Alle de brieven. Deel 5: 1685-1686

[p. 68]

Brief No. 83 [44].
23 Januari 1685.

Gericht aan: De Conincklijke Societeit.

Manuscript: Ondertekende brief te Londen, Royal Society, MS. 1903. L 1. 74. Zevenentwintig kwartobladzijden, met zeventien figuren, die verloren zijn gegaan.

Gepubliceerd in:

Antoni van Leeuwenhoek, Ontdekkingen en ontledingen van sout-figuren van verscheijden souten. C. Boutesteijn. Leijden, 1685. Blz. 3-39. Met 17 figuren. (Hollandse tekst.) [A]

Philosophical Transactions. Vol. XV. No. 173. July 22nd. Oxford, 1685. Blz. 1073-1090. Met 17 figuren. (Engels extract.)

Antonius a Leeuwenhoek, Anatomia seu interiora rerum. C. Boutesteijn. Lugduni Batavorum, 1687. Blz. 119-148. Met 17 figuren. (Latijnse vertaling.)

Antoni van Leeuwenhoek, Ontledingen en ontdekkingen van de onsigtbare verborgentheden. C. Boutesteijn. Leyden, 1691. Blz. 51-88. Met 11 figuren. (Hollandse tekst.)

Antoni van Leeuwenhoek, Ontledingen en ontdekkingen van sout-figuren van verscheijden souten. C. Boutesteijn. Leyden, 1696. Blz. 3-39. Met 17 figuren. (Hollandse tekst.) [B]

Antonii a Leeuwenhoek Opera omnia. J.A. Langerak. Lugduni Batavorum, 1722. Blz. 119-148. Met 17 figuren. (Latijnse vertaling.) [C]

Korte inhoud:

Onderzoek van verschillende zouten, o.a. in planten, en hun kristalvormen. Leeuwenhoek spreekt weer over zijn mechanistische theorie van de smaakgewaarwordingen.

Figuren:

De oorspronkelijke 17 figuren zijn verloren gegaan.

Opmerkingen:

Leeuwenhoek heeft deze brief niet met eigen hand geschreven, hij heeft hem slechts ondertekend.

In de tweede druk is deze brief abusievelijk gedateerd: 23. Januarij 1679.

[p. 69]

Letter No. 83 [44].
January 23rd 1685.

Addressed to: The Royal Society.

Manuscript: Signed letter; London, Royal Society, MS. 1903. L 1. 74. Twenty-seven quarto pages with seventeen figures, the latter having been lost.

Published in:

Antoni van Leeuwenhoek, Ontdekkingen en ontledingen van sout-figuren van verscheijden souten. C. Boutesteyn. Leyden, 1685; pp. 3-39. Seventeen figures. (Dutch text.) [A]

Philosophical Transactions. Vol. XV. No. 173. July 22nd. Oxford, 1685; pp. 1073-1090. Seventeen figures. (English extract.)

Antonius a Leeuwenhoek, Anatomia seu interiora rerum. C. Boutesteyn. Lugduni Batavorum, 1687; pp. 119-148. Seventeen figures. (Latin translation.)

Antoni van Leeuwenhoek, Ontledingen en ontdekkingen van de onsigtbare verborgentheden. C. Boutesteyn. Leyden, 1691; pp. 51-88. Eleven figures. (Dutch text.)

Antoni van Leeuwenhoek, Ontledingen en ontdekkingen van sout-figuren van verscheijden souten. C. Boutesteyn. Leiden, 1696; pp. 3-39. Seventeen figures. (Dutch text.) [B]

Antonii a Leeuwenhoek, Opera omnia. J.A. Langerak. Lugduni Batavorum, 1722; pp. 119-148. Seventeen figures. (Latin translation.) [C]

Summary:

Examination of different salts, as in plants, and their crystals. Leeuwenhoek again discusses his mechanistic theory of gustatory perceptions.

Figures:

The original figures have been lost.

Remarks:

This letter is not an autograph, but was signed by Leeuwenhoek. In the second edition this letter was wrongly dated 23 January 1679.

[p. 70]

Delft in Holland den 23 januarij 1685.

Hoog Edele, Hoog Geleerde, ende seer vermaarde Heeren

Mijn Heeren die vande Conincklijke Societeijt in Londen, Sij alle Heijl en Segen.

Mijn laatste alderonderdanigste aan UE Hoog Edele¹⁾ is geweest den 5^o januarij 1685²⁾. Waarinne vervat sijn, mijne observatien vande Souten inden Asijn ende Wijn; die ik niet en twijffel off deselve sullen wel ontfangen sijn. Hier nevens gaan nu eenige van mijne observatien, ontrent de Souten daar van ik in mijne laatste mentie van gemaakt hebbe; die ik wil hoopen dat UE Hoog Ed: sullen behagen.

Sout van Carduus Benedictus.

⁺Ik heb het sout van Carduus Benedictus³⁾ uijt den Apotheecq laten halen; dit sout was een weijnig vogtigh, en wanneer ik hetselvige dus observeerde was daar voor mijn gesigt sodanigen verwarring van deelen dat ik geen het minste bescheijt daar van

1) A en B hebben hier ‘&c’ en laten de rest van de alinea weg.

2) Deze brief is voorgelezen in de vergaderingen der Royal Society van 21 en 28 Januari 1685/6, waarbij ‘Dr. Lister remarked, that Mr. Leeuwenhoeck gave a new explication of the effects of chalk on vinegar, viz. by making the salts go together, which were before dispersed: and that some salts were made flexible, which he had never seen’. (Vgl. Th. Birch, The History of the Royal Society IV (1757) blz. 358 en 361). [M.]

+ Zout van Carduus benedictus.

3) Carduus benedictus, thans Cnicus benedictus L. genaamd, is gezegend distelkruid (zie aant. 11 bij de brief van 11 Februari 1675. Alle de brieven I, blz. 236). In L.'s tijd werden de asbestanddelen van vele planten nog als geneesmiddel gebruikt, hoewel reeds in 1636 bij de uitgave van de Pharmacopoea Amstelredamensis het merendeel dezer ‘sales’ niet meer als officieel geneesmiddel werd erkend. In de Pharmacopoea Amstelredamensis van 1686 worden alleen nog genoemd ‘Sal Absinthii, Cardui Benedicti, Fabarum’. Hun bereidingswijze was als volgt (l.c. blz. 136): ‘De gedroogde kruiden brand men tot een witte assche, waar over men warm water giet om de soutigheid uit te trecken, welke loog men filtreert, en op een sagt vuurtjen uit dampt, tot een sout: welk, indien men het suiver wil hebben, weder kan solveren, filtreren en uitdampen’. Men gebruikte dus het oplossende gedeelte van de plantenas. Sal Cardui Benedicti en Sal Absinthii waren zweetdrijvende middelen. [v.d. Wi.]
Het zout bestaat grotendeels uit kaliumcarbonaat. Dit is hygroscopisch; alle kaliumcarbonaten (in hydraatvorm) zijn, op een enkele uitzondering na, monoclien. Uit zeer geconcentreerde oplossingen ontstaat het hemitrihydraat: K₂CO₃ + 1½H₂O. [J.]

[p. 71]

Delft, in Holland. 23rd January 1685.

Very noble, learned and illustrious Sirs,

My salutations to the Gentlemen of the Royal Society of London.

My last humble missive was addressed to your Honours¹⁾ on 5th January 1685²⁾, describing my observations of the salts occurring in vinegar and wine, which are now doubtless in your possession. I now send you some of my observations concerning the salts mentioned in my last letter which, I hope, will be agreeable to your Worships.

Salt of Carduus benedictus.

⁺I obtained salt of Carduus benedictus³⁾ from the chemist's; this salt being somewhat damp, the picture it presented under examination was so confused that I was quite unable to distinguish

1) A and B have ‘&c’ and omit the remainder of the paragraph.

2) This letter was read to the meetings of the Royal Society of 21 and 28 January 1685/6, when ‘Dr. Lister remarked, that Mr. Leeuwenhoeck gave a new explication of the effects of chalk on vinegar, viz. by making the salts go together, which were before dispersed: and that some salts were made flexible, which he had never seen’. (Cf. Th. Birch, The History of the Royal Society IV (1757) pp. 358 and 361). [M.]

+ Salt of Carduus benedictus.

3) Carduus benedictus, now called Cnicus benedictus L., is ‘blessed thistle’ (see note 4 to letter of 11 February 1675, The Collected Letters I, p. 237). It was still customary in L.'s time to use the ash-components of many plants for medicinal purposes, though as early as 1636, when the Pharmacopoea Amstelredamensis was published, the majority of these ‘sales’ had ceased to be officially recognized as medicinal. Only ‘sal Absinthii, Cardui Benedicti and Fabarum’ are still mentioned in the Pharmacopoea Amstelredamensis of 1686. The directions for their preparation were as follows: ‘Burn the dried herbs to a white ash, pour warm water over it to extract salinity, filter off the solution and evaporate over gentle heat until a salt remains which, if it is required in a pure state, can again be dissolved, filtered and evaporated’ (ibid., p. 136). Hence it was the soluble portion of the vegetable ash that was used. Sal Cardui benedicti and Sal Absinthii were sudorifics. [v.d. Wi.]
The ‘salt of Carduus benedictus’ consists for the greater part of K₂CO₃. This is hygroscopic. Most carbonates of K are monoclinic. Out of very concentrated solutions crystals of K₂CO₃ + 1½ H₂O are separated. [J.]

[p. 72]

sien konde⁴⁾. Ik heb dit sout opgeslooten in een nieuw glas sodanig dat selfs de vogtigheijt die aan het sout was, niet en konde wegwasemen. Dit sout soo eenige dagen geslooten gestaan hebbende, heb ik dat, soo int glas sijnde gaan observeren, ende gesien, dat veele soutdeelen aan het glas waren gestremt⁵⁾ en onder andere platte langwerpige figuirtgens van verscheijde grootheden, waar van de grootste haar langte was, van ontrent de diameter van een⁺ Hair van mijn Baard⁶⁾, als No 1 fig: F. Op een ander plaats lagen dese soutdeeltgens wat dicker, soo dat ik seer bescheijdelijk⁷⁾ haar dikte konde bekennen, daar⁸⁾ ik aande voorgaande gants geen dikte sien konde, als fig: G⁹⁾. Op een andere plaats lagen de eerst geseijde dunne platte soutdeeltgens, wel op ende nevens malkanderen als fig: H. Ik heb dit sout int water geleijt, omdat het smelten¹⁰⁾ soude, en van dit water genomen ontrent de groote van twee geerst greijnen¹¹⁾, ende dat selvige wijt uijtgespreijt, off laten loopen, ende het selvige soutwater, dus in sijn beweginge continuelijk observerende, bevond ik dat daar niet alleen, de voorverhaalde figuirtgens mijn te voren quamen, ofte aldaar uijt het soutwater stremden, maar dat alhier seer veel figuirtgens gemaakt wierden, die dun en lang waren, en nogtans¹²⁾ aande eijnden spits toelopende als fig: I. welke figuirtgens mij in mijne voorgaande observatien mede wel te voorschijn waren gekomen, maar op verre na soo veel niet: dog andere daarnevens leggende, waren soo lang niet, maar wat breder soo dat haar eijnden soo spits niet en waren

4) Dat ik geen het minste bescheijt daar van sien konde - dat ik de vormen in het minst niet kon onderscheiden.

5) Gestremt - gekleefd, vastgegroeid. Zie voor de betekenis van ‘stremmen’ aant. 49 bij de brief van 11 Juli 1679 (Alle de brieven III, blz. 98).

+ fig. XII.

6) De diameter van een Hair van mijn Baard - ongeveer 100 µ. Zie l.c. I, blz. 380.

7) Bescheijdelijk - duidelijk.

8) Daar - terwijl.

9) ⁺In L.'s No. 1 gaat het om het K₂CO₃ + 1½ of 3 H₂O; de kristalvorm van de anhydrische carbonaten K₂CO₃, resp. Na₂CO₃ toch is onbekend.⁺ F, G en H stellen hetzelfde voor, evenzo zijn I en K identiek. Daarentegen zijn L en M waarschijnlijk bijgevoegd keukenzout: NaCl. [J.]

+ fig. XII.

+ afb. 9.

10) Omdat het smelten soude - opdat het zou oplossen.

11) Geerstgreijnen - gierstkorrels (Panicum miliaceum L.). C heeft ‘granorum exilis hordei sive crithes’. Voor de afmeting van gierstkorrels (ca. 2 mm middellijn) zie men ook l.c. I, blz. 386.

12) Nogtans - en toch nog.

[p. 73]

the shapes of the particles. I enclosed this salt in a new glass in such a way that even the moisture in the salt could not evaporate. Having thus left it standing enclosed for a few days, I began to examine it as it was in the glass, and noticed that many particles of salt had adhered to the glass, including flat oblong particles of various sizes, the length of the largest being about equal to the⁺ diameter of a hair of my beard⁴⁾, as in No. 1, fig. F. At another place these particles of salt were somewhat thicker, so that I could very clearly discern their thickness, whereas I could detect no thickness at all in the former; see fig. G⁵⁾. Elsewhere, the first-mentioned thin, flat particles lay heaped one upon, or beside, another, as in fig. H. I put this salt into water so that it should dissolve, and took from this water a quantity equal to about two grains of millet⁶⁾ which I spread out well or let it run; and keeping the said salt water, in its movement, under constant observation, I found that not only did the particles previously referred to become visible or separate out from the salt water, but that many particles were formed there which were thin and long and yet tapering at the ends, as in fig. I. I had noticed these figures in my previous observations; but in nothing like the same numbers. There were, moreover, other figures lying beside them, shorter but somewhat broader, and thus tapering to a blunter point, as in fig. K. I also saw

+ fig. XII.

4) Approximately 100 µ. See The Collected Letters I, p. 381.

5) L.'s No. 1 represents K₂CO₃ + 1½ or 3 H₂O, for the crystalline form⁺ of the anhydrous carbonates K₂CO₃ and Na₂CO₃ are unknown. F, G and H represent the same, and I and K are likewise identical. On the other hand,⁺ L and M are probably added common salt: NaCl. [J.]

+ fig. XII.

+ ill. 9.

6) Panicum miliaceum L. C has ‘granorum exilis hordei sive crithes’. For the size of millet grains (ca. 2 mm diameter) see also op. cit. I, p. 387.

[p. 74]

als fig: K. Ik sagh ook eenige nette¹³⁾ viersijdige figuirtgens leggen als fig: L. aan dewelke ik gansch geen dikte en konde bekennen, ook mede viersijdige piramidaalsche figuiren, als off het ons gemeen sout hadde geweest¹⁴⁾ als fig: M. Dog alle dese saaken most ik waarnemen, eer dat het water was weggewasemt, om dat daar int wegwasemen soo een groote meenigte van deelen te voren quamen die sodanigen verwarringe aan alle de seer nette verhaalde figuirtgens aanbragten, en eenige soo schielijk en irregulier groot wierden, datmen daar geen besluijt van konde maken.

