wel te voren gekomen een groote meenigte van soutfiguirtgens, die int oog de gedaante hadden van wel gemaakte wijnvaten, maar als ik die nader examineerden, sag ik dat twee sijden omgekrult waren als fig: B. Uijt dese observatien stelde ik vast, dat de soutfiguiren, die ik inde voorgaande wijnen hadde ontdekt, ende die ik geseijt heb, dat na een wijnvat geleken, van een ende deselve maaksel waren als dese figuiren, dat¹²⁷⁾ ik deselve aan die sijden daar de omkrullinge was niet en hebbe gesien ofte dat mijne observatien soo naaukeurig niet en sijn geweest als dese ook mede¹²⁸⁾ als ik

+ Zouten in Rheingauer wijn.

122) Wijn van Nantes kon zijn: Anjou, Vauray of Orléans. Deze wijnen groeien langs de Loire, dus aanzienlijk noordelijker dan Bordeaux. Zij hebben daardoor een lager alcoholgehalte en hun levensduur is korter (mede door lager gehalte aan looizuur, dat witte wijnen minder bevatten dan rode). Zowel Bordeauxwijn als wijn van Nantes ondergaan op den duur verandering van smaak, maar aangezien de levensduur van de laatste korter is, voltrekken de veranderingen zich daar sneller. Hierop berust de conclusie van L. [Fe.]

132) ‘Rijnkouwer’ is Rheingauer. De Rheingau is een gebied langs de rechter Rijnoever, op de uitlopers van de Taunus en zich uitstrekkende van Bieberich bij Wiesbaden in het Oosten tot Lorch in het Westen. De toevoeging ‘Cavel’ duidt er waarschijnlijk op, dat de vaten waarin de wijn naar ons land kwam voorzien waren van de kavel, dus van het ‘huismerk’ van de wijnbouwer. Een huismerk is een op een rune gelijkend eigendomsteken, dat erfelijk aan een familie toekwam of aan een bepaald grondbezit was verbonden. De kavel gaf dus tegelijkertijd aanwijzing uit welke wijngaard de wijn afkomstig was. [Fe.]

123) Oprechte - echte.

124) Wijn van de Pfaltz is inderdaad in doorsnede van minder kwaliteit dan die van de Rheingau, met uitzondering van enige wijnen die bij Dürckheim, Forst en Deidesheim groeien en in klasse gelijk staan met het allerbeste van de Rheingau. [Fe.]

+ fig. VIII.

125) Anders - voor het overige.

126) A en B hebben: ‘dat die’.

127) De zin wordt duidelijk, indien men hier leest: ‘en voorts dat ik’.

128) Hierbij te denken: ‘stelde ik vast’.

[p. 49]

though the salt in the wine that comes to us from Nantes⁶⁴⁾ is more apt to agglomerate, but then its sweetness at the same time dissolves or curdles.

⁺I have examined a very tasty wine, sold as Rheingauer⁶⁶⁾, of vintage 1683, but I learned later that it is no true Rheingauer, having been grown in the Palatinate⁶⁵⁾. In this I could at first detect but very few particles of salt, but after it had stood open for about twenty-four hours I discovered a great many tapering to⁺ a point at both ends, as in No 8, fig. A. Lengthwise on many of these there was an oblique incline; for the rest, they were very transparent. In addition to these there were such multitudes of far smaller figures of salt of the same shape (appearing in the microscope of the same size as shown in the drawing) that they were uncountable. I also saw a large number of small particles which at first sight had the appearance of well-fashioned wine cask, but when I came to examine them more closely I noticed that two of their sides were curled up, as in fig. B. As a result of these observations, I realized that the figures of salt I described as resembling a cask of wine in the previous wines were similar in kind to those just referred to and that I had not seen those sides of them that curled up, or else that my observation had been less thorough than in this case. It was likewise borne in upon me

64) Wine from Nantes might have been any of the following: Anjou. Vauray of Orleans. These wines grow along the Loire rather far north of Bordeaux. They consequently have a lower alcohol content and their life is shorter (partly because of a lower tannic acid content, which is characteristic of white wines as compared to red). Both Bordeaux and wine from Nantes eventually change in flavour, but, as the life of the latter is shorter, the changes it undergoes are accomplished more quickly. It is upon this fact that L's conclusion is founded. [Fe.]

+ Salts in Rheingau wine.

66) L. consistently refers to ‘Rijnkouwer’, meaning Rheingauer. The Rheingau is a district along the right bank of the Rhine, on the foothills of the Taunus, stretching from Bieberich near Wiesbaden in the East to Lorch in the West. The addition of the word ‘cavel’ probably indicates that the tuns in which the wine was conveyed to Holland bore the proprietary mark of the wine grower, being a kind of Runic badge of ownership to which a family or given estate was hereditary entitled. Hence the ‘cavel’ at the same time indicated the vineyard from which the wine derived. [Fe.]

65) On an average, wine from the Palatinate is, in fact, of poorer quality than that from the Rheingau, with the exception of a few wines grown at Dürckheim, Forst and Deidesheim, which rank with the very best from the Rheingau. [Fe.]

+ fig. VIII.

[p. 50]

soutfiguijrtgens sag, die aan beijde de eijnden, ende die ook aan een eijnde plat waren, dat deselvige de figuiren van C en D hebben gehad, ende daar beneffens sag ik soutfiguirtgens als fig: A. die beijde haar scharpe puncten tot malkanderen gebogen waren, als hier met fig: C aangewesen wert, als ook mede soutfiguirtgens welkers eene punct maar omgebogen was als fig. D. als mede is mijn soo nu en dan wel een soutfiguirtge te voren gekomen, waar van de grond viersijdig was, en lopende derselver sijden piramidaals op, in die gedaante van een punctige diamant als fig: E. dese figuiren waren soo weijnig, dat die mijn somtijts maar een a twee inde quantiteijt van een droppel wijn sijn te voren gekomen, ende daar beneffens sag ik soo nu als dan wel een seer langwerpig figuirtge int midden vanhet selvige versien, met een vande laast geseijde figuiren, alhier mede onder de Letter E aangewesen. Dog in andere wijn, sijn mijn die ook wel te voren gekomen maar hebbe geoordeelt, dat deselve niet waardig waren te noteren. Mijn sijn ook veeltijts soutfiguirtgens te voren gekomen, die haar spitsen off puncten nog (in het toerollen) niet volkomen, geslooten waren, ook mede datmen in derselver langte veeltijts nog een opening konde sien als fig. F. daar¹²⁹⁾ veel andere die meerder geslooten waren alleen maar een hoog verheven streepje scheenen te hebben. Mijn sijn soo nu als dan wel te voren gekomen soutfiguirtgens die lang en smal waren als fig: G. welke laatste figuiren ik in gedagten nam, off deselve alleen een begintsel was, om tot een groote soutfiguir te werden, ende dat de reden van derselver onvolmaaktheijt alleen veroorsaakt wiert, dat daar geen genoegsame stoffe was omme die soutdeelen te volmaken, want ik sag deselve seer weijnig drijven in de wijn, maar meest lagen deselve, daar de wijn ten deelen was weggewasemt. Boven alle de verhaalde soutdeelen ontdekten ik in alle de wijnen een onbegrijpelijk groot getal van seer kleijne sagte deelen, die ik geen andere figuir dan globulen kan geven, ja dit getal was soo groot, datmen veeltijts soude geoordeelt hebben (wanneer men de soutdeelen aan een sijde stelt¹³⁰⁾ dat de gantsche wijn niet anders en bestond, dan uijt globulen; welke globulen ik mij inbeelden dat veele van deselve de soetigheijt¹³¹⁾ waren.

129) Daar - terwijl.

130) Aan een sijde stelt - buiten beschouwing laat.

131) A en B hebben: ‘de soetigheijt van de Wijn’.

[p. 51]

that when I saw little bodies of salt which were flat at both ends, as also those which were flat at one end only, they had actually had the shapes of C and D. Over and above these I saw particles of salt as in fig. A, the two sharp points of which curved towards each other, as here shown in fig. C, as also some with only one point curled upwards, as in fig. D. Now and again a particle of salt would appear, the base of which was four-sided with pyramidal sides, like a pointed diamond as in fig. E. There were so few of these that I sometimes saw only one or two in a drop of wine; and occasionally there would be among them a very oblong body containing in the centre one of the figures just described, here indicated by the letter E. Indeed, I had seen such in other wine, but had not deemed them worthy of mention. I have also often observed particles whose points, in the act, as it were, of folding over, had not yet completely joined, so that an opening in the longitudinal axis was still sometimes perceptible (fig. F), whereas others in a further advanced stage towards closing only appeared to have a humped stripe. Occasionally I have come across long and narrow particles like fig. G and in regard to these I have wondered whether perchance they were the beginnings of a large particle of salt, being as yet incomplete only because there was insufficient substance available to perfect them. My reason for so thinking was that very few of them were in the wine, but they were mostly lying where the wine had partly evaporated.

Over and above all the particles of salt mentioned, I discovered in all the wines an incredible amount of minute soft particles which I can describe no other than as globules; indeed, so enormous was their number that, leaving the particles of salt out of account, one might have thought the entire wine consisted of nothing but globules. It is to many of these globules, I imagine, that wine owes its sweetness.

[p. 52]

⁺Ik heb een weijnig Rijnkouwer Cavel wijn¹³²⁾, uijt een vol Voeder vat genomen; welke wijn bij na de gantsche soomer hadde leggen arbeijden, en tsedert eenige weeken op schoon hout was gesteeken¹³³⁾; dog egter¹³⁴⁾ een seer goede smaak hadde behouden. Dese wijn op vier distincte plaatsen op mijn Comptoir¹³⁵⁾ stellende, ontdekten ik na verloop van ontrent een uijre tijt veel soutfiguiren: maar als ik de wijn ontrent 16 uijren hadde laten staan, vernam ik seer veel soutfiguiren, die soo¹³⁶⁾ dik waren, en soo een diepe schuijtagtige holte hadde¹³⁷⁾, als ik hier voren geseijt heb, dat ik inden asijn hebbe gesien als hier No 9 met⁺ fig: A wert aangewesen; ik sag mede verscheijde soutfiguirtgens die int midden een bruijn langwerpig figuirtge hadde, waar onder datter ook verscheijde waren, die 2 andere 3, ende ook wel vier ommetrecken hadden als fig: B. ende daar nevens verscheijde soutfiguirtgens, die int midden een streep off naad hadden, andere van deselve soort waren gansch doorschijnende als¹³⁸⁾ fig: C. wert aangewesen. Ook sag ik verscheijde soutfiguren, die maar eene punct hadden, en welkers andere eijnde bod (!) was, omme redenen dat sodanige soutfiguirtgens nog niet volmaakt¹³⁹⁾ waren (als hier vooren te meermaal is geseijt) ende daarnevens wel sodanige figuirtgens, aan dewelke ik niet als een seer doorschijnentheijt konde bekennen, die ik alhier onder de Letter D. heb

+ Zouten in Rheingauer wijn.