Naderhant sprak ik met een apothecar van het maken van het sout van Card: benedictus, die mijn versekerde, dat meest alle de apotheken haar sout datse voor Sal: Card: bened: vercopen maar een mengelmoes van verscheijde gebrande stelen van kruijden was, ende dat hij nu een weijnig opregte Sal: Card: benedictus vers hadde gemaakt, waar van ik wat mede nam, ende hetselvige observerende, sag, dat het bestont uijt ongeschikte¹⁵⁾ seer kleijne rondagtige deelen, en ijder deeltge scheen mij weder te bestaan uijt rontagtige deelen. Ik heb het selvige aanstonts gaan examineren, ende gesien, dat daar seer vaardig¹⁶⁾ gemaakt wierden, een overgroote meenigte vande figuiren, die aan beijde de eijnden waren spits toelopende, als hier voren met fig: I is aangewesen; na verloop van ontrent 24 uijren, sag ik verscheijde platte figuiren als F en H. dog als ik dit Sal: in regenwater hadde te smelten geleijt, en dit water mede dun verspreijt voor mijn gesigt brengende, sag ik dat daar aanstonts gemaakt wierden alle de bovenverhaalde figuiren dog die van K L M staken in een overgroot getal boven de andere uijt. Ja ik oordeelde, dat ik inde quantiteijt nat, van geen aas swaarte, meerder figuiren sag, als wij met ons bloote oogen sterren aanden Hemel konnen sien, Gelijk nu alle dese figuiren seer doorschijnende waren, ende seer net, soo lang als sij nog water ontrent haar hadde; soo ongeschikt wierden deselve door de toestremminge van andere deelen, als het water altemaal wegwasemde.

13) Net - zuiver.

14) Zie voor L.'s onderzoekingen aangaande de zoutkristallen de brieven van 24 April 1674, 7 September 1674 en 14 November 1679 (l.c. I, blz. 86 en 156; III, blz. 122).

15) Ongeschikte - onregelmatige.

16) Vaardig - snel. C heeft ‘subitissime’.

[p. 75]

some perfect four-sided figures, as in fig. L, in which I could detect no thickness at all, and likewise four-sided pyramidal particles resembling our common salt⁷⁾, as in fig. M. I had, however, to observe all these things before the water had evaporated; for during the evaporation so great a multitude of particles revealed themselves, causing such confusion among the well-defined figures I have described, and some of them growing so rapidly and irregularly, that I could not come to any conclusion.

Some time after this I discussed the making of salt of Carduus benedictus with an apothecary, who told me that the salt most of his colleagues sell as Sal Cardui benedicti was nothing but a mishmash of the burned stalks of various herbs, and that he had now freshly made, genuine Sal Cardui benedicti. Of this I took some along with me, and on observing it, found that it consisted of minute, irregular, roundish particles, each of which seemed to me in its turn to consist of spherical particles. I at once proceeded to examine this salt and found that an enormous number of the particles tapering at both ends as shown in fig. I, were very rapidly being formed in it. After about 24 hours I noticed several flat figures as reproduced by F and H, but when I had placed this salt in rain-water to dissolve, and had spread this water in a thin layer, I saw that all the above figures were being formed there, though with a great preponderance of those represented by K, L and M. Indeed, I judged that, in a quantity of liquid weighing less than an ‘ace’, I saw more particles than the number of stars we can see in the heavens with the naked eye. And as long as these particles were surrounded by water, they were very transparent and quite distinct; but once all the water had evaporated, their shapes became irregular, owing to the adherence of other particles.

7) For L.'s work on salt crystals see letters of 24 April 1674, 7 September 1674 and 14 November 1679 (op. cit. I, pp. 87 and 157; III, p. 123).

[p. 76]

Sout van Alsem.

⁺Ik heb het Sout van Alsem geobserveert, soo als het inden Apotheecq in vlessen bewaart wert¹⁷⁾, maar daarinne niet noterens waardig konnen sien. Ik heb dan hetselve int water te smelten geleijt, ende dit water observerende, heb ik daar in aanstonts ontdekt, een overgroote meenigte vande figuirtgens, die aan beijde⁺ de eijnden¹⁸⁾ scharp toeliepen als No 2 fig: A.¹⁹⁾ dog op een ander²⁰⁾ waren dese figuirtgens minder, maar daar lagen dan weder een onbegrijpelijke²¹⁾ seer groote meenigte vande fig: B. als ook eenige weijnige figuiren met 6 sijden als fig: C. ende eenige platte quadraatgens als fig: D. ende ook eenige seer weijnige figuiren als off wij triangels sagen, wiens hoeken afgekort waren als fig: E. dog daar het water lang hadde blijven staan, wierden verscheijde sessijdige figuiren gemaakt, die soo groot waren als kleijne sandjens, en onder anderen als fig: F. en ook wel vierkante stukjens sout, als off wij een vierkand spiegeltge met een lijst daarom sagen, als fig: G.

Aluijn.

⁺Ik heb aluijn²²⁾ in regenwater gelegt, ende dit aluijnigh water observerende, vernam ik aanstonts seer uijtstekende²³⁾ kleijne figuirtgens, welke haar basis, een seer nette seshoek²⁴⁾ was en lopende de sijden piramidaals op, als off wij ons inbeelden te sien,

+ Zout van Artemisia.

17) De bereidingswijze van ‘sout van Alsem’ (= Sal Absinthii) was dezelfde als die van Sal Cardui Benedicti. Onder ‘alsem’ verstond men allerlei soorten van Artemisia, o.a. Artemisia absinthium L. Het werd gebruikt als een ‘zeer goed Maag- Milt- Lijfmoeder- en Koorts-middel, dienstig in de Water- en Geel-zucht en tegen de Wormen’ (J.J. Woyt, Gazophylacium medico-physicum (1766) blz. 5). Zie verder de brief van 11 Februari 1675, Alle de brieven I, blz. 238. [v.d. Wi.]

+ fig. XIII.

18) A en B hebben: ‘aan beide zijden’.

19) ⁺ In L.'s No. 2 zijn A en B identiek met No. 1 I, K, resp. 1 F, G en H. D en G zijn kubische bijmengsels (NaCl?); C, E en F van No. 2 zijn onderling identiek, waarschijnlijk weer bijmengsels. [J.]

+ fig. XII en XIII.

20) Hier heeft L. waarschijnlijk het woord ‘plaats’ vergeten. [M.]

21) ‘Onbegrijpelijke’ is hier op te vatten als een bijwoord van graad: ‘ongelooflijk’. [M.]

+ Aluin.

22) Aluin (C: Alumen) werd gebruikt als bloedstelpend middel. (Vgl. N. Chomel, Algemeen Huishoudelijk-, Natuur-, Zedekundig- en Konstwoordenboek (1778) blz. 62). [v.d. Wi.]

23) Uijtstekende - bijzonder.

24) ⁺ Aluinkristallen zetten zich af in de vorm van naar twee parallele vlakken afgeplatte octaëders. [J.]

+ afb. 10.

[p. 77]

Wormwood salt.

⁺I have examined the salt of wormwood, as kept in bottles by the chemist⁸⁾, but could find nothing worthy of note in it. I then dissolved it in water, and, observing the water, I at once discovered an enormous number of the figures tapering sharply at both ends⁹⁾,⁺ as shown in No. 2, fig. A¹⁰⁾; in another place there were fewer of these figures, but instead there appeared an incredibly great multitude of those shown in fig. B, as well as a few with six sides as in fig. C, some small flat squares (fig. D), and also here and there a very few like triangles with truncated angles, as in fig. E. When, however, the water had been standing for a long time, several hexagonal figures were formed, the size of a small grain of sand, some like fig. F, and also square pieces of salt, which I might liken to a tiny square mirror in a frame, as in fig. G.

Alum.

⁺Having placed alum¹¹⁾ in rain-water, and observing this alum-water, I soon noticed some very remarkable small figures the base of which was a perfect hexagon¹²⁾, the sides running up pyramidically, calling to mind a very fine¹³⁾, pure, pointed, hexagonal

+ Wormwood salt.

8) Wormwood salt (= Sal Absinthii) was prepared in the same way as Sal Cardui benedicti. Wormwood was the generic name for all kinds of Artemisia, including Artemisia absinthium L. It was used as ‘a very good remedy for stomach-, spleen-, womb-trouble and fever, useful in cases of dropsy, jaundice and as an anthelmintic’ (J.J. Woyt, Gazophylacium medicophysicum (1764) p. 5). See also letter of 11 February 1675, The Collected Letters I, p. 239. [v.d. Wi.]

9) A and B have ‘on both sides’.

+ fig. XIII.

10) ⁺In L.'s No. 2 A and B are identical with No. 1 I, K, and F, G and H, respectively. D. and G are cubic admixtures NaCl?); No. 2 C, E and F are identical, again probably admixtures [J.]

+ figs. XII and XIII.

+ Alum.

11) Alum (C: alumen) was used as a styptic (Cf. N. Chomel, Algemeen Huishoudelijk-, Natuur-, Zedekundig- en Konstwoordenboek (1778) p. 62). [v.d. Wi.]

12) ⁺Alum crystallizes in the form of octahedra truncated according to two parallel planes. [J.]

+ ill. 10.

13) A and B omit ‘fine’.

[p. 78]

een seer nette suijvere puntige sessijdige diamant²⁵⁾, als No. 3.⁺ fig: AAA.²⁶⁾ ende dat van verscheijde grootheden, ende ook eenige aan dewelke ik gantsch geen verheventheijt en konde bekennen als fig: BB. Ook mede sag ik wel sessijdige figuirtgens leggen, die ongeschikt waren als fig: C en D. maar als het water begonde weg te wasemen, soo wierden lange blocken aluijn gemaakt als fig: E. ende dan stremden alle de figuiren wel soo groot als santgens; ende daar bij namen deselve in soo een ongeschiktheijt toe (en voornamentlijk daar het water wat veel bij een lagh) dat men aan eenige, weijnig bescheijt konde sien. Mijn is ook wel te voren gecomen sessijdige platte figuiren als F. indewelke int midden lagh, een seer net sessijdig figuirtge dat piramidaals was.

Salpeter.

⁺Ik heb salpeter²⁷⁾ int water geleijt en dit water observerende sag ik door het selvige drijven, eenige weijnige lange deeltgens

25) A en B hebben ‘nette’ weggelaten.

+ fig. XIV.

26) ⁺L.'s No. 3 A zou een ‘vertrokken’ pentagoondodecaëder kunnen voorstellen; deze plegen namelijk bij aluin gemeenlijk klein of smal voor te komen. Men dient echter bij de beoordeling van L.'s kristallographische waarnemingen steeds rekening te houden met het feit, dat hij met onzuivere stoffen, dus met mengsels, werkte. In zijn tijd waren geen zuivere chemicaliën verkrijgbaar. Bij microkristallographische studies is dit feit daarom van zo groot belang, omdat L.'s beschrijvingen niet alleen op ongedefinieerde stoffen betrekking hebben, maar ook omdat die bijmengsels invloed uitoefenen op de uiterlijke vorm der kristalletjes, zodat ook die van de hoofdbestanddelen daardoor veelal onherkenbaar worden. Zo kan No. 3 A ook bepaald zijn door bijmengsels, bijv. van het pseudo-hexagonale - in werkelijkheid rhombische - kaliumsulfaat, welks drielingen deze habitus bezitten. Het K₂SO₄ toch is een bestanddeel van aluin: K₂SO₄ + Al₂(SO₄)₃ + 24 H₂O [ = KAl(SO₄)₂⁺ + 12 H₂O]. No. 3 B, C, D, E en F stellen alle octaëders van aluin voor. [J.]

+ fig. XIV.

+ afb. 11.

+ Salpeter.

27) Salpeter (kalisalpeter; C: nitrum), die rhombisch en pseudo-hexagonaal kristalliseert, vond een uitgebreide toepassing als sedativum, ook in koudmakende mengsels, zoals feitelijk thans nog het geval is, maar dan in uitgebreider zin. Vgl. ook N. Chomel, l.c. blz. 3202/3, die salpeter ‘een vermaard geneesmiddel’ noemt, ‘van veel gebruik in verscheidene ziekten’. [v.d. Wi.]
Salpeter werd ingevoerd uit Rusland (het Wolgagebied) en ook wel uit Voor-Indië. In Frankrijk produceerde men het in het begin der 18e eeuw langs scheikundige weg. Van 1 October 1667 tot 30 September 1668 werd te Amsterdam een hoeveelheid van 59.160 kg salpeter ingevoerd (H. Brugmans, Statistiek van den in- en uitvoer van Amsterdam. Bijdragen en mededelingen van het Historisch Genootschap XIX (1898) blz. 133). [W-n]

[p. 79]

diamond, as No. 3. fig. AAA¹⁴⁾; they were of different sizes; and⁺ also some on which I could detect no elevation whatever (fig. BB). I also saw some hexagonal figures of irregular shape, as in fig. C and D; but when the water began to evaporate, long blocks of alum were formed as in fig. E; and then all the figures coalesced until they became quite as big as grains of sand and at the same time so irregular in shape (especially where there was an accumulation of water) that some became difficult to distinguish. I did also notice hexagonal flat particles as shown in fig. F, with in the centre a well-defined hexagonal-pyramidal figure.

Saltpetre.

⁺Placing saltpetre¹⁵⁾ in water and examining the latter, I saw a few long particles floating in it, with no thickness at all, so far

14) ⁺L.'s No. 3 A might represent a ‘distorted’ pentagonal dodecahedron, commonly small or narrow in alum. However, it should always be borne in mind when weighing L.'s crystallographic observations that the substances on which he worked were impure, i.e. mixtures. There was no such thing as pure chemicals in his period. This fact is of outstanding importance in micro-crystallographic studies, not only because L.'s descriptions refer to undefined substances, but also because those impurities modify the shapes of the crystals, with the result that even those of the principal constituents are often unrecognizable. Thus No. 3 A might be due to impurities - e.g. the pseudo-hexagonal (actually orthorhombic) potassium sulphate - the trillings of which⁺ have this habit; for K₂SO₄ is a constituent of alum: K₂SO₄ + Al₂ (SO₄)₃ + 24 H₂O [= KAl(SO₄)₂ + 12 H₂O]. In No. 3 B, C, D, E and F all represent octahedra of alum. [J.]

+ fig. XIV.

+ ill. 11.

+ fig. XIV.