132) ‘Rijnkouwer’ is Rheingauer. De Rheingau is een gebied langs de rechter Rijnoever, op de uitlopers van de Taunus en zich uitstrekkende van Bieberich bij Wiesbaden in het Oosten tot Lorch in het Westen. De toevoeging ‘Cavel’ duidt er waarschijnlijk op, dat de vaten waarin de wijn naar ons land kwam voorzien waren van de kavel, dus van het ‘huismerk’ van de wijnbouwer. Een huismerk is een op een rune gelijkend eigendomsteken, dat erfelijk aan een familie toekwam of aan een bepaald grondbezit was verbonden. De kavel gaf dus tegelijkertijd aanwijzing uit welke wijngaard de wijn afkomstig was. [Fe.]

133) Op schoon hout steeken - in een schoon vat overgieten. De term is thans wat verouderd, ofschoon zij nog door iedere wijnkoper wordt begrepen en zeker nog niet geheel in onbruik is. Tegenwoordig spreekt men kortweg van ‘oversteken’. [Fe.]

134) Dog egter - maar toch.

135) A en B hebben: ‘open op mijn Comptoir’.

136) A en B hebben: ‘seer’.

137) Dit is een typisch oplossingsverschijnsel. [J.]

+ fig. IX.

138) A en B hebben: ‘als hier met’.

139) Volmaakt - volledig gevormd.

[p. 53]

⁺I drew a little Rheingau Cavel wine⁶⁶⁾ from a full tun, a wine which had been left to ferment almost the whole summer and which a few weeks previously had been pitched into clean wood⁶⁷⁾, yet had retained a very good flavour. Placing this wine in four different places in my study⁶⁸⁾, I detected many particles of salt in it at the end of about one hour, but after I had left the wine standing for about sixteen hours, I saw numerous bodies of salt as thick and with as deep a boat-like cavity⁶⁹⁾ as those I have reported as present in the vinegar and illustrated here in⁺ No 9 by fig A. At the same time I noticed several salt bodies with a dark oblong figure at their centre and among them several with two, others three and even four outlines, as in fig. B; besides which, there were some particles of salt with a line or seam in the middle and others of the same kind were quite transparent, as in fig. C. Furthermore, I saw several of these salt-figures with only one point, its other end being blunt, owing to their not yet being fully formed (as explained more than once before); and there were also some which appeared to me only as something very transparent, as indicated here by the letter D. Then I noticed some

+ Salts in Rheingau wine.

66) L. consistently refers to ‘Rijnkouwer’, meaning Rheingauer. The Rheingau is a district along the right bank of the Rhine, on the foothills of the Taunus, stretching from Bieberich near Wiesbaden in the East to Lorch in the West. The addition of the word ‘cavel’ probably indicates that the tuns in which the wine was conveyed to Holland bore the proprietary mark of the wine grower, being a kind of Runic badge of ownership to which a family or given estate was hereditarily entitled. Hence the ‘cavel’ at the same time indicated the vineyard from which the wine derived. [Fe.]

67) To pitch into new wood means racking, or to decant into a clean cask. The term is now obsolescent, though it will be understood by every wine merchant and is certainly not yet obsolete. It is called ‘racking’ nowadays. [Fe.]

68) A and B have: open in my study.

69) This is a typical sign of solution. [J.]

+ fig. IX.

[p. 54]

aangewesen. Ook quamen mij wel (dog seer weijnige) soutfiguirtgens te voren, als hier onder de letter E. sijn aangewesen, en wanneer ik mijn oog liet gaan, daar de wijn seer dun hadde gelegen, en bij na was weg gewasemt, vernam ik een overgroote meenigte van soutdeeltgens, waar vande meeste twee scharpe puncten hadden. Dese waren soo kleijn, dat ik most oordeelen, dat deselve meer dan duijsent Millioenen kleijnder waren, dan een groff sand. Ook heb ik verscheijde soutfiguirtgens sien drijven, die de gedaante hadden, van een welgemaakt wijnvat, hier voren te meermaal ontdekt; en hoe naaukeurige observatien ik ontrent dese laatste soutfiguiren dede, soo en konde ik geen deelen off striemen¹⁴⁰⁾ daar in bekennen, en daar bij waren deselve uijtstekende dun, en doorschijnende. Daar beneffens sag ik verscheijde langwerpige viersijdige soutdeeltgens die mede uijtstekende dun, ende seer doorschijnende waren; ende daar beneffens seer kleijn alhoewel die hier al¹⁴¹⁾ groot geteijkent staan, als fig: H. dog de reden is, dat ik de proportie niet heb kunnen volgen, door dien het Microscope, daar mede ik de figuiren A.B.C.D.E. ende G. seer distinct konde bekennen, niet bequaam was, om de figuiren van F en H., te ontdecken¹⁴²⁾. Ook sag ik daar de wijn seer dun hadde gelegen, verscheijde plant off taksgewijse soutfiguirtgens; die weder uijt sodanige kleijne soutfiguirtgens bestonden, dat maar van eenige weijnige, de figuir te bekennen was; andere van diergelijke gedaante hadden de soutfiguiren soo irregulier, dat daar geen de minste stellingen van te maken was¹⁴³⁾.

⁺Ik heb ook met de Ceronce Wijn¹⁴⁴⁾ gehandelt, als met de voorgaande wijnen, ende hebben gesien, dat, de meeste soutfiguiren⁺ waren als No 10 fig: A. van welke eenige als toegerolt, ende andere weder seer dun, ende doorschijnende waren, dog andere, als de wijn wat lang hadde gestaan, waren soo dik, dat die rond

140) Striemen - donkere lijnen.

141) Al - heel. B heeft ‘al’ weggelaten.

142) Ontdecken - zichtbaar maken.

143) Dat daar geen de minste stellinge van te maken was - dat daar niets uit op te maken was. [M.]

+ Zouten in Ceronce wijn (Graves).

144) De Ceronce wijn komt uit Cerons, een plaatsje oostelijk van het Graves-gebied, in het Département de la Gironde; er wordt een zeer goede witte wijn gemaakt. [Fe.]

+ fig. X.

[p. 55]

particles of salt (though very few) of the conformation shown under letter E; and when I allowed my eye to roam - where the wine had been spread very thin and had nearly evaporated altogether - I became aware of innumerable particles of salt, the majority of which had two sharp points. So small were they that I judged them to be more than a thousand million times smaller than a coarse grain of sand. I also saw several floating bodies of salt shaped like a well-made wine cask, as described more than once before; and, searching though my observation of these latter was, I was unable to detect any divisions or dark lines in them, and besides this, they were exceedingly thin and transparent. There were also several oblong four-sided salt-particles which were likewise very thin and transparent, also very minute, though drawn fairly large in fig. H, the reason being that I was unable to draw them to the same scale, because the microscope with which I could see the figures represented by A, B, C, D, E and G very distinctly was not powerful enough to reveal those represented by F and H. Where the wine had been very thinly spread, I also perceived several figures shaped like plants or twigs, which again consisted of such infinitesimal particles of salt that I was able to see the shapes of only a few of them. Others of a like kind were so irregular that I could not make anything of them.

⁺I dealt with Ceronce wine⁷⁰⁾ as with the preceding ones and saw that most of the particles of salt were as in No 10, fig. A,⁺ some of which were rolled up, others again very thin and transparent. After the wine had stood a little longer, however, there were some so thick that they showed a dark outline round them,

+ Salts in Ceronce wine (Graves).

70) Ceronce wine comes from Cerons, a village east of the Graves district, in the Gironde province where a very good white wine is made. [Fe.]

+ fig. X.

[p. 56]

om haar, een bruijne ommetrek vertoonden, als fig: B. ende daar beneffens verscheijde figuiren, die maar de helft van A en B waren als fig: C.

⁺Ik heb ook Coteau wijn¹⁴⁵⁾ geexamineert, ende daar in veel soutfiguiren ontdekt, die in No. 10 met A B. ende C sijn aangewesen, ende daar en boven verscheijde figuiren welkers sijden omgerolt waren als fig: D. als mede platte figuiren, welkers langste sijden regt, ende aan beijde de eijnden rond waren, als fig: E. ende daar en boven soutfiguiren, die een scharpe punt hadden als fig: F. daar en boven quamen mij veel soutfiguiren int oogh, die seer net¹⁴⁶⁾ een omgekeert plat bodemschuijtge vertoonden als fig: G. ende aan andere van diergelijke maaksel konde ik als in een holligheijt insien. Daar beneffens sag ik verscheijde seer uijtstekende kleijne lange figuirtgens als fig: H. van welke ik oordeelde dat¹⁴⁷⁾ wanneer daar meerder stoffe hadde geweest, die de fig: van E. souden aangenomen hebben, daar en boven sag ik eenige soutfiguiren als fig: I.

⁺Ik heb ook Tousaan wijn¹⁴⁸⁾, die seer swaar en boven gemeen soet van wijn was, geobserveert, (hoewel veele in ons Land, van gevoelen sijn, dat de soetigheijt, die de Tousaan wijnen t'sedert 4 jaren, gehad hebben, niet uijt haar selven is, maar dat die t'ondergehouden¹⁴⁹⁾ sijn, door swavel, off met Hooglandse wijn, ofte met Honingh, off met Candij Sijroop gesmeert¹⁵⁰⁾ sijn geweest) ende hebbe gesien, dat alle de soutfiguiren, die ik hier voren hebbe geseijt, dat in de Coteau wijn waren hier mede haar openbaarden, dog en quamen mij, op verre na soo veel soutdeelen

+ Zouten in Médoc wijn.

145) Hier moet worden gedacht aan de heuvelruggen op de linker en rechter oever van de Gironde. Daar groeien de beste wijnen der Médoc, Bourg en Blaye. Men spreekt van Côtes de Médoc, Côtes de Bourg, Côtes de Blaye. [Fe.]

146) Net - precies.

147) De komma die A en B na ‘dat’ plaatsen maakt de zin duidelijk.

+ Zouten in wijn van Touraine.

148) Tousaan wijn, ook Tourssaner wijn, is wijn uit Touraine, de streek langs de Loire. In de 17e eeuw een zeer bekende wijn in ons land. Hollandse firma's bezaten zelfs eigen kantoren aan de Loire. [Fe.]

149) T'onderhouden - de gisting tegengaan, conserveren.

150) Gesmeert - gezoet.
L. spreekt hier zowel van conserveringsmiddelen (zwavel en Hooglandse wijn (Haut-Médoc)), als van zoetmiddelen, waarvan in zijn tijd veel gebruik werd gemaakt. [Fe.]

[p. 57]

as in fig. B and I also saw several figures which were only half the size of A and B, as in fig. C.