+ Saltpetre.

15) Saltpetre (potassium nitrate; C: nitrum), which crystallizes as orthorhombic and pseudo-hexagonal crystals, was widely used as a sedative, also in freezing mixtures, as it is, indeed, to this day, but in a wider sense. Cf. also N. Chomel, ibid. p. 3202/3, who calls saltpetre ‘a famous remedy used for various disorders’. [v.d. Wi.]
Saltpetre was imported from Russia (Volga district) and also, though more rarely, from India. At the beginning of the 18th century it was produced in France by a chemical process. The quantity of saltpetre imported in Amsterdam between 1 October 1667 and 30 September 1668 was 59,160 kilograms (H. Brugmans, Statistiek van den in- en uitvoer van Amsterdam (Statistics of imports and exports of Amsterdam). Bijdragen en mededelingen van het Historisch Genootschap XIX (1898) p. 133). [W-n]

[p. 80]

aan dewelke ik gantsch geen dikte en konde bekennen als No 4⁺ fig: A.²⁸⁾ welke deeltgens in groote voor mijn gesigt toenamen sonder dat ik eenige de minste deeltgens, waar uijt dese grootmakinge geschiede konde bekennen, maar daar het water op eenige plaatsen begonde weg te wasemen, vernam ik veel figuirtgens, welkers grond²⁹⁾ uijt vier sijden bestonde, die piramidaals opliepen, in gedaante als off wij viersijdige puntige diamanten sagen, als ook mede lagen daar wel figuirtgens, die maar drie sijden hadden, dog dese laatste waren seer weijnigh, dog daar het water wat dik lagh, wierden gemaakt seer nette figuirtgens als off het vierkante stokgens geweest waren, die ik soo als deselve mij voor het oog quamen heb afgeteijkent als C.D.E. welke laatste figuirtgens met malkanderen, geen grooter plaats en besloegen, off een groff sant soude die konnen bedekt hebben, maar op een andere plaats waren die wel hondertmaal kleijnder. Dese lange deeltgens salpeter, heb ik veel maal met vermaak aanschout, en dat om de meenigvuldige seer nette Cristalline figuirtgens, die soo overhoop door malkanderen lagen als off het uijt den Hemel Cristalline vierkante balkjens van verscheijde langte en dickte geregent hadde.

Vitriool de Cipres off Blaauw Vitriool.

⁺Ik heb Blaauw Vitriool of Vitriool de Cipres³⁰⁾, in schoon regenwater geleijt, en dit water door een Microscope voor het gesigt gebragt, ende eenigen tijt hetselvige beschout hebbende, sag ik boven op het water komen figuirtgens, die soo helder en doorschijnende waren als off het Cristal hadde geweest, aan dewelke ik geen dikte konde bekennen, om dat deselve als³¹⁾ met de

+ fig. XV.

28) ⁺L.'s No. 4 A en D zijn typische prismatische kristallen, daarentegen is 4 B misschien salpeter, wellicht ook een onzuiverheid (NaCl?). [J.]

+ fig. XV.

29) Grond - onderzijde.

+ Kopersulfaat.

30) Vitriolum Cypri, vitriolum Veneris (C: Chalcanthum Cypri), kopersulfaat (CuSO₄ + 5H₂O), wordt in de natuur als chalcanthiet gevonden als verwerings(oxydatie)product van zwavelhoudende koperertsen, zoals van de chalcopyriet CuFeS₂, e.a. Tegenwoordig wordt het direct uit koperafval met zwavelzuur bereid. In de natuur komen ook basische kopersulfaten voor. [J.]
Vitriool werd onderscheiden in wit vitriool (zinksulfaat), afkomstig uit Italië; blauw vitriool (kopersulfaat), gewonnen op Cyprus en in Hongarije, en groen vitriool (ijzersulfaat), afkomstig uit de omgeving van Pisa, uit Engeland en uit Duitsland. [W-n]
Vitriool de Cipres werd bij oogaandoeningen gebruikt, zoals thans nog Sulfas zincicus en in mindere mate Sulfas cupricus. [v.d. Wi.]

31) Als - als het ware.

[p. 81]

⁺as I could discover (No. 4, fig. A¹⁶⁾), and visibly growing before my eyes, though I could find no trace of any small particles whose coalescence might account for this growth. Here and there, however, where the water was beginning to evaporate, I saw many particles consisting of a pyramid on a four-sided base resembling four-sided pointed diamonds, among which there also lay - though very few in number - some particles with only three sides. Very clearly defined figures were formed in places where there was a slightly thicker layer of water; they were like little square sticks, and I have drawn them just as they appeared to me in C D E. All these latter minute figures together occupied no more space than could be covered by a coarse grain of sand; but in another place they were at least a hundred times smaller. I have often contemplated with pleasure these long particles of saltpetre, the jumble of manifold very pure crystalline figures looking for all the world as if the Heavens had rained tiny crystalline square beams of different lengths and thicknesses.

Blue vitriol.

⁺I placed blue vitriol¹⁷⁾ in clean rain-water and examined this water under a microscope. After having watched it for some time I saw small particles appearing on top of the water, as clear and transparent as if they had been crystals, and apparently having no thickness, because they were floating, as it were, on the surface

+ fig. XV.

16) ⁺L.'s No. 4 A and D are typical prismatic crystals; 4 B, on the other hand, is possibly saltpetre, though it might be an impurity (NaCl?). [J.]

+ fig. XV.

+ Blue vitriol.

17) Blue vitriol (C: Chalcanthum Cypri), vitriolum Veneris, copper sulphate (CuSO₄ + 5 H₂O), occurs as chalcanthite in nature, being the weathered (oxidation) product of sulphurous copper ores, such as, inter alia, chalcopyrite - CuFeS₂. Nowadays it is prepared direct from copper waste with sulphuric acid. Basic sulphates of copper also occur in nature. [J.]
Vitriol used to be divided into three classes, viz., white vitriol (sulphate of zinc) derived from Italy; blue vitriol (sulphate of copper) mined in Cyprus and Hungary, and green vitriol (sulphate of iron) obtained in the vicinity of Pisa, in England and in Germany. [W-n]
Blue vitriol was used for affections of the eyes, very much as Sulfas zincicus and to a less extent Sulfas cupricus are to this day. [v.d. Wi.]

[p. 82]

superfitie van het water gelijk dreven, hebbende meest alle de⁺ eijnden scheuijns als No 5 fig: A.³²⁾. Dese figuirtgens namen in korten tijt, in groote seer toe, ja sodanig dat deselve in 2 a 3 minuten tijts wel 100 maal grooter wierden, behoudende nogtans deselve gedaante: want sij namen soo wel in langte als in breete toe. Maar als verscheijde deeltgens malkanderen op sij dreven, en soo d'een de andere quamen aan te raken, wierden deselve ongeschikte groote figuiren die dan haar Cristalline wesen verlooren, en een blaauwe Couleur aannamen, andere waren korter, ende hadden de figuiren van B. Ik heb van dese figuirtgens, eenige soo kleijn gesien dat ik oordeelde na de calculatie die ik daar van quam te maken, dat die meer dan 28000 maal dunder waren als een Hair dat ik uijt mijn hooft trok³³⁾. Maar als ik dit water daar de vitriool in gesmolten was, heel dun gespreijt voor mijn gesigt bragt, maakten het soo wondere figuiren, dat daar geen de minste staat op te maken was³⁴⁾. Ook mede is mij meest doorgaans te voren gekomen, dat dese Vitriool met water vermengt, schoon ik die in het suijverste glas hadde gedaan, dat deselve soo van een separeerde, en in globulagtige deelen als tesamen stremden, als of men Olij onder Water vermengt hadde ende dat het water vande olij separeerde, maar als de verhaalde figuiren langsaam in veel waters voortquamen, namen deselve in groote met trappen toe, als bij exempel, daar was gemaakt een viersijdig figuirtge, welk figuirtge als opgeheven wierde, met het stremmen ofte te samen voegen vande vitriool die een rand maakte om het eerste figuirtge, ende dit wiert niet eens, maar bij wijlen wel tot 15 a 16 maal gecontinueert, schoon het vitriool deeltge niet grooter was als een santje, in somma het scheen een net verheven³⁵⁾ geschaaft lijstwerk

+ fig. XVI.

32) ⁺L.'s No. 5 geeft de bekende prismatische kristallen van het tricliene⁺ CuSO₄ + 5H₂O. [J.]

+ fig. XVI.

+ afb. 12.

33) L. vergeleek de oppervlakken van de doorsnede met elkaar; dus wanneer wij de straal van het kristal van blauw vitriool r noemen, wordt πr² 1/28000 van het oppervlak van een hoofdhaar; r wordt dan 1/170 van de straal van een hoofdhaar en dus ongeveer ¼µ, de middellijn ½µ. Dit lag zeker op, misschien zelfs buiten de grens van het oplossende vermogen van L.'s microscopen. [S.]

34) Dat daar geen de minste staat op te maken was - dat daar niets met zekerheid uit op te maken was.

35) Verheven - met reliëf, geprofileerd.

[p. 83]

⁺of the water, the ends of all of them, with very few exceptions, slanting as in No. 5, fig. A¹⁸⁾. They grew enormously in a short space of time, so much, in fact, that within two to three minutes they had become quite a hundred times larger, yet retaining their shape, for they grew both in length and in width. When, however, several particles jostled each other, one thus touching the other, they became large, irregular particles which, while losing their crystalline character, became blue in colour; others were shorter, and shaped as shown in fig. B. Some of these particles were so small that, from calculations I made, I found that they were more than 28,000 times thinner than a hair I pulled out of my head¹⁹⁾. When, however, I inspected a very thin layer of this water in which the vitriol was dissolved, the particles I saw were so extraordinary that it was impossible to come to any conclusion about them. Another fact which I generally noted was that, although I had been careful to place this vitriol mixed with water in scrupulously cleaned glass, it separated out and collected into globular particles, just as if one had mixed oil and water and the water had separated from the oil. If, however, these same particles emerged gradually from plenty of water, they grew in stages; for example, where a four-sided figure was formed it was, as it were, lifted up as a result of the coalescence of the vitriol which formed a border around the original figure. And this happened not once, but sometimes was continued fifteen to sixteen times, although the particle of vitriol was no larger than a small grain of sand. In a word, it had the appearance of a neatly profiled, ground and polished frame, in most cases

+ fig. XVI.

18) ⁺L.'s No. 5 reproduces the well-known prismatic crystals of the tricline⁺ CuSO₄ + 5 H₂O. [J.]

+ fig. XVI.

+ ill. 12.

19) L. compared the sectional areas with each other. Therefore, if we call the radius of the crystal of blue vitriol r, πr² becomes 1/28000 of the sectional area of a hair of the head; r then becomes 1/170 of the radius of a hair and, therefore, approximately ¼ µ, the diameter ½ µ. This was certainly on the boundary of, if not beyond the resolving power of L.'s microscopes. [S.]

[p. 84]

behoudende meest doorgaans de grond, de gedaante vande ommetrek, die het figuirtge hadde, doen het kleijn was, en soodanige figuiren, als ook de heele kleijne, stelde ik vast, dat een holligheijt hadden; want sodanige figuiren wierden niet gemaakt midden in 't water, maar met haar gront aan het glas, daar deselve vast tegen aan saten.

Liquor Tartari.

⁺Ik heb Liquor Tartari int water geleijt³⁶⁾, off met het selve vermengt, en dit vermengde eenige tijt laten staan, op dat de vuijle materie, die onder de Liquor Tartari was, soude sincken. Dit vermengde water observerende, sag ik dat daar aanstonts kleijne lange deeltgens gemaakt wierden, seer na gelijkende door een gemeen vergrootglas, als off het afgeraseerde Hairen van een⁺ baard waren als No 6 fig: A.³⁷⁾. Dese dreven tegen de superfitie van het water, waar van eenige in langte breete en dikte toenamen, als fig: B. ende ook wel als fig: C hebbende veele van deselve twee scheuijnse eijnden, dog andere hadden een scheuijns eijnd, ende het andere eijnde liep spits toe, als fig: D. Dese figuiren namen op eenige plaatsen in sodanige groote toe, dat deselve door een vergrootglas als boven geseijt, wel een vinger lang scheenen, dog deselve waren dan gantsch ongeschikt te samen gestremt, en nog meer, wanneer veel sodanige groote deelen in een weijnig spatie bij malkanderen lagen.

+ Liquor tartari.

36) Liquor tartari wordt verkregen door droge destillatie van de wijnsteen en bestaat in hoofdzaak uit een geconcentreerde oplossing van kaliumcarbonaat. [J.]
Het wordt ook thans nog in de apotheek gebruikt om planten, speciaal laxerende geneeskruiden als rhabarber, uit te trekken. [v.d. Wi.]

+ fig. XVII.

37) ⁺L.'s No. 6 zou identiek moeten zijn met zijn Nos. 1 en 2; dit is echter niet het geval (op zijn hoogst in één voorbeeld van 6 B), maar de hemimorphe⁺vorm van 6 D doet vermoeden, dat dit onontlede wijnsteen is [J.]

+ fig. XII, XIII en XVII.

+ afb. 13.

[p. 85]

retaining the original outline of the particle when it was small. I also discovered that there was a cavity in such particles, even the very small ones, for these figures were not formed in the middle of the water, but with their bases firmly attached to the glass.

Liquor tartari.

⁺I put liquor tartari²⁰⁾ into, or mixed it with, water and allowed the mixture to stand for some time to allow impurities contained in the liquor tartari to settle down. Examining this mixture, I saw that small long particles were immediately being formed, which, seen through an ordinary magnifying glass, closely resembled the cropped hairs of a beard, as in No. 6, fig. A²¹⁾. These floated up against the surface of the water, some of them increasing in length, width⁺ and thickness, as in fig. B; others again as in fig. C, many of them slanting at both ends, but some slanting at one end and tapering to a point at the other, as in fig. D. In some places these particles grew so large that, if viewed through a magnifying glass as stated above, they seemed to be as long as a finger, but these were jumbled together in a disorderly fashion, especially if many of such large particles lay together within a small space.

+ Liquor tartari.

20) Liquor tartari is obtained by the dry distillation of tartar and consists mainly of a concentrated solution of potassium carbonate. [J.]
It is still being used to-day for the purpose of extracting medicinal - especially laxative - remedies from plants, e.g. rhubard. [v.d. Wi.]

21) ⁺L.'s No. 6 should be identical with his Nos 1 and 2, but it is not (at most in one example of 6 B); the hemimorphism of 6 D, however, suggests⁺that this is undecomposed tartar. [J.]

+ figs. XII, XIII and XVII.

+ ill. 13.

+ fig. XVII.

[p. 86]

Moscovische Potas.