⁺I also examined Coteau wine⁷¹⁾, in which I discovered many particles of salt as shown in No 10 A, B and C, and, in addition, some with their sides rolled up as in fig. D; also flat bodies the longest sides of which were straight with both ends round (see⁺ fig. E). There were some with a sharp point, as in fig. F, many others exactly like an upturned flat-bottomed boat (fig. G) and in others again of similar confirmation I could look into a cavity. Besides these, I saw several exceedingly small, long figures as represented by fig. H, which, I believe, would have been fashioned like fig. E if there had been more available matter. Finally, I detected several particles of salt shaped like fig. I.

⁺I also examined Tousan wine⁷²⁾, which was very heavy and exceptionally sweet (though it is held by many in this country that this sweetness of Tousan wines in the last four years is not inherent in them, but is produced by the admixture of preservatives to restrain fermentation, such as sulphur, or of sweeteners like wine from the uplands, or honey or candy syrup⁷³⁾ and saw that it contained all the particles of salt I had previously discovered in the Coteau wine, though in considerably smaller numbers. There

+ Salt in Médoc wine.

71) This refers to the ridge of hills on the left and right banks of the Gironde, where the best Médoc, Bourg and Blaye wines are grown. In common parlance one speaks of Côtes de Médoc, Côtes de Bourg, Côtes de Blaye. [Fe.]

+ fig. X.

+ Salts in Tousan wine.

72) Tousan wine, also Tourssaner wine, is wine from Touraine, the district along the Loire, a very well-known wine in The Netherlands in the 17th century. In fact, Dutch firms had their own offices on the Loire. [Fe.]

73) L. is here referring both to preservatives (sulphur and wine from the uplands (Haut-Médoc)) and to sweetening agents, very popular in his day. [Fe.]

[p. 58]

inde Tousaan wijn niet voor het gesigt, als inde Coteau waren, alleen met dit onderscheijt, dat ik inde Tousaan wijn in verscheijde observatien soutfiguiren sag, die gekartelt off met trappen waren,⁺ als in fig: 10 met de Letter K is aangewesen.

Vorders heb ik genomen Tousaan Wijn, diemen heel suijver oordeelde te sijn ende hebbe daarinne ontdekt, alle de soutfiguiren, die ik hier voren gesegt heb dat inde Coteau en Tousaan wijn waren, maar ik oordeelde dat het getal van soutfiguiren in dese laatste rijsende¹⁵¹⁾ tousaan wijn wel 25 maal meer waren als inde soete Tousaan wijn. Dog deselve en waren soo groot niet, als inde eerste Tousaan wijn, en daar bij sag ik de soutfiguiren, inde laatste Tousaan wijn binnen weijnig uijren drijven, daar de soutfiguiren inde soete Tousaan wijn seer langsaam te voorschijn quamen¹⁵²⁾.

Ik heb ook inde citernse wijn¹⁵³⁾ gesien alle de soutfiguiren, die ik inde Tousaan ende Coteause wijn hebbe ontdekt, ende dat mede in een groot getal.

Vorders heb ik genomen Hooglandse wijn, ende dat vande swaartse (!) soort ende hebbe daarinne maar seer weijnig soutfiguiren sien drijven, schoon ik deselve drie dagen ende drie nagten hadde laten staan. Maar de soutfiguiren waren veel grooter als inde Coteause ende ligte Tousaan wijn ende hadden⁺ de fig: van No 10. A B D en G.

⁺Ik heb Rijnse wijnsteen kleijn gestooten, ende daar na in schoon Regenwater geleijt, en na dat dit water klaar was geworden geobserveert ende gesien dat int'selvige gemaakt waren, veele soodanige figuirtgens als ik geseijt heb, dat inde wijnen sijn, namentlijk die seer helder waren en twee scharpe puncten hadden, als hier voren in No 10 met fig: L. sijn aangewesen, dog de meeste waren seer irregulier, waarvan de oorsaak na mijn inbeeldinge was, dat geen soetagtige off olijagtige¹⁵⁴⁾ stoffe, daar

+ fig. X.

151) Rijsende - gistende.

152) Hier blijkt de invloed van suikers die zich in de oplossing bevinden, op de kristallisatie. [J.]

153) In de 12e eeuw stichtten Cistercienser monniken het klooster Eberbach in de Rheingau. Daar worden nu nog wijnen gemaakt die tot de beste van de Rheingau behoren. [Fe.]

+ fig. X.

+ Zouten in wijnsteen.

154) Men meende in L.'s tijd, dat er drie soorten van zouten waren. Van elk dezer waren verschillende vertegenwoordigers bekend; door hun verbinding met allerlei ‘olieagtige’ bestanddelen ontstonden dan de overige bekende zouten. Zie verder: F.M. Jaeger. Hist. Studiën (1919) blz. 183. [J.]

[p. 59]

was this difference, moreover, that on several occasions I observed serrated or stepped particles of salt, as illustrated in fig. 10, letter K.

Then I also took some Tousan wine considered to be very pure and found in it all those particles of salt which I have described in the Coteau and Tousan, but I judged them to be quite twenty-five times as numerous in this fermenting Tousan as in the previous sweet Tousan, yet they were not so large as in the latter; moreover, I saw within a few hours the particles of salt floating in the Tousan wine I was now examining, whereas in the sweet Tousan they took a very long time to appear⁷⁴⁾.

In Cistercian wine⁷⁵⁾, too, I saw all the configurations of salt which I had detected in the Tousan and Coteau wines, and that in great numbers.