⁺Ik heb Moscovische potas³⁸⁾ in regenwater geleijt, ende na dat die soo eenige weijnige uijren gestaan hadde, dit water geobserveert, en hebbe gesien, dat daar aanstonts gemaakt wierden Langwerpige figuirtgens, seer na de gedaante hebbende als off⁺ wij ons inbeelden te sien kleijne weversspoeltgens als No 7 fig: A. Dese deeltgens waren soo kleijn, dat ik oordeelde dat deselve wel duijsent maal dunder waren, dan een hair van mijn hooft³⁹⁾, dog als deselve wat grooter wierden, namen die de figuir van B. aan. Alsmede sag ik wel een figuirtge voortkomen, dat ses sijden hadde, die piramidaals opliepen, als off wij ons selven inbeelden te sien, een sessijdige puntige diamant, als fig: C. dog dese waren seer weijnig int getal, soo datter vande eerste soort wel 1000 waren, daar vande fig: C. maar een was. Ook sag ik verscheijde figuirtgens drijven, die langwerpig [waren], en vier effene off gladde sijden hadden als fig: D. ende eenige seer weijnige figuirtgens die een nette quadraat uijtmaakten als fig: E. Des anderendaags heb ik nog meerder potas bij het water gedaan, om het water starcker te

+ Moscovische Potas.

38) Moscovische potas (C: Cinis Smecticus sive ollaris), Carbonas Potassae Alcalinum (zie o.a.A. Chevallier en P. Idt, Apothekers Handboek I (1826) blz. 228-236) was, evenals de Amerikaanse, Toscaanse, Trierse, de Warschau- en Dantzig-potas, een met kaliumsulfaat en andere zouten verontreinigd K₂CO₃, dat door uitlogen van plantenas of door verhitten van wijnsteen en kalisalpeter werd verkregen. Zij bevatte ook steeds natriumcarbonaat. [J.]
Potas en weedas werden hier te lande veel gebruikt. Potas vooral bij de zeepfabricage, weedas bij het bleken van linnen en garens (ter loging). Zij werden bereid door het branden van hout, in hoofdzaak in de woudrijke gebieden rondom de Oostzee: Pommeren, Polen, Rusland en ook wel Zweden. De voornaamste uitvoerhavens waren Riga, Koningsbergen en Dantzig. Te Haarlem werd in ca. 1700 per jaar ongeveer 500 last pot- en weedas (1 last is ongeveer 200 kg) gebruikt bij de linnen- en garenblekerijen, ter waarde van 2 à 300.000 gulden (vgl. S.C. Regtdoorzee Greup-Roldanus, Geschiedenis der Haarlemmer bleekerijen (1936) blz. 61 e.v., 172 e.v.). Te Amsterdam werd in het jaar 1667/8 aan potas ingevoerd 3.627.800 pond, d.i. ongeveer 1.800.000 kg; en uitgevoerd 1.453.445 ponden, d.i. ruim 700.000 kg. Voor weedas waren de getallen voor invoer: 2235¼ last (= 4.470.000 kg); voor uitvoer: 375 last d.i. 750.000 kg (Zie: H. Brugmans, Statistiek van den in- en uitvoer van Amsterdam. Bijdragen en mededelingen van het Historisch Genootschap XIX (1898) blz. 133). Met de Moscovische potas bedoelt L de Russische en met de Duitse waarschijnlijk de Rijnlandse, terwijl ‘witte’ wil zeggen: zeer zuivere, gecalcineerde, d.i. uitgegloeide. [W-n]

+ fig. XVIII.

39) Dit komt overeen met ongeveer 1 µ. [S.]

[p. 87]

Muscovite potash.

⁺Having placed Muscovite potash²²⁾ in rain-water and allowed it to stand for a few hours, I examined this water and saw that oblong particles were immediately being formed, looking very much like tiny weaver's shuttles (No. 7, fig. A). These particles were so minute that I judged them to be quite a thousand times thinner than a hair of my head²³⁾, but as they grew a little in size they⁺ assumed the shape of B. I also saw a particle with six sides rising pyramidically, which may best be visualized by imagining a six-sided pointed diamond, as in fig. C; but they were very few in number, there being one of these to every thousand of the former. I also saw several oblong floating figures with four even or smooth sides, as in fig. D, and a very few forming a perfect square (fig. E). Next day I added more potash to the water to make it stronger and,

+ Muscovite potash.

22) Muscovite potash (C: Cinis smecticus sive ollaris), Carbonas Potassae Alcalinum (see, inter alia, A. Chevallier and P. Idt, Apothekers Handboek I (1826) pp. 228-236) was, like American, Tuscan, Trier, Warsaw and Dantzig potash, K₂CO₃ contaminated with potassium sulphate and other salts, obtained by leaching vegetable ash or heating tartar and potassium nitrate. It also invariably contained carbonate of soda. [J.]
Potash and woad-ash were in common use in the Netherlands; potash principally in the manufacture of soap, woad ash in the bleaching of linen and yarn (for bucking). They were produced by burning wood, chiefly in the forest-regions bordering on the Baltic, viz., Pomerania, Poland, Russia and also Sweden. The principal exporting ports were Riga, Koningsberg and Dantzig. Around 1700, approximately 500 lasts of potash and woad ash (1 last = roughly 200 kg) were used at Haarlem for linen and yarn bleaching to the value of 200,000 to 300,000 guilders (Cf. S.C. Regtdoorzee Greup-Roldanus, Geschiedenis det Haarlemmer bleekerijen (1936) p. 61 et seq., 172 et seq.). At Amsterdam 3,627,800 pounds - i.e., about 1,800,000 kg - of potash were imported in the year 1667/8 and 1,453,445 pounds - i.e., over 700,000 kg - were exported. The statistics for woad ash were: 2235¼ lasts (= 4,470,000 kg) imported; 375 lasts, i.e., 750,000 kg, exported. (See H. Brugmans, Statistiek van den in- en uitvoer van Amsterdam. Bijdragen en mededelingen van het Historisch Genootschap XIX (1898) p. 133). When L. speaks of Muscovite potash he means the Russian product and by ‘German’ he probably means the Rhineland article, while ‘white’ stands for very pure, calcined. [W-n]

23) This corresponds to about 1 µ. [S.]

+ fig. XVIII.

[p. 88]

hebben, en dit water (dat ontrent 10 uijren gestaan hadde op dat het klaar soude werden) observerende, heb ik aanstonts een overgroote meenigte van uijtstekende kleijne figuiren te voorschijn sien komen, als E. die een vierkant uijtmaakten, als ook die sessijdig waren als fig: F. dog de meeste alle geen nette sessijdige figuiren, maar de meeste waren wat langagtig. Dese twee laatste deeltgens sag ik soo kleijn dat ijder van deselve geen 1/1.000.000.000 van een groff sant⁴⁰⁾ souden konnen halen, ende daar beneffens de hier voren eerst geseijde figuiren, als ook eenige seer weijnige die de fig: van G hadden. Dit was mede voor mij geen kleijn vermaak omme te beschouwen, (hoewel mijn oogen wel moede wierden van soo lang te sien) want daar ik de eene tijt niet anders sag, als een helder Cristallijn water, sag ik eenige minuten daar naar een onbegrijpelijke seer groote meenigte vande verhaalde figuirtgens te voorschijn komen, die inden beginne soo kleijn waren, datter gantsch geen figuir aan te bekennen was, en om soo te spreeken een ogenblik daar na begon ik aande fig: te twijffelen, en weder een ogenblik daar na konde ik al een nette figuir bekennen. Dog wanneer ik dit water off Loogh, daar in de potas hadde gelegen, dik op een liet leggen, stremden uijt het selvige soo veelderhande bijsondere⁴¹⁾ figuiren, die niet alleen lengte en breete, maar ook dikte hadden, dat deselve alteveel waren, om die af te teijkenen; als vierkant, langwerpig vierkant, anders geseijt parallellogram, ruijt, driehoek, verscheijde seshoeken, scheeffhoeken, in somma sij en sijn niet alle te noemen, waaronder veele soo dik, als die lang off breet waren. En gelijk dese verhaalde figuiren seer schielijk in droog en helder weder gemaakt wierden, schoon het water niet al te stark van sout was, soo ligt veranderde deselve in vogtig off dampig weder, wederom in een waterige Materie. Dog als het seer helder off droog weder was off dat ik eenige warmte bij het water bragt, wierden bij na geen andere figuiren gemaakt, als die hiervoren met A. sijn aangewesen; en wel voornamentlijk daar het water wat dun was.

Seeker Doctor over eenige jaren met mijn sprekende, seijde onder anderen, dat hij somtijts int gebruijk van sijne medicamenten

40) De inhoud zal bedoeld zijn, zodat dan de lengte 1/1000 van ongeveer 860 µ wordt, dus iets kleiner dan 1 µ [S.]

41) Bijsondere - verschillende.

[p. 89]

on examining this water (which I had left standing for about ten hours so that it should become clear), I saw at once an enormous quantity of infinitesimal square figures appearing, as in E, and also some with six sides, as in fig. F, though the majority of these had not six equal sides, being somewhat oblong. Not one of the particles of either group would have equalled in size 1/1,000,000,000 of a coarse grain of sand²⁴⁾. Together with them were the figures mentioned above, and also a very few shaped as shown in fig. G. All this afforded me no little entertainment (though the prolonged watching did tire my eyes), for at a given moment there might be nothing before me but clear crystalline water, whereas a minute or two later an incredibly large number of the figures described would appear, so small at first as to have no distinguishable shape; in another minute, so to speak, just as I might be having my doubts about the particle, it would assume a distinct, recognizable shape. Yet, while observing a thick layer of this water, or solution, in which the potash had lain, I could see such a great variety of different figures appearing in it, possessing not only length and breadth, but also thickness, that I should be hard put to it to draw them all. There were squares, rectangles, parallelograms, diamonds, triangles, various hexagons and some with oblique angles; in short, too great a variety to be enumerated, many of them being as thick as they were long or broad. Rapidly as the said figures were formed in dry, clear weather, even though the water contained only a moderate concentration of salt, as speedily did they change again into a watery substance in damp or misty weather. Yet in very clear or dry weather, or if I exposed the water to a little warmth, hardly any figures were formed, other than those indicated above by A; and this chiefly where the water was spread rather thin.

Some years ago a certain doctor told me in the course of conversation that, in the application of his remedies, he had been

24) L. presumably means the content, in which case the length is 1/1000 of approximately 860 µ, hence slightly less than 1 µ. [S.]

[p. 90]

verstelt stont, dat hij met een goet overleg een medicament op d'eene tijt tot een siekte met seer goet succes hadde geappliceert; ende dat hij wederom op een ander tijt op het selve Medicament, in een ende deselve siekte gansch geen succes hadde vernomen. Hier op voerde ik denselven tegemoet dat te gelijk⁴²⁾ het Lichaam vanden eenen mensch veel warmer is, als vanden anderen mensch, dat na advenant de warmte, de souten (die in de Medicinen sijn) een bijsondere figuir konnen aannemen, en niet alleen dat die van figuir veranderen, maar dat deselve ook konnen door de warmte stijver worden; gelijk wij sien dat ons gemeen sout doet. Ten anderen kan de maag vanden eenen Mensch sodanig gestelt sijn dat het sout dat in eenig Medicament of spijs is, aanstonts van figuir verandert, off veele deelen te samen stremmen, ende in een ander Mensch konnen de scharpe deelen haar figuir behouden; gelijk wij sien dat daar Menschen sijn, die geen wijn asijn en sullen gebruijken, off sullen daar aanstonts rood van werden, en het sweet sal haar uijtbreeken, en wanneer dit geschiet, laten wij dencken⁴³⁾, dat de scharpe deelen inden asijn, nog inde Maag vande sodanige niet en sijn te samen gestremt ofte van figuir verandert, en wanneer wij als vooren geseijt de verschillentheijt tusschen het eene, ende het andere Lichaam in minder en meerder hitte stellen⁴⁴⁾; ende daar beneffens dat eenige souten in een meerder hitte konnen stijver worden, soo en is de verwondering soo groot niet, waarom dat een ende het selve Medicament, in een ende deselve siekte, sijne werkinge niet op een, ende deselvige manier doet.

42) A en B hebben terecht ‘te’ weggelaten.

43) A en B hebben: ‘dan denken’.

44) L.'s opvattingen omtrent de werkingen der medicijnen en het individuele reageren der patiënten zijn ontleend aan die der iatrochemici, van wie Franciscus de le Boë Sylvius, hoogleraar te Leiden, de voornaamste was († 1672). Vgl. K.E. Rothschuh, Zur Geschichte der Pathologie des Blutes (Sudhoffs Archiv für Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften 35 (1942), blz. 295): ‘Er (= de le Boë Sylvius) versucht seine chemischen Erfahrungen mit Salzen, Saüren und Alkalien, wie er sie in den Schmelztiegeln sah, auf den Körper zu übertragen’.
Vgl. voor de ‘calor innatus’ (ingeboren warmte) aant. 25 bij de brief van 15 Augustus 1673, aant. 11 bij de brief van 27 September 1678 en aant. 68 bij de brief van 12 November 1680 (Alle de brieven I. blz. 50: II, blz. 384, en III, blz. 304). [de F. en S.]

[p. 91]

astonished to find that, whereas a medicine he had used after careful forethought for some disease would be entirely successful at one time, at another it would be wholly without effect upon the same disease. I thereupon suggested to him that, since the temperature of the body varies greatly as between one individual and another, the salts contained in the medicine may assume a different shape, all according to that temperature, and that, moreover, the particles may not only change their shape, but also become more rigid when warmed, just as our common salt does. Again, the stomach of one person may be so constituted as to cause the salt contained in a given medicine or food to change its shape at once, or to make many particles coalesce, whereas in another person the sharp particles may retain their shape; just as we see that there are some people who go red in the face and break into a sweat, the moment they ingest wine vinegar. We might account for that by assuming that the sharp particles in the vinegar had not coalesced in the stomach or had not changed in shape. And if, as said before, we consider the difference in the body-temperature as between one person and another²⁵⁾ and, besides, that some salts are liable to become more rigid in increased heat, we shall not be so surprised to find that a given remedy does not have precisely the same effect upon all cases of the same disease.

25) L.'s ideas as to the action of medicines and the individual reaction of patients derived from the theories held by the iatrochemists, foremost among whom was Franciscus de le Boë Sylvius, professor at Leyden (d. 1672). Cf. K.E. Rotschuh, Zur Geschichte der Pathologie des Blutes (Sudhoffs Archiv für Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften 35, p. 295): ‘He - de le Boë Sylvius - endeavours to apply the knowledge gained by observation of the chemistry of salts, acids and alkalis in the crucible, to living bodies’.
For the ‘calor innatus’ (innate heat) see note 15 to letter of 15 August 1673, note 3 to letter of 27 September 1678 and note 23a to letter of 12 November 1680 (The Collected Letters I, p. 51; II, p. 385; III, p. 305). [de F. and S.]