I next took Upland wine, of the heaviest quality, moreover, and could discover but very few particles of salt floating in it, notwithstanding my having let it stand for three days and three nights. These particles, however, were far larger than those in the Coteau⁺ and light Tousan and their shapes were as shown in No 10, figs. A, B, D and G.

⁺I broke up Rhine-wine tartar into small fragments, which I then placed in clean rain water and, after this water had become clear, I examined it and saw that many particles had been formed in it similar to those I found in the wines, being very clear and having two sharp points, as shown above in No 10 in fig. L, though the majority were very irregular, owing, I imagine, to the absence of sweet or oily⁷⁶⁾ substances and to the fact that the particles

74) This is the effect of sugars present in the solution upon crystallization. [J.]

75) In the 12th century, Cistercian monks founded the Eberbach monastery in the Rheingau. Wines are still made there which rank among the best of the Rheingau. [Fe.]

+ fig. X.

+ Salts in tartar.

76) It was believed in L's day that there are three kinds of salt, various representatives of each of which were known; the other known salts were then formed by combination with a variety of ‘oily’ constituents. See also F.M. Jaeger, Hist. Studiën (1919), p. 183. [J.]

[p. 60]

onder vermengt was, ende dat de soutdeelen voornamentlijk daar weijnig off geen water en was, aan alle kanten uijtspattende waren.

Ik heb ook de Wijnsteen diemen mijn seijde, dat fransche wijnsteen was geexamineert, op die manier als hier boven geseijt ende hebbe daar inne mede eenige soutfiguiren ontdekt, die met de soutfiguiren inde wijn over een quamen, maar de rest vande soutfiguiren, waren nog ongeschikter¹⁵⁵⁾ als die vande Rijnse Wijnsteen.

⁺Ik heb Orliense Wijn genomen, soo suijver als die uijt het vat quam ende in deselvige (na mijn beste gissing) geworpen, tegen ieder druppel wijn, een stukje kreeften oog, dat een Lichamelijke grootte hadde, als de rugge van een mesch breet is (uijt die consideratie dat daar geen kleijne deeltgens van kreeften oogen inde wijn souden wesen, die mijn mogten hinderen) en na verloop van ontrent drie uijren heb ik deselve gaan examineren, ende daarinne (om soo te spreeken) niets konnen sien, dat na eenige soutfiguir geleek, hoedanige ik inde wijn hadde gesien, daar geen kreeften oog in hadde gelegen. Want ik sag uijtstekende veel soutdeelen welkers grond een langwerpig vierkant was, en welkers sijden met een rug, off piramidaalswijse opliepen; ende aan andere en konde ik niet als een platte figuir bekennen als⁺ No 11 met fig: A. wert aangewesen; andere weder waren sessijdigh als fig: B. ende daarbeneffens quamen mijn verscheijde soutfiguiren te voren dewelke twee scheuijnse sijden hadden als fig: C. als ook eenige weijnige viersijdige figuirtgens, in welke weder een viersijdig figuirtge was als fig: D. Dog andere onder de geseijde figuiren, waren de kortste sijden wel wat ongeschikt, ende daar beneffens vernam ik ook eenige soutdeeltgens als fig: E. aan welke laatste deeltgens ik gantsch geen verheventheijt en konde bekennen, waar van de oorsaak (imagineerde ik mijn) was, derselver uijtstekende kleijnheijt. En wanneer ik een vande stukjes kreeften oog beschoude, sag ik, dat wel op 50 plaatsen als uijt een punt uijtkwamen, ofte aldaar gemaakt waren, verscheijde dunnen pijpjens, die soo helder waren als Cristal, waar vande eene boven de andere in langte uijtstaken, sijnde bij na alle¹⁵⁶⁾ van een ende deselve dikte. Vorders heb ik na de hier

155) Ongeschikter - onregelmatiger.

+ Zouten in wijn van Orleans.

+ fig. XI.

156) A en B hebben: ‘alle bijna’.

[p. 61]

of salt were scattered in all directions, especially where there was little or no water.

I also examined tartar, which I was told came from French wine, in the same way and detected some particles of salt in it which were like those in the wine, but the remainder were even more irregular than those of the Rhine-wine tartar.

⁺I took Orliens wine, exactly as it came from the cask and, at a good estimate, to every drop of wine I threw into it a piece of crab's eye the width of the back of a knife in size (so that there should be no small particles of crab's eyes in the wine to confuse me). At the end of about three hours I began to examine this wine and could discover nothing in it, so to speak, in the least resembling a particle of salt such as I had seen in the wine in which no crab's eyes had lain. For I saw an exceedingly large quantity of salt particles, the base of which was rectangular, the sides rising to form a ridge or like a pyramid, whereas others⁺ appeared to me as no more than a flat figure, for which see No 11, fig. A. Others, again, were hexagonal, like fig. B, besides which I discerned several particles of salt which had two oblique sides, as in fig. C, and also a few four-sided figures containing another four-sided figure (see D). Others among these, however, had rather irregular short sides, in addition to which I saw some particles like those shown in fig. E, in which I could detect no elevation at all, owing (I imagined) to their minuteness. On examining one of the pieces of crab's eye I found that in quite fifty places there emerged as from one point, or were formed there, several thin little pipes, as clear as crystal, some exceeding the others in length, but nearly all of the same thickness. Then I took the same quantity of wine as before, placed white chalk in it and

+ Salts in Orleans wine.

+ fig. XI.