[p. 92]

Ik heb ook de Potas, die hier te Lande van de Potas vaten gebrant wort⁴⁵⁾, als ook de Witte duijtse Potas, ende ook eenige weedassen⁴⁶⁾ op de hier voren verhaalde manier geobserveert, maar geen verschil (dat noterens waardig was) in derselver soutdeelen gesien.

Ik heb ook de Potas geobserveert, soo als die tot ons komt, sonder dat ik eenig het minste water daar hadde bijgedaan en gesien, dat het selvige voor een gedeelte bestont uijt seer uijtnemende⁴⁷⁾⁺ veel van de kleijne deeltgens als No 7 fig: A ende D⁴⁸⁾. Vorders waren daar een groote meenigte van deelen, daar ik geen figuir aan konde bekennen, eensdeels om derselver ongeschiktheijt; ende ten anderen om de menigvuldige as, dat geen soutdeelen waren, waar mede dese stoffe vermengt was. Naderhant heb ik dese waterige materie, daar de potas in gesmolten was, eenige dagen laten staan, ende gesien, dat alsdoen daar int water dreven verscheijde sessijdige platte figuiren hier voren met fig: F. aangewesen; en schoon wat vogtig off nat weder dat het was, soo behielden deselve haar figuir.

45) In de 17e eeuw werd in de Zaanstreek ook potas gebrand; men brandde deze van het hout van de potasvaten! Deze inlandse as was echter van minder qualiteit dan de buitenlandse. [W-n]

46) Onder weed-as verstond men een potas (d.i. in die tijd een mengsel van K₂CO₃ en Na₂CO₃), die door verassing van gedroogde wede (Isatis tinctoria L.), maar ook van andere Cruciferae werd verkregen. Deze as werd met water uitgeloogd, waarna men het product door omkristallisatie min of⁺ meer ‘zuiverde’, wat steeds tot grauw of geelbruin uitziende mengsels van kalium- en natriumcarbonaat leidde. In L.'s tijd kende men geen zuivere potas of weedas. [J.]

+ verg. afb. 9.

47) Uijtnemende - bijzonder.

+ fig. XVIII.

48) ⁺L.'s No. 7 moet betrekking hebben op Russische potas; inderdaad is er in tal van opzichten overeenkomst met Nos. 1 en 2. [J.]

+ fig. XII, XIII en XVIII.

[p. 93]

I also examined the potash which is produced in this country by burning potash vats²⁶⁾, as well as white German potash and some woad ashes²⁷⁾ in the manner described above, but discovered no difference worthy of note in their constituent particles of salt.

I also examined potash just as we receive it, without adding any water at all, and noticed that a portion of it consisted of an enormous number of the small particles reproduced in No. 7, figures A and D²⁸⁾. There were, moreover, multitudes of particles to which I could assign no shape, partly because of their irregularity, partly on account of the abundance of ash, containing no particles of salt, with which this material was mixed. Later on this watery substance, to which the potash had liquefied, was put aside for several days, after which I saw floating in the water some of the hexagonal flat particles already shown in fig. F, which retained their shape despite the damp or wet weather.

26) In the 17th century potash was also burned in the Zaan district: it was produced by combustion of the wood of potash vats. This home-produced ash was, however, inferior in quality to the foreign product. [W-n]

27) Woad ash was the name given to a potash (i.e., in those days a mixture of K₂CO₃ and Na₂CO₃) obtained by the incineration of dried woad, i.e., Isatis tinctoria L., but also of other Cruciferae. This ash was leached with⁺ water, after which the product was ‘purified’ more or less by recrystallization. the result always being a greyish to yellowish-brown mixture of carbonate of potash and soda. In L.'s time pure potash or woad-ash was unknown. [J.]

+ See ill. 9.

28) ⁺L.'s No. 7 must represent Russian potash. There are, in fact, many resemblances to Nos. 1 and 2. [J.]

+ figs. XII, XIII and XVIII.

[p. 94]

Campher.

⁺Ik heb de Campher⁴⁹⁾, soo als deselve tot ons komt⁵⁰⁾ geobserveert, maar alsdoen daarinne niet⁵¹⁾ noterens waardig konnen vinden; dog als ik deselve naukeurig ondersogt, sonder dat ik daar iets toe ofte afdede, heb ik menigmaal met vermaak beschout, de Cristalline figuirtgens, die vande afwaseminge uijt veele deelen waren te samen gestremt. Dese Cristalline figuirtgens, wanneer deselve niet te na aan andere lagen bestonden uijt nette sessijden, ende dat van verscheijde grootheden, dog veele wat langer als die breet waren als No 8 fig: A. Deselve bestonden niet alleen uijt⁺ lengte en breete, maar veele waren bij na soo dik als breet, ende andere bestonden wel uijt ses sijden maar waren langer als breet, als fig: B. ende veele hadden mede wel ses sijden, maar die waren ongeschikt als fig: C. andere wederom dog seer weijnige geleken wel na de gedaante van een viersteen, die wij op een Snaphaan⁵²⁾ setten als fig: D. en alhoewel de meeste figuiren, die ik quam te sien, seer irregulier waren; soo oordeelde ik egter dat bij aldien de figuiren niet al te digt bij den anderen⁵³⁾ hadden gelegen, dat deselve geen ander maaksel souden gehad hebben dan die van fig: A. Want als veele van de geseijde deeltgens Campher, inden beginne off seer kleijn sijnde, seer digt bij een leggen, soo beneemt den eenen den anderen niet alleen de toevloeijing ende stoffe van groot makinge, maar sij worden ook veeltijts soo groot, dat deselve Campher deeltgens aan malkanderen met haar sijden komen te raken, en maken alsdan ongeschikte groote figuiren.

+ Kamfer.

49) Kamfer (laurineenkamfer) kristalliseert in zeszijdige plaatjes. Zij is⁺ trigonaal-trapezoëdrisch. Uit oplosmiddelen kristalliseert zij slecht, beter bij sublimatie. [J.]
‘De Kampher heeft een zweet- en vergift-uitdrijvende kracht, en kan gebruikt worden in afgaande koortsen met het uitslaan van vlakken, pest en ontsteking der oogen’ (J.J. Woyt, Gazophylacium medico-physicum (1766) blz. 130). [v.d. Wi.]

+ afb. 14 en 15.

50) Kamfer, de gom van de z.g. kamferboom, werd door de Oostindische Compagnie uit Oost-Indië aangevoerd in z.g. broden. Dit ruwe product raffineerde men hier door sublimatie, zodat het geheel wit werd. De beste kamfer leverde Borneo; ook Japan voerde kamfer uit, maar deze was van mindere qualiteit. [W-n]

51) Niet - niets.

+ fig. XIX.

52) Snaphaan - geweer waarbij de haan op een vuursteen sloeg.

53) Den anderen - elkaar.

[p. 95]

Camphor.

⁺I have examined camphor²⁹⁾, just as we received it³⁰⁾, without at first finding anything worthy of note, but while examining it more closely, without interfering with it in any way, I was interested to see the little crystalline figures formed by the coalescence of numerous various particles. If not packed too closely together, these crystalline particles consisted of wellmade hexagons of various sizes, though many were a little longer than they were broad, as in No. 8, fig. A. These had not only length and breadth, but many of them were nearly as thick as they were⁺ broad. Others again, though having six sides, were longer than they were broad, as in fig. B. There were many which, although six-sided, were of irregular shape (fig. C); and a very few reminded one of the flint we place in a matchlock³¹⁾ (fig. D). Although most of the figures I saw were very irregular, they would, I think, have been no different in structure from those of fig. A if they had not lain so close together; for, if many of the said particles of camphor, which are very small at first, lie very close together, not only do they deprive each other of material for growth, but they often grow so big that the sides of the particles touch and together become large particles of indeterminate shape.

+ Camphor.

29) ⁺Camphor (from Cinnamomum camphora Nees et Eberm.) crystallizes in six-sided tabular crystals. Its crystal is a trigonal trapezohedron. It crystallizes badly from solutions; better results are obtained by sublimation. [J.]
‘Camphor has a sudorific and antitoxic effect and can be used in intermittent fevers with outbreaks of rashes, the plague and inflammation of the eyes’ (J.J. Woyt, Gazophylacium medico-physicum (1764), p. 130). [v.d. Wi.]

+ ills. 14 and 15.

30) Camphor (laurinene-camphor), the gum of the so-called camphor tree, was brought home from the Netherlands East Indies by the East India Company in what were called ‘loaves’. This raw product was refined in the Netherlands by sublimation until it became quite white. The best camphor came from Borneo; Japan also exported it, but this camphor was of inferior quality. [W-n]

+ fig. XIX.

31) A gun with a lock holding a match for firing it; the lock of such a gun.

[p. 96]

Sout of As⁵⁴⁾ uijt den Oven van een Canon off⁺ geschutgieterie⁵⁵⁾.

Aan ende boven de ijsere deuren vande mont van een Oven, daar kanon gegoten wert, sit een witte asagtige stoff die daar gemaakt wert, door de stoffe die vant koper, tin, ende de vlam van het hout uijt den Oven wert gedreven, ende aldaar als aankleeft ofte stremt⁵⁶⁾; van dese as heb ik genomen, ende deselve met water vermengt, dit water wanneer het eenigen tijt stil gestaan, totdat de geseijde stoffe gesoncken, ende het water klaar geworden was observerende, sag ik daar uijt voortkomen een onbegrijpelijk groot getal van seer kleijne, seer heldere, seer dunne pijpjens, die meest alle seer kleijn, en boven gemeen dun waren ja eenige soo dun, dat ik die niet dan met de aldernaukeurigste opmerkinge konde bekennen, en wanneer deselvige in sodanigen groote waren toegenomen dat die ontrent 1/25 vande dikte van een hair⁵⁷⁾ hadden gekregen, konde ik sien dat de meeste van deselve hare eijnden

54) Men sprak destijds van ‘Sout of As’, omdat as het door vuur niet veranderde, d.i. het vuurvaste gedeelte van de stoffen is en derhalve het ‘principe der vuurvastheid’, het ‘sal’ moest bevatten. Zie verder voor de⁺ opvattingen omtrent het zout in L.'s tijd aant. 88. [J.]

+ afb. 16 en 17.

+ ‘Sout of As uijt den Oven van een Canon off geschutgieterie’.

55) De kanongieterij, die L. bezocht, is waarschijnlijk de zg. affuitmakerij geweest, die in 1679 op order van de Staten van Holland werd ingericht aan de Houttuinen te Delft. [B-s]

56) Hoewel reeds sedert 1543 ook ijzeren geschut werd gegoten, heeft L.'s passage blijkbaar slechts betrekking op het gieten van bronzen geschut. De geschutgieters hielden de samenstelling van hun alliage geheim, maar men kan in het algemeen aannemen, dat deze bestond uit koper, waaraan ongeveer 10% tin was toegevoegd en soms ook nog een weinig messing, waardoor dus ook enig zink in de alliage kwam.
Met deze grondstoffen werd de smeltoven volgens een bepaald systeem zorgvuldig geladen. Na de smelting voegde men soms nog andere stoffen toe, zoals wagensmeer, dan wel een of ander poeder van geheime samenstelling waarvan men zich verbeeldde, dat het de zuiverheid van het brons ten goede kwam.
Op het bad van gesmolten metaal dreven ten slotte slakken en andere onreinheden, die met behulp van een schuimer door de ijzeren laaddeuren van⁺ de smeltoven werden verwijderd. Dit is de hier vermelde ‘witte asagtige stoffe’. [v.H.]

+ afb. 16.

57) Hier is waarschijnlijk alleen een diktemaat bedoeld, zodat de deeltjes ± 15 µ moeten zijn geweest. [S.]

[p. 97]

Salt or ash³²⁾ from the furnace of a cannon or gun foundry³³⁾.

⁺ On and above the iron doors at the mouth of the furnace in which cannons are cast, there is a white, ash-like substance which is formed there from the matter ejected from the furnace by the copper, the tin and the flame of the wood and there adheres or collects³⁴⁾. I took some of this ash, mixed it with water, and left it standing for some time until the said substance had settled to the bottom and the water had become clear. Then, examining this, I saw an innumerable quantity of very minute, very clear, very thin pipes emerging, the majority being extremely small and extraordinarily thin; some of them so thin, indeed, that it was only by the very closest examination that I was able to perceive them at all; and when these had grown to about 1/25 of the thickness of a hair³⁵⁾ I saw that the extremities of the majority

32) It was customary to speak of ‘salt or ash’, because the ash was not changed by fire, i.e., being the fireproof component of the substances, was deemed to contain the ‘fire resistance’, the ‘sal’. Also see note 56, p. 115, for the theories respecting salt, current in L.'s time. [J.]

33) ⁺ The ordnance foundry which L. visited was probably the gun-carriage works which had been installed in the timber yards at Delft by order of the States General in 1679. [B-s]

+ ills. 16 and 17.

+ Salt or ash³²⁾ from the furnace of a cannon or gun foundry³³⁾.

32) It was customary to speak of ‘salt or ash’, because the ash was not changed by fire, i.e., being the fireproof component of the substances, was deemed to contain the ‘fire resistance’, the ‘sal’. Also see note 56, p. 115, for the theories respecting salt, current in L.'s time. [J.]

33) ⁺ The ordnance foundry which L. visited was probably the gun-carriage works which had been installed in the timber yards at Delft by order of the States General in 1679. [B-s]

+ ills. 16 and 17.

⁺

34) Although iron guns had also been cast since 1543, L.'s passage probably refers only to the casting of bronze cannon. The composition of the alloy was a secret jealously guarded by the cannon founders, but it is safe to assume that, in general terms, this consisted of copper to which roughly 10 per cent. of tin was added and sometimes a little brass, in which case the alloy also contained some zinc.
The smelting furnace was carefully charged with these materials in accordance with a definite system. After smelting other materials were sometimes added, such as carriage-grease or a powder, the composition of which was kept secret and which was alleged to enhance the purity of the bronze.
⁺The slag and other impurities finally floating on the surface of the bath of molten metal were removed by means of a skimmer which was introduced into the furnace at its iron gates. This is the ‘white, ash-like substance’ referred to. [v.H.]

+ ill. 16.

35) This is probably meant to be a measure of thickness, hence the particles must have been approximately 15 µ. [S.]

[p. 98]

⁺scheuijns waren toelopende als No 9 fig: A⁵⁸⁾: dese soutdeeltgens waren daar in sulcken overgrooten menigte dat ik oordeelde eenige duijsenden te sien, en dat in een kleijn droppeltge water: ook mede wierden daar gemaakt off dreven mede door het water eenige weijnige deeltgens als fig: B, ende schoon ik niet distinct aande eerste figuirtgens konde sien, hoe dik dat deselve waren, soo konde ik aan dese laatste bekennen, dat die seer dun naar advenant haar breete waren. Ook sijn mijn wel op een ander tijt soutdeeltgens te voren gekomen die de fig: van C hadden. Wanneer ik het boven geseijde gemengde water op een schoon glas uijtspreijde, omdat het opde eene plaats wat dicker soude leggen, als op een ander plaats, soo en wilde dit water aan het glas niet aankleven, maar het liep sodanig bij malkanderen als off wij een tinne schotel off ander Lichaam met Olij hadden bestreeken, en dat wij daar na een weijnig water over dese olijagtige schotel lieten loopen⁵⁹⁾, ja het lag op eenige plaatsen als off het olij hadde geweest, seer na overeenkomende met het water waarin ik Vitriool de cipres hadde geleijt, dog mijn gedenckt dat ik over eenige jaren, wanneer ik dese asagtige substantie, eerst vanden Oven hadde afgeschrabt, ende alsdoen daar sodanigh mede hadde gehandelt, als ik hier

+ fig. XX.

58) ⁺L.'s Nos. 9 en 10 stellen blijkbaar ongeveer hetzelfde voor en hebben beide betrekking op ‘sout of as’ van tin. Er zijn echter niet de minste punten van overeenkomst met de vorm van het kubische SnO₂ waar te nemen, zodat er slechts sprake kan zijn van een onbekende bijmenging. [J.]

+ fig. XX en XXI.

59) L. heeft hier een door een sublimaat verontreinigde tinas, SnO₂, onderzocht: een kubische, in kleine hexaëders (soms - ondergeschikt - met octaëder en rhombendodecaëder voorkomende) kristalliserende stof, die weinig oplosbaar is in water en die in vaste toestand slechts weinig door water wordt bevochtigd, zoals ook vele andere ‘droge’, poedervormige stoffen, droog zand,⁺ enz. Door deze oppervlaktespanningsverschijnselen en de daaraan beantwoordende gebrekkige adhaesieverschijnselen (bijv. bij het begieten van zeer sterk uitgedroogde bouw- of tuingrond) wordt dan de indruk verkregen van het ‘niet hechten’, evenals bij water op een vette glazen plaat, enz. Dit alles berust op verschijnselen van ad- en cohaesie, kortom, van oppervlaktespanningswerkingen. [J.]

+ afb. 18.

[p. 99]

⁺of them were slanted, as in No. 9, fig. A³⁶⁾. I estimated that there were some thousands of these particles of salt in one droplet of water, so numerous were they. Together with these, a few particles as reproduced in fig. B were being formed or were floating in the water; and, whereas I could not distinctly see the thickness of the former particles, I observed that the latter were very thin in proportion to their width. On another occasion I discerned particles of salt of the shape shown in fig. C. When I spread the above mentioned mixed water on a clean glass plate, so that it should lie thicker in one place than in another, this water did not adhere to the glass, but spread evenly, as if we had smeared a tin dish or other body with oil, and then poured a little water over this oily dish³⁷⁾. Nay, in some places it behaved just as though it were really oil, very like the water in which I had put blue vitriol. I remember, however, that when some years ago I first scraped this ash-like substance from the furnace, and then

+ fig. XX.

36) ⁺L.'s Nos. 9 and 10 apparently represent more or less the same thing and both refer to ‘salt or ash’ of tin. As, however, there is not the slightest perceptible resemblance to the form of cubic SnO₂, the subject of the observation can only be some unknown admixture. [J.]

+ figs. XX and XXI.

37) In this case L. was examining a tin-ash, SnO₂, contaminated by a⁺ sublimate: a cubic substance crystallizing in small hexahedra (sometimes occurring subsidiarily with octahedra and rhombododecahedra), which dissolves to only a small extent in water and, in the solid state, is only slightly moistened by water, like many other ‘dry’ powdery substances, such as dry sand, etc. Owing to these features of surface tension and consequent imperfect adhesion (as, e.g., in spraying very parched arable or horticultural soil), the impression of ‘non-adhesion’ is received, similar to that produced by water on a greased glass plate, etc. These are phenomena of adhesion and cohesion, that is to say, the effects of surface tension. [J.]

+ ill. 18.

[p. 100]

voren hebbe geseijt, dat mijn doe eens is te voren gekomen, dat uijt het sout sodanige wonderbare figuiren gemaakt wierden, als off het planten van kruijden met haar Wortelen waren⁶⁰⁾.

Sout of As van een Tin off Loot Oven.

⁺Onse porceleijnbackers gebruijken veel Tin en Loot, hetwelke sij in Ovens tot as verbranden⁶¹⁾. Dit branden dat sij bijwijlen 10 a 12 dagen agter een doen, om voor een Langen tijt versien te sijn, en niet genootsaakt om alle maanden, een dag twee a drie daar mede door te brengen is soo schadelijk voor de menschen die daar mede besig sijn, dat wanneer sij maar 24 uijren voorden Oven hebben gestaan, sij het niet langer konnen harden en sien daar alsdan uijt, off sij vergeven waren⁶²⁾, soo dat sij ieder dag een

60) Deze ‘wonderbare figuiren’ komen bij L. dikwijls voor. Hij bedoelt daarmede steeds de kristalaggregaten die tegenwoordig als ‘dendrieten’ worden onderscheiden, en die men o.a. als de ijsbloemen op de ruiten, bij intrusies van mangaanoxyden in zandsteen, enz., bij salmiak en vele andere zouten, wanneer zij snel op een glasplaat neerslaan, kan waarnemen. Bij de oudere geologen gaven zij menigmaal aanleiding tot verwarring met fossielen van uitgestorven planten! [J.]

+ Zout of as uit een tin- of loodoven.

61) Het door L. beschreven proces ging uit van een legering van in de regel 3 delen lood en 1 deel tin. Het resultaat was een zeer innig mengsel van loodoxyde en tinoxyde, dat in de vaktaal tinas wordt genoemd. Dit is een der voornaamste componenten van wit, ondoorschijnend glazuur, z.g. tin-email, dat door de Delftse plateelbakkers werd gebezigd om de gele pâte, waaruit de voorwerpen na de eerste bakking bestonden, te bedekken. Ook thans nog wordt in de keramische industrie voor soortgelijk glazuur tinas gebruikt. Het loodoxyde is, met de andere glazuurcomponenten, voor de glasvorming van belang; het tinoxyde heeft een opaliserende werking en maakt het glazuur ondoorschijnend. [Ad.]

62) Men verkreeg tinas door lood en tin op een kolenvuur in een slecht gesloten oven te smelten. Lood smelt bij 337^o C., tin bij 228^o C. Bij hogere temperatuur ontstaan uit de gesmolten metalen vergiftige dampen, welke door de zuurstof der lucht spoedig tot fijne stofdelen oxyderen. Ook aan het oppervlak der gesmolten metalen vormt zich een aslaag van lood- en⁺ tinoxyde; deze is stoffig, zodat de lucht in de werkruimte er door wordt verontreinigd. Microscopisch kleine loodglitdeeltjes kunnen door de luchtwegen in het lichaam geraken. De vergiftigingsverschijnselen vertonen zich niet terstond, omdat voor het opnemen van het lood in de lichaamsvochten tijd wordt vereist. De vergiftige werking der dampen kan worden verhaast door in de metalen voorkomende onzuiverheden, zoals arsenicum.
Indien echter een arbeider reeds na 24 uur het werk moest staken, was dit waarschijnlijk toe te schrijven aan acute koolmonoxydevergiftiging, veroorzaakt door het open kolenvuur. De gelaatskleur bij koolmonoxydevergiftiging is wisselend, aanvankelijk bleek, soms rood. Voor chronische loodvergiftiging is echter een eigenaardige, asgrauwe tint van het gelaat (facies saturnina) kenmerkend, in de geneeskunde bekend als het ‘loodcoloriet’, ontstaan door een kramp van de bloedvaten der huid. Daarop kan dan ook zeer wel doelen de uitdrukking ‘sij sien daar alsdan uijt, off sij vergeven waren’.
Merkwaardig is dat L. niet rept van andere duidelijke verschijnselen van chronische loodvergiftiging, b.v. zware darmcolieken of verlamming der handen, en evenmin van ernstige, acute verschijnselen van kolendampvergiftiging, zoals onwel worden met braken en vervolgens flauwvallen, of van ernstige peracute verschijnselen, die eveneens wel zullen zijn voorgekomen. [B. de la F.]

+ afb. 19.

[p. 101]

proceeded as I have now described, I noticed that figures were produced by the salt which were of such a wondrous shape as to resemble plants of herbs with their roots³⁸⁾.

Salt or ash from a tin- or lead-furnace.

⁺Our potters use much tin and lead which they burn, in furnaces, to ashes³⁹⁾. This process of burning, which they sometimes continue for ten to twelve days on end, so as to lay up a stock that will last them a long time, and avoid having to spend two or three days at it every month, is so injurious to the health of those engaged on the work that they are overcome after no more than 24 hours' attendance at the furnace, and then look as though they had been poisoned⁴⁰⁾. This means that a different man has to be put every

38) L. frequently refers to these ‘extraordinary figures’, by which he invariably means crystal aggregates which are nowadays termed ‘dendroids’ and which are seen, e.g., as flowery patterns on frosted window panes, in intrusions of manganese oxides in sandstone, etc., and in sal-ammoniac and many other salts when precipitating rapidly on a glass plate. Older generations of geologists often confused them with fossils of extinct plants! [J.]

+ Salt or ash from a tin- or lead-furnace.

39) In the process described by L. an alloy usually consisting of three parts of lead to one part of tin was used the result being a very intimate mixture of oxide of lead and oxide of tin, called tin-ash in technical parlance. This is one of the principal components of white, non-transparent glaze, known as tin enamel, which was used by Delft potters for glazing the yellow paste of which the objects consisted after the first baking. To day tin-ash is used for glazing in the ceramic industry. Together with other constituents, the oxide of lead promotes the glazing process; oxide of tin has an opalising effect, and makes the finish opaque. [Ad.]

40) Tin-ash is obtained by melting down lead and tin on a coal fire in an⁺ incompletely closed furnace. Lead fuses at 337^o; tin at 228^o. As the temperature of the molten metals rises, they give off poisonous vapours which are speedily oxidised by the oxygen in the air to fine particles of solid matter. An ash consisting of lead oxide and tin oxide also setlled on the surface of the molton metals. This metal ash being dusty, it contaminates the air in the workshop Microscopic particles of protoxide of lead may find their way into the body through the bronchial tubes. The manifestation of the symptoms of lead poisoning is delayed because it takes time for the body fluids to absorb the lead. The toxic action of the vapours, however, may be accelerated by impurities in the metals, such as arsenic.
If, however, a workman was incapacitated within 24 hours it is reasonable to assume that this was due to acute intoxication with carbon monoxide from the open fire. In carbon monoxide poisoning, the complexion varies; in the beginning it is pale and sometimes red. A peculiar ashen complexion, however, which we call a ‘leaden colour’ (facies saturnina), is typical of plumbism, which is brought about by constriction of the cutaneous blood vessels. It is quite likely that the phrase ‘(they) then look as though they had been poisoned’ refers to this condition.
Strangely enough, L. makes no reference at all to other striking symptoms of chronic lead poisoning, such as severe intestinal colics or paralysis of the hands, nor to serious acute symptoms of carbon monoxide intoxication, such as nausea, vomiting and fainting, or to serious peracute symptoms of this⁺ intoxication, which must also have occurred at times. [B. de la F.]

+ ill. 19.

+ ill. 18.

[p. 102]

vers man moeten hebben, omme de Ovens waar te nemen en doorgaans⁶³⁾ de as die boven op de superfitie van het gesmolten Loot en tin vergadert wert af te strijken, en ook uijt den Oven te scheppen. Dit heeft mijn bewogen de asagtige stoff die aan de steenen digte bij de mont van den Oven sat, en waar tegen de vlam, die continueel uijt den mond vanden Oven komt, speelde, int water te leggen, ende als dan dit water wanneer het klaar geworden was te examineren, en hebbe gesien datter verscheijde deelen waren die een langwerpig vierkant hadde als No 10 fig:⁺ A.⁶⁴⁾ ende dat van verscheijde grootheden ende andere veel grooter als fig: B. alsmede figuiren die aande eijnden spits toeliepen als fig: C. alle welke figuiren schoon deselvige inde waterige materie dreven ofte daar buijten lagen, waren soo extraordinarie dun, dat ik om soo te spreeken geen dikte (van meest alle) daar aan konde bekennen, ende daar bij soo helder, als off het 't alderhelderste water hadde geweest. Onder andere observatien is mijn te voren gekomen dat ik drie figuirtgens twee van die geene die de fig: van C. en een die de fig: van B hadde sag leggen, in de quantiteijt water dat geen Sant groot was, bij dit water bragt ik een seer weijnig warmte en hielt het selvige continueel voor mijn gesigt uijt die insigte om te sien, off het vordere sout dat in het water was, de verhaalde figuiren soude grooter maken, maar ik sag uijt het water niet te voren komen, als uijtstekende kleijne viersijdige off quadraatges sout, lopende haar sijden piramidaals op, als off wij viersijdige puntige diamantges sagen, die in groote toenamen; sonder dat int minste de verhaalde figuiren B en C. grooter wierden. Dog hoe grooter dat dese wierden, hoe ongeschikter die viersijdige soutdeeltgens haar vertoonden, welke ongeschiktheijt veroorsaakt wiert, om dat andere veel kleijnder soutdeeltgens die

63) Doorgaans - steeds, voortdurend.

+ fig. XXI.

64) Tinas (SnO₂) is tetragonaal, doch kan ook in een rhombische en hexagonale modificatie voorkomen. De gewone vorm van loodglit (PbO) is rhombisch (geel gekleurd); de rode modificatie is tetragonaal. [J.]

[p. 103]

day on the job of watching the furnaces and continually skimming off the ashes which accumulate on the surface of the molten lead and tin, and scooping it out of the furnace.