[p. 62]

te voren geseijde quantiteijt wijn genomen wit krijt, ende dese wijn met het ingelegde krijt, op vier distincte plaatsen op mijn Comptoir gestelt, met hetwelke ik ontrent een quart van een uijre doorbragt, na welke tijt ik aanstonts de eerste geseijde wijn ging observeren, ende hebbe daarinne als doen gesien, een seer groote meenigte vande hiervoren geseijde soutfiguiren, dog deselve waren op verre na soo groot niet als inde wijn met kreeften oogen, maar als ik de wijn met krijt daarinne 12 a 14 uijren hadde laten staan, sag ik alle de hier te voren aangewesene soutfiguiren niet alleen grooter¹⁵⁷⁾, maar ik sag ook dat op verscheijde plaatsen als uijt een punct van het krijt voortquam een groote quantiteijt pijpjens als hier voren in⁺ No 11 met fig: F is aangewesen, die mede in groote boven de eerst geseijde pijpjens uijtstaken, dog de eene verschilde in dikte buijten de andere, ende gelijk de wijn daar de kreeften oogen in gelegen hadde, als met een dun vlies was overtrocken (dat ik oordeelde een samenstremminge vande soetigheijt vande wijn te sijn) soo was het ter contrarie met de wijn daar het krijt ingelegen hadde, want dit was en bleeff seer dun¹⁵⁸⁾. Vorders heb ik inde⁺ hier voren verhaalde Rijnkouwer Cavel wijn stukjens van kreeften oogen gedaan, ende hebbe na verloop van ontrent 12 a 15 minuten deselve gaan observeren, ende alsdoen ontdekt, eenige weijnige soutfiguiren, maar wanneer ik deselve wijn dus eenige uijren hadde laten staan, sag ik niet alleen een overgroot getal van alle soutfiguiren, die in No 11 met A B C D E ende F¹⁵⁹⁾ werden aangewesen; maar de eerste figuiren waren ook t'sedert mijne eerste ontdeckinge in groote toegenomen, sonder dat ik eenige soutfiguiren konde sien, die in deselve wijn sijn, als daar geen kreeften oogen in gelegen hadden.

⁺En nademaal wij nu sien, dat in alle de verhaalde observatien de Rijnse, off franse wijn, geen soutfiguiren komen te maken, die met het sout vande jigtige dat kalk genaamt¹⁶⁰⁾ wert in figuir over

157) Dit was zeker calciumtartraat. [J.]

+ fig. XI.

158) ‘Seer dun’ moet hier wel worden opgevat als ‘zeer helder’, in tegenstelling met de wijn die met een dun vlies was overtrokken. [Fe.]

+ Invloed van kreeftsogen op zouten in wijn.

159) ⁺Fig. 11 F is blijkbaar een radiaal aggregaat van naalden. [J.]

+ afb. 4.

+ Verschil in zouten in wijn en in jichtknobbels.

160) Zie de brieven van 14 November 1679 en 20 November 1679 (Alle de Brieven III. blz. 120 e.v. en blz. 140).

[p. 63]

then set out this wine with chalk in four different places in my study which took me about a quarter of an hour. Immediately afterwards I began to observe this wine and then saw a great number of the particles of salt which I have already described, but by no manner of means as big as in the wine with crab's eyes. When, however, I had allowed the wine containing chalk to stand for twelve to fourteen hours, I saw all the aforesaid bodies of salt, not only larger⁷⁷⁾, but with numerous little pipes, as shown above⁺ in No. 11 fig. F, emerging as from a point in several places, also surpassing in size the pipes previously mentioned, though in this case they varied in thickness. And whereas the wine in which the crab's eyes had lain was covered with a thin film (which I supposed was an accumulation of the sweet components of the wine), the wine in which the chalk had been placed, on the contrary, was and remained very thin⁷⁸⁾.

⁺Further, I introduced fragments of crab's eyes into the Rheingau Cavel wine to which I have already referred and began to observe it after twelve to fifteen minutes. I then saw a few particles of salt, but when I had thus left the same wine standing for several hours, I not only discovered an abundance of all the bodies of salt indicated by A, B, C, D, E and F⁷⁹⁾ in No. 11, but the first-named particles had also increased in size since I first detected them. I was, however, unable to perceive any of those figures of salt which are present in the same wine when crab's eyes have not been added.

⁺And now, since we see from all the foregoing observations that neither Rhenish nor French wines produce figures of salt of like shape to the salt of the gouty, which is called chalk⁸⁰⁾, we may

77) This was undoubtedly calcium tartrate. [J.]

+ fig. XI.

78) ‘Very thin’ should here be understood to mean ‘very clear’ or ‘bright’, as contrasted with the wine covered with a thin film. [Fe.]

+ Influence of crab's eyes on salts in wine.

79) Fig. 11 F is evidently a radial aggregate of needles. [J.]

+ Difference between salts in wine and salts of the goutry.

80) See letters of 14 November 1679 and 20 November 1679 (Collected Letters, III, p. 121 sqq. and p. 141).

[p. 64]

een komt, soo konnen wij vaster als voor desen seggen, dat het sout vande wijn geen jigt veroorsaakt, en hier van hebben wij ook de daaglijkse ondervindinge. Want wij sien Lieden, die doorgaans¹⁶¹⁾ in groote quantiteijt rijnse en franse wijn drincken, en dat deselve nogtans noijt eenige jigt hebben gehad; ende weder andere die haar leven nog Rijnse, nog franse wijn en drinken, en seer swaar met de jigt gequelt sijn¹⁶²⁾.