This led me to collect the ash-like substance on the bricks close to the mouth of the furnace, licked by the flame which constantly spurts through the mouth of the furnace, and to put it in water and examine the latter when it had become clear. I then saw⁺ several oblong particles like those shown in No. 10, fig. A⁴¹⁾, of different sizes, and others which were far larger, as in fig. B, as well as some figures tapering to a point, as in fig. C. All these figures, whether floating in the watery substance or lying outside it, were so extraordinarily thin that I could not, so to speak, detect any thickness at all (in the majority of them), in addition to which they were as transparent as the clearest water. Among other things I noticed three figures, two of the shape shown in fig. C, and one like fig. B, in a quantity of water smaller than a grain of sand. I warmed this water very slightly, watching it closely all the time, in order to find out whether the remainder of the salt which was in the water would increase the size of these figures, but I saw nothing emerge save exceedingly small four-sided figures or squares of salt with sides inclining pyramidically, like foursided pointed diamonds, which were increasing in size, whereas the figures B and C referred to did not grow bigger at all. Yet the larger the four-sided particles of salt grew, the more irregular in shape they became, this irregularity being caused by other, far smaller salt particles of the same shape

+ fig. XXI.

41) Tin-ash (SnO₂) is tetragonal, but does sometimes occur in a orthorhombic and hexagonal modification. Ordinarily, litharge (PbO) is orthorhombic (yellow); the red modification is tetragonal. [J.]

[p. 104]

deselvige figuir hadden, daar tegen aan dreven, off als aangetrocken wierden, en omdat het water wat scheuijns voor mijn gesigt stond, sakten deselve meest alle na omlaag, en wanneer als sodanige soutdeeltgens malkanderen na bij quamen, nam het bovenste deeltge soo een vaardige voortgangh, als of hetselve met gewelt na onderen wiert gestooten, en vereenigde alsoo met den anderen⁶⁵⁾, makende alsoo een groot irregulier soutdeeltge uijt⁶⁶⁾, en sodanige soutdeeltgens lagen daar wel 50 bij malkanderen, behalven nog wel andere 50 die apart lagen, ende die alle uijt de geseijde kleijne quantiteijt water gemaakt wierden. Uijt dese observatien, beeld ik mijn selven in, dat alle de waterige vogt, die mijn in dese beschouwingen te voren quam, ende waarinne meest alle de eerst geseijde figuiren inlagen voor het merendeel van ons gemeen sout waren, en dat dit sout om dat het geen warm weder was, in geen soutdelen en konde stremmen, die soo groot waren, dat die door een Microscope te bekennen waren, en dus in 't oog een helder water vertoonde.

Na verloop van ontrent 1 ½ uijr meende ik weder alle de soutdeelen van het water te besien, maar ik sag tot mijn verwondering (alsoo het geen regenagtig weder was) dat alle de soutdeelen, die ik oordeelde dat gemeen sout waren, weder in een helder water waren verandert⁶⁷⁾. Ik stelde dat⁶⁸⁾ hetselve water (dat ik geseijt heb dat ontrent een Sand groote was) weder voor mijn gesigt, en binnen den tijt van ontrent ¼ uijre, sag ik niet aleen weder soo een groote menigte vande verhaalde soutdeelen te voren komen, maar wanneer ik nog wat langer daar op mijn oog hielde, om dat⁶⁹⁾ de soutdeelen gantsch droog souden leggen, openbaarde hem doorgaans⁷⁰⁾ een overgroote menigte van uijtstekende kleijne deeltgens, dog meest ende dikst op een leggende rondom de

65) Den anderen - elkander.

66) De hier bedoelde ‘beweging’ der kristallen is blijkbaar de beweging die, hetzij onder de invloed der oppervlaktespanning tussen de deeltjes en het water plaats vindt, hetzij door temperatuurs- of concentratieverschillen in de oplossing ontstaat. Voor de aard der kristallen en der kristallisatieverschijnselen levert die beweging niets op. [J.]

67) Dit feit bewijst wel, dat L. geen ‘gemeen sout’, doch waarschijnlijk weer potas onder ogen had, die hygroscopisch is aan de lucht. [J.]

68) A en B hebben ‘dan’; ‘dat’ is blijkbaar een schrijffout.

69) Om dat - opdat.

70) Doorgaans - overal.

[p. 105]

colliding with them or being attracted by them; and, the vessel leaning over somewhat, nearly all the particles sank and, when they approached each other, the upper one began to move at such a speed, as though impelled downwards by force, until it was united with the lower one, thus forming one large irregular particle of salt⁴²⁾. Of such particles there was a collection of at least 50, in addition to another 50 lying apart, all of them having been produced in this small quantity of water.

These observations lead me to believe that all the said figures contained in the watery substance before me, consnsted for the most part of our common salt; and since the weather was not warm, this salt was unable to collect into particles large enough to be visible through a microscope and that therefore the water appeared to be clear.

After about 1 ½ hours had elapsed, I again wanted to see all the particles of salt in the water, but to my surprise I saw (it not being rainy weather) that all the particles of salt I had judged to be common salt had changed back into clear water⁴³⁾. I then re-examined the water (which, as I have said, was in quantity no larger than a grain of sand) and within about a quarter of an hour there reappeared an equally large number of the particles of salt already described; but, in addition to these, when I kept looking at them to give them time to dry completely, I discovered everywhere a very large multitude of exceedingly minute particles, but mostly, and most thickly, lying around the salt particles.

42) This ‘movement’ of the crystals is evidently that induced either by the interfacial tension between the particles and the water, or by differences in temperature or concentration in the solution. Such movement tells us nothing about the nature of the crystals, nor of the phenomena of crystallization. [J.]

43) This proves that L. was not dealing with ‘common salt’. It was probably potash, which is hygroscopic in open air. [J.]

[p. 106]

soutdeelen, welke uijtstekende kleijne deelen een bruijne Couleur hadde seer na gelijkende, als off wij swartagtig of Muscus couleurt⁷¹⁾ sant met onse bloote oogen sagen, dog het geene dat mijn meest verwonderde was, dat ik dese soutdeelen niet voor mijn gesigt van daan bragt (te weten inde vrije lugt, sonder datter eenige de minste warmte van hand of aangesigt bij was) off alle dese Muscuscouleurde deeltgens (die ik omme haar kleijnheijt geen andere fadsoen als globulen kan geven) waren uijt het gesigt weg, sonder dat ik nog water nog eenige de minste stoffe konde bekennen, ja geen 1/10 van een Minuit en ging daar voorbij, off sij waren weg⁷²⁾. Vorders waren de soutdeeltgens wanneer sij kleijn waren, gantsch helder als off het Cristal hadde geweest, maar wanneer die in groote toenamen, scheenen deselve mede beset te sijn, met de verhaalde Muscuscouleurde deelen: want deselve kregen een duijster bruijn⁷³⁾ wesen, en voornamentlijk als het water gantsch weggewasemt was. Hier na heb ik dese soutdeelen voor mijn mond gehouden, en mijn adem daar 30 maal tegen aan laten speelen (alsoo ik niet vergenoegt was met 1 à 2 observatien) in welke tijt de soutdeelen weder (in het oog) in een seer kristallijn water waren verandert, ende alsdoen hetselve weder voor mijn gesigt gebragt, niet alleen om het vermaak dat ik schepte in te sien voortkomen de soutdeelen maar omme dat ik te meermaal de muscuscouleurde deelen soude sien komen, ende weggaan. Ik heb dan niet een maar veel maal, de geseijde kleijne muscuscouleurde deelen sien voor mijn gesigt komen, welke deeltgens soo dik en soo veel in mijn oog scheenen te sijn, als of wij met ons bloote oogen kleijne sanden, soo dik op een sagen leggen, als een kleijne spelt dik is. Dog wat verre vande soutdeelen, lagen die veel dunder, en wanneer ik deze Muscuscouleurde deelen maar soo lang voor mijn mond bragt, dat mijn uijtgaanden adem maar eens, ja somtijts maar de helft van deselve daar tegen liet gaan waren alle de gesijde deelen wegh.

Ik heb ook soo gehandelt met het wegwasemen vande vogtigheijt vande potas, en heb insgelijks gesien, dat daar soo een overgroote

71) Muscus couleurt - donkergrijs. Zie voor deze kleur aant. 28 bij de brief van 19 October 1674 (Alle de Brieven I, blz. 182).

72) Deze donkere deeltjes zijn een vreemd, vluchtig bijmengsel en zeker geen potas. Het is niet mogelijk ze nader te identificeren. In elk geval heeft de hygroscopie van het sublimaat hier grote betekenis. [J.]

73) Bruijn kan hier zowel ‘bruin’ als ‘zwartachtig’ betekenen. [J.]

[p. 107]

These infinitesimal particles were dark, very like black or dark-grey sand seen by the naked eye, but what astonished me most was that, no sooner had I moved these particles of salt away from me (that is to say, to the free air, without a touch of warmth from the hand or face) than all the dark-grey particles - which, because of their smallness, I can only describe as globules - vanished from my sight, and I was unable to detect the slightest trace of either water or matter; in fact, within 1/10 of a minute they had disappeared⁴⁴⁾. Furthermore the particles of salt, when small, were as transparent as if they had been crystal, but as they grew they apparently had these small grey particles clinging to them, for they became dark brown⁴⁵⁾, especially when all the water had evaporated. I then placed this salt before my mouth and breathed upon it 30 times (not being satisfied with only one or two observations), during which interval the particles again (apparently) changed into very crystalline water. I next looked at this again, not only for the pleasure of seeing the particles of salt appear, but also to watch the repeated emergence and disappearance of the dark-hued particles. Thus, not once but many times the said small, dark particles came into my vision, seeming to me as numerous and thick as might be compared to small grains of sand seen with the naked eye, and packed together to the thickness of a small pin. But at a little distance from the salt, these dark-hued particles were far more dispersed and I had only to hold them before my mouth long enough to breathe upon them once - indeed, sometimes for only half the expiration - for all of them to disappear.

In like manner I examined the evaporation of the potash fluid and again observed a multitude of minute particles (likewise

44) These dark particles are a foreign, volatile admixture, and certainly not potash. It is impossible to establish their exact identity. In any event, the hygroscopic character of the sublimate is undoubtedly responsible for much of this phenomenon. [J.]

45) In this case ‘brown’ may mean either ‘brown’ or ‘blackish’. [J.]

[p. 108]

meenigte van kleijne deelen (die mede een bruijne⁷³⁾ Couleur aannamen) gemaakt wierden, ende dat deselve ook mede in seer korten tijt daar na weder niet alleen haar couleur verlooren, maar dat deselvige uijt het gesigt weg waren, en alleen maar overlieten, een soo weijnige dunne vogt die qualijk te bekennen was.

Vorders heb ik ontrent twee voet vande mond vande Tin en Loot oven genomen uijt de schoorsteen, daar de vlam van het vuijr niet bij konde komen, een swarte materie als off het rook⁷⁴⁾ hadde geweest, dese stoffe heb ik mede met schoon regenwater vermengt, ende dat soo eenigen tijt laten staan, opdat ik eenige klare waterige stoffe, daar van soude konnen bekomen: welke observerende sag ik dat daar gemaakt wierden veel irreguliere figuiren, welke irreguliere figuiren ik oordeelde alleen veroorsaakt wierden, door geen genoegsame stoffe; ende ten anderen door een schielijke wegwaseminge vande vogtigheijt, daar nevens sag ik ook veele platte nette seer heldere figuirtgens hebbende ijder vier puntige off uijtstekende hoeken ende twee inwendige hoeken als⁺ No 11 fig: A.⁷⁵⁾ van dese soort lagen daar, die soo kleijn waren, dat ik die niet dan met mijn alderscharpsienste ende meest vergrotende glasen konde bekennen; alsmede figuiren die de gedaante van een ruijt hadden, ende andere weder bij na met vier gelijke sijden als met fig: B aangewesen werd.

73) Bruijn kan hier zowel ‘bruin’ als ‘zwartachtig’ betekenen. [J.]

74) A en B hebben: ‘roet’.

+ fig. XXII.

75) ⁺De kristalletjes in L.'s No. 11 A zijn tweelingkristallen; zij kunnen doorkruisingstweelingen van B zijn of zij zijn iets geheel anders, wat niet te definiëren valt. No. 11 B is identiek met 10 B. [J.]
Inwendige hoeken = inspringende hoeken. Zie aant. 34 bij de brief van 11 Februari 1675 (l.c. I, blz. 242).

+ fig. XXI en XXII.

[p. 109]

brown⁴⁵⁾) being formed, which also very shortly afterwards not only lost their colour, but vanished from my sight, leaving behind so small a quantity of thin liquid as to be scarcely visible.

From the chimney of the tin- and lead-furnace, about two feet from its mouth, out of reach of the flame of the fire, I next took some black material like smoke⁴⁶⁾, which I also mixed with clean rainwater and allowed to stand for some time, in order to obtain some clear watery substance from it. On examining this, I saw many irregular figures being formed, which, I believe, was due partly to an insufficiency of material and partly to rapid evaporation of the fluid. Besides these, I also saw many flat, well-defined and very transparent little figures, each with four pointed or projecting⁺ corners and two interior angles as in No. 11, fig. A⁴⁷⁾. Some of this kind were so small that they were invisible under all except my most powerful and most strongly magnifying lenses. There were also diamond-shaped figures; and others, again, with four almost equal sides, as shown in fig. B.

45) In this case ‘brown’ may mean either ‘brown’ or ‘blackish’. [J.]

46) A and B have ‘soot’.

+ fig. XXII.

47) ⁺The crystals in L.'s No. 11 A are twin crystals; they may be interpenetrating twins of B, or something entirely different which cannot be defined. No. 11 B is identical with 10 B. [J.]
Interior angles = re-entering angles. See note 12 to letter of 11 February 1675 (The Collected Letters I, p. 243).

+ figs. XXI and XXII.

[p. 110]

Sout in Steenkalk.

⁺Ik heb de Steenkalk⁷⁶⁾ die van Luijk tot ons komt⁷⁷⁾ int water geleijt, ende dit water geobserveert, en daarinne soo een groote meenigte van soutdeeltgens ontdekt, dat het te verwonderen was, en om derselver soo uijtstekende kleijnheijt, soo heb ik aan deselve geen volkomen figuir konnen toeschrijven, maar ik beelde mij veelteijts in, dat derselver sijden, die voor mijn gesigt lagen vierkant waren, ende dat deselve bij na soo dik sijn, als die lang waren, en ten ware⁷⁸⁾ de menigvuldige veel kleijnder deeltgens, waarmede de soutdeeltgens omset waren geweest, ik soude deselve veel distincter gesien hebben. Vorders waren daarmede seer kleijne⁺ figuirtges die aan beijde de eijnden spits toeliepen als No 12 fig: A⁷⁹⁾ als ook mede figuirtgens die aan beijde de eijnden bot waren als fig: B. en daarenboven lagen daar veel seer nette sessijdige figuiren⁸⁰⁾ als fig: C. waaronder een uijtstekende groot getal soo kleijn waren, dat een globule van ons bloed, die hetselve root maakt, soude konnen bedecken⁸¹⁾. Dese laatste figuiren waren soo extraordinarie helder, als off het t'aldersuijverste glas hadde geweest, ende daar bij soo extraordinarie dun, dat ik aan eenige om soo te spreeken geen dikte bekennen konde: ja ik oordeelde dat bij aldien men van het alderdunste postpapier sessijdige

+ Zout in steenkalk.