⁺Uijt dese t'samenstremminge off veranderinge vande soutfiguiren inde wijn konnen wij ons selven nog meer als hier voren is geseijt, versekeren, datter in een goet wel gestelt Lichaam geen soutdeelen van de wijn tot ons bloet overgaan, en voornamentlijk als wij vast stellen, dat onse Maag, ende Darmen tot geen ander eijnde geschapen zijn, als ten eersten, om de spijs te verbrijselen. Ten anderen omme de groftste deelen in deselve te samen te stremmen, ende ten derden omme de dunste stoffe vande niet te samen gestremde, ende de verbrijselde spijs aff te senden, om alsoo tot voetsel van ons Lichaam te verstrecken.

Ende alhoewel ik wel weet, dat UE Hoog Ed: Heeren meerder gedient sijt met een goede observatie, dan met een geheel volumen van consideratien¹⁶³⁾, alsoo het laatste alleen, maar een werk is vande Herssenen, soo heb ik egter weder alhier eenige van mijne consideratien tusschen gelast, om dat ik mij inbeeld, dat¹⁶⁴⁾ bij aldien ik bequaam was om wel te oordeelen, meerder ligt uijt mijne observatien soude konnen scheppen, als anderen die van sodanige stoffe niet gehoort veel min gesien hadden.

161) Doorgaans - geregeld.

162) Zie voor deze passage aant. 32 bij de brief van 14 November 1679 (l.c. III. blz. 122).

+ Theorie over de overgang van zouten uit de maag in het bloed.

163) Het is opmerkelijk L., die altijd wordt getekend als een zuiver inductief onderzoeker, hier te ontmoeten als opsteller van een theorie. Hij weet zeer goed, dat de leden der Royal Society volgelingen zijn van Bacon, terwijl hij in deze brief herhaaldelijk te werk gaat op de wijze die Descartes voorstond. (Vgl. A. Schierbeek, Leeuwenhoek en zijn globulentheorie. Natuurwetensch. Tdsch. Jrg. 21 (1939) blz. 185-189). [S.]

164) Dat - lees: dat ik zelf.

[p. 65]

assert with greater confidence than before that the salt in wine is not the cause of gout. We see this fact corroborated day after day, for it is common experience that people who regularly drink large quantities of Rhenish and French wines have never suffered from gout at all, whereas others who never in their lives drink either Rhenish or French wine are heavily afflicted with gout⁸¹⁾.

Because of this coalescence or change of the figures of salt in wine we can be even more certain than averred earlier, that no particles of salt penetrate from wine into the blood of a healthy body, especially when we consider that our stomachs and intestines were created for no other purpose than, firstly, to break up our victuals into small fragments, secondly, to cause the coarsest components of the same to agglomerate and, thirdly, to disseminate the thinnest constituents of the non-agglomerated, together with the disintegrated, victuals so as to nourish our bodies.

⁺Although I am well aware that your Honours are better served by an accurate observation than with a whole volume of speculations⁸²⁾ since these are nothing but brain-work, I have nevertheless again interspersed in this missive some of my reflections, because it seems to me that, if I am qualified to judge at all, I am in a better position to draw conclusions from my observations than would be others who had never heard of such matter, let alone seen it.

81) For this passage see note 7 to letter of 14 November 1679 (ibid. III, p. 123).

+ Theory on the passage of particles from the stomach into the blood.

82) Here, it is interesting to note, we have L., who is always made to appear a purely inductive researcher, as the expounder of a theory. He is fully aware that the members of the Royal Society are disciples of Bacon, yet in this letter he repeatedly adopts the procedure advocated by Descartes. (Cf. A. Schierbeek, Leeuwenhoek en zijn Globulentheorie. Natuurwetensch. Tdsch., vol. 21. (1939), p. 185-189.) [S.]

[p. 66]

Ik hadde ook mede int eerst gedagt mijne aanteijkeninge van observatien van verscheijde souten hier nevens te senden, maar omme dat ik bekommert ben, dat ik op eene tijt UE Hoog Edele Heeren met mijn te veel schrijvens soude als overladen, sal ik afbreeken, ende onder des na presentatie van mijn onderdanigste dienst blijven

Hoog Edele, Hoog Geleerde, ende Wijt Vermaarde Heeren

UE Hoog Edele Ootmoedige en
seer verpligten Dienaar

Antoni van Leeuwenhoek

P:S

⁺Na het voltrecken¹⁶⁵⁾ deses open ik een Teeff off Vrouwelijken Hond, en hebbe inde Baarmoeder off om eijgentlijk te spreeken in beijde de Tuben, een groote quantiteijt mannelijk Saat van een Hond ontdekt: waar van in toecomende breder.

+ Spermatozoïden in de tuba van een teef.

165) Voltrecken - voleindigen.

[p. 67]

It had been my intention to append my notes on observations of various salts, but, fearing lest I should overburden your Honours with too many of my writings at a time, I shall break off and, after submitting my humblest service to Your Highly Esteemed, Very Learned and Illustrious Sirs, I subscribe myself

Your Honours' very humble and obliged servant

Antoni van Leeuwenhoek.

⁺P.S. After concluding this, I opened a bitch, or female dog, and found in its womb, or let it rather be said in both tubes, a large quantity of the male seed of a dog, of which I shall treat further on a future occasion.

+ Spermatozoids in the tuba of a bitch.

+ afb. 1-7.

+ ill. 1-7.

+ Hemimorfisme. fig III, IV, V, IX en X.

+ Hemimorphism fig. III, IV, V, X.

+ afb. 6.

+ ill. 7.

+ Synchisis.

+ Synchisis.

+ Doorkruisingstweelingen.

+ afb. 4.