76) Bij de proeven met de steenkalk uit Luik gaat het blijkbaar om het proces van het blussen van de kalk, waarbij de ongebluste (gebrande) kalk,⁺ CaO, die kubisch is (hexaëders) in Ca(OH)₂ overgaat. Deze laatste stof wordt in L.'s Nos. 12 en 13 door de zeshoekige plaatjes C, resp. F. voorgesteld. Het Ca(OH)₂ kristalliseert in zulke schijnbaar hexagonale plaatjes, die uit een basisvlak met smalle, opstaande prismakanten schijnen te bestaan. Zij zijn echter slechts pseudo-hexagonaal of -trigonaal, maar in werkelijkheid rhombische⁺ drieling-kristallen (evenals bijv. aragoniet, volkomen splijtbaar naar {001}; vandaar dat zij zo uitermate dun verschijnen. [J.]

+ fig. XXIII en XXIV.

+ afb. 20 en 21.

77) Blijkens N. Chomel, Algemeen Huishoudelijk-, Natuur-, Zedekundig- en Konstwoordenboek (1778) werd uit Luik en Doornik steenkalk naar Nederland ingevoerd. Men gebruikte echter in hoofdzaak schelpkalk, omdat deze goedkoper, hoewel minder in kwaliteit was. [M.]

78) Ten ware - waren er niet.

+ fig. XXIII.

79) ⁺L.'s Nos. 12 en 13 hebben betrekking op Ca(OH)₂, welke stof L. echter aan het einde van deze alinea weer ten onrechte vergelijkt met ‘alle de souten uijt de potassen’, die hiermede toch niets uit te staan hebben. Zowel in dit als in het vroegere geval zou de opmerking op zijn hoogst kunnen slaan op de ook hier waargenomen ‘hygroscopiteit’ (vgl. aant. 72). [J.]

+ fig XXIII en XXIV.

80) ⁺ Ca(OH)₂ of wellicht calciumcarbonaat (als calciet?). [J.]

+ afb. 20.

81) De middellijn van C wordt dus ongeveer 8 µ. [S.]

[p. 111]

Salt in limestone.

⁺I placed some of the limestone⁴⁸⁾ which comes to us from Liège⁴⁹⁾, in water. On examining this, I saw a surprisingly large quantity of particles of salt, so minute that I could not with certainty ascribe any particular shape to them, though it often seemed to me that the sides facing me were square, and that they were nearly as broad as they were long. Had it not been for the numerous far smaller particles surrounding the particles of salt, I should have seen the latter far more distinctly. There were also very small⁺ figures tapering to a point at both ends, as in fig. A in No. 12⁵⁰⁾; others blunt at both ends like fig. B, and, in addition, there were many perfect hexagonal figures⁵¹⁾, as in fig. C, including an exceedingly large number so small that they could be covered by one of the globules which redden our blood⁵²⁾. These latter were as transparent as the very purest glass and, moreover, so extraordinarily thin that I could, so to speak, discern no thickness at all. In fact, were one to cut up the very thinnest note paper into

+ Salt in limestone.

48) Apparently the object of the experiments with the limestone from Liège is the process of shaking lime, during which the quick (burned) lime, CaO, which is cubic (hexahedral) is converted into Ca(OH)₂. The latter⁺ substance is represented in L.'s Nos. 12 and 13 by hexagonal platelets, C and F respectively. Ca(OH)₄ does crystallize into seemingly hexagonal platelets like these, appearing to consist of a basal plane with narrow, upstanding⁺ prismatic sides. Actually, however, they only appear to be hexagonal or trigonal and are in reality orthorhombic trilling crystals (as e.g., aragonite is likewise), and therefore cleave perfectly parallel {001}: hence the apparently extreme thinness. [J.]

+ figs. XXIII and XXIV.

+ ills. 20 and 21.

49) According to N. Chomel, Algemeen Huishoudelijk-, Natuur-, Zedekundig- en Konstwoordenboek (1778), limestone was imported into the Netherlands from Liège and Tournai. In the main, however, shell-lime was used because it was cheaper, though inferior in quality. [M.]

+ fig. XXIII.

50) ⁺ L.'s Nos. 12 and 13 refer to Ca(OH)₄, which L. later compares (erroneously) with ‘all the salts from potash’, though these have nothing to do with it. At most, the remark may refer to the ‘hygroscopic action’ observed both in this and in the former case (cf. note 44). [J.]

+ figs. XXIII and XXIV.

51) ⁺Ca(OH)₂ or, maybe, calcium carbonate (as calc-spar or calcite?) [J.]

+ ill. 20.

52) Thus the diameter of C is approximately 8 µ. [S.]

[p. 112]

papiertgens snede, soo groot als een groote nagel van ons hand, dat dese papiertgens dicker na⁸²⁾ haar groote soude wesen, als de verhaalde sessijdige soutdeeltgens haar dikte tegen haar platte Lighaam hadden⁸³⁾. Ook sijn mijn de geseijde deeltgens wel te voren gekomen dat die ongeschikt wel 5, 6, en meer op malkanderen lagen, en nogtans weijnig dikte uijtmaakten. Ook lagen daar eenige weijnige figuirtgens die de gedaante van D. en E hadden; en ook eenige weijnige als Fig: F: daarenboven dreeff in dat kalkwater, seer veel platte dunne deeltgens, als off wij ons verbeelden een vliesje op het water te sien drijven⁸⁴⁾: dese vliesagtige deelen waren tesamen gestremt van een uijtnemende groot getal van sodanige kleijne deelen door mijn naaukeurigste vergroot glasen te aanschouwen, als off wij met onse bloote oogen inbeelden te sien vande alderkleijnste Santgens; welke kleijne deeltgens, ik mijn imagineerde dat selfs soutdeelen waren; en dat hoewel ik gantsch geen de minste figuir daar aan bekennen konde deselve⁸⁵⁾ egter geloofde dat deselve de figuir hadden vande boven geseijde soutdeelen⁸⁶⁾; alleen moet ik zeggen, dat ik sien konde, datter veele in groote uijtstaken: Maar gelijk alle de souten uijt de potassen, en andere met het minste vogtig weder, wederom in een dunne heldere waterige (in 't oog) materie veranderen, soo behielden nogtans soo wel de eerst geseijde kleijne soutdeelen, als dese dunne sessijdige figuirtges haar volkomen figuir, hoewel

82) Na - in verhouding tot.

83) Het meten van zeer dunne kristalplaatjes als door L. werden waargenomen, eist ook thans nog bijzondere optische hulpmiddelen. Wanneer wij voor de gemiddelde lengte van de middellijn van een ‘groote nagel’ van de hand 15 mm en voor de dikte van het ‘alderdunste postpapier’ in L.'s tijd, 0,1 mm nemen, dan volgt hieruit, dat L. heeft willen aanduiden, dat de dikte der kalkkristallen ongeveer 1/150 bedroeg van de middellijn van hun oppervlakte. (De verhouding van lengte of breedte ten opzichte van de dikte is meer dan 150: 1). Bij een doorsnede van 8 µ zou dit dus een dikte van 0,05 µ betekenen. Dit lag zeker buiten het oplossende vermogen van L.'s microscoop [Pr. en S.]

84) Met dit ‘vliesje’ bedoelt L. waarschijnlijk in CaCO₃ veranderd Ca(OH)₂ onder de invloed van het koolzuur der lucht: aldus vormt zich een zeer dun huidje van krijt aan het oppervlak der oplossing. [J.]

85) A en B hebben terecht ‘deselve’ hier weggelaten.

86) Vgl. voor L.'s denkbeelden omtrent de groei van keukenzoutkristallen, waarvan de kiem volgens hem dezelfde vorm heeft als het ‘volmaakte’ kristal, aant. 29 bij de brief van 14 Augustus 1675 (Alle de Brieven I, blz. 310). [J.]

[p. 113]

six-sided patterns the size of a thumb nail, I do believe that such pieces of paper would be thicker in proportion to their length and width than the said six-sided particles as compared to their flat body⁵³⁾. I have, moreover, sometimes seen 5, 6 and more of the said particles lying haphazardly one upon the other, notwithstanding which their collective thickness was negligible. There were also a few figures shaped like D and E; here and there others like fig. F and, in addition, very many flat thin particles floated in that lime-water, making it appear to be carrying a thin film⁵⁴⁾. This film was composed of a conglomeration of an enormous number of particles so small as to be distinguishable only through my most powerful magnifying glasses and comparable to the smallest grains of sand seen by the naked eye. It seemed to me that these themselves were particles of salt and, although I could not actually discern any definite shape, I believed they were of the same form as the particles of salt mentioned above⁵⁵⁾. I must add, however, that many were visibly larger than others. Like all the salts from potash, and others when the weather is in the slightest degree damp, these again changed into a thin, (apparently) watery substance, yet both the small particles of salt first mentioned, and these thin, six-sided figures retained their shape, although in very

53) Even at the present day highly specialized optical equipment is required for measuring very thin crystal lamellae such as observed by L. Assuming the average length of a thumb-nail to be 15 mm and the thickness of the ‘thinnest note paper’ in L.'s time to be 0.1 mm, it follows that L. was trying to indicate that the thickness of the lime crystals was about 1/150 of the diameter of their surface. (The proportion of length or width to the thickness is more than 150 to 1). Hence, with a diameter of 8 µ, this would put the thickness at 0.05 µ. There can be no doubt that this was beyond the resolving power of L.'s microscopes. [Pr.; S.]

54) This ‘film’ which L. refers to is probably Ca(OH)₂ converted into CaCO₃ under the influence of atmospheric carbon dioxide, with the result that a very thin film of chalk is formed on the surface of the solution. [J.]

55) For L.'s conception of the growth of common salt crystals, the nucleus of which, he states, has the same shape as the ‘completed’ crystal, compare note 25 to the letter of 14 August 1675 (The Collected Letters I, p. 311). [J.]

[p. 114]

deselve rontom in seer vogtig weder als in 't water lagen welk water ik mijn selven inbeelde, dat eensdeels veroorsaakt wiert, van het gemeen sout dat gesmolten was welk gemeen sout ik vast stel, dat niet alleen is geweest inde steen, waar vande kalk gebrand was, maar dat het gemeen sout, in groote menigte⁸⁷⁾ in alle potassen is, ja selff ook in vitriool, salpeter, en meest in alle saaken die ons voorkomen⁸⁸⁾. Ten anderen weten wij dat hoe vaster Lichamen, dat men in vogtig weder heeft hoe meerder de vogtige off waterige deelen die inde Lugt sweven, daar tegen aanstremmen: dese soutdeelen dan hebben een vast Lichaam, hoe kleijn dat deselve ook sijn waar aan dan ook stremt de vogt die in de Lugt is.

Dese mijne observatien versterkten mijn gevoelen ontrent de⁺ redenen⁸⁹⁾ vande smaak, ende de beweginge vande souten op onse Lighamen⁹⁰⁾, ende de oorsaak vande smaak op onse tonge namentlijk dat schoon wij sien in tienderleij sappen van kruijden, een ende

87) A en B hebben: ‘ook in groote meenigte’.

88) De mening dat ‘sal’ (zout) een bestanddeel is van alle vaste stoffen, stamt - als een latere aanvulling van de leer der qualitates occultae (Aristoteles) - voornamelijk van Paracelsus (leer der tria prima) en de Arabische alchemisten. Het ‘sal’ was het ‘principe der vuurvastheid’, welk principe ‘verstoffelijkt’ werd voorgesteld door het zout, dat men als ‘vuurvast’ (zie aant. 54) had leren kennen, evenals mercurius oorspronkelijk het principe van de ‘metallieke aard’ der metalen, het arsenicum of het sulfur het ‘principe der kleur’ was. Dit alles is natuurlijk magie, maar de voorstelling werd algemeen aangehangen. Vandaar dat W. Homberg in 1710 nog spreekt van ‘le sel principe, qui est la base générale de tous les sels’ (Mémoires de l'Académie R. des Sciences, blz. 225-234). [J.]

+ L's theorie van de smaak

89) Reden - oorzaak.

90) L.'s uitdrukkingswijze past hier geheel in de Cartesiaanse opvatting van de werking der zintuigen: onze gewaarwordingen worden opgewekt door bewegingen in de zenuwen, welke het gevolg zijn van bewegingen van deeltjes, die uitgezonden zijn door de lichamen buiten ons. Vgl. Descartes' Oeuvres IX. 2, blz. 313: ‘Du goust. Le sens qui est le plus grossier, après l'attouchement, est le goust, lequel a pour organe les nerfs de la langue et des autres parties qui luy sont voisines, et pour objet les petites parties des corps terrestres, lors qu'estant séparées les unes des autres, elles nagent dans la savile qui humecte le dedans de la bouche: car, selon qu'elles sont differentes en figure, en grosseur, ou en mouvement elles agitent diversement les extremitez de ces nerfs, et par leur moyen font sentir à l'ame toutes sortes de gousts differens’.
In zijn Traité de l'homme (Oeuvres XI, blz. 145-146) zegt Descartes: ‘Mais les petits filets qui composent la moëlle des nerfs de la langue, et qui servent d'organe pour le goust en cette machine, peuvent estre mûs par de moindres actions, que ceux qui ne servent que pour l'attouchement en general: tant à cause qu'ils sont un peu plus déliez, comme aussi parce que les peaux qui les couvrent sont plus tendres.
Pensez, pas exemple, qu'ils peuvent estre mûs en quatre diverses facons, par les parties des sels, des eaux aigres, des eaux communes, et des eaux de vie, dont je vous ay cy-dessus expliqué les grosseurs et les figures, et ainsi qu'ils peuvent faire sentir à l'ame quatre sortes de gousts differents: d'autant que les parties du sel, estant separees l'une de l'autre et agitées par l'action de la salive, entrent de pointe, et sans se plier, dans les pores qui sont en la peau de la langue...’ [D.]

[p. 115]

damp weather it was as though they were surrounded by, and lay in, water. This water, I imagined, consisted partly of common salt that had dissolved. I am persuaded that not only did the stone from which the lime was burned contain this common salt, but that the latter is present in large quantities in all potash; nay, also in vitriol, saltpetre and almost all substances we know⁵⁶⁾. On the other hand we know that the more solid are the bodies we have in damp weather, the more readily do the moist or watery particles floating in the air attach themselves to those bodies. Now, these particles of salt are solid, be they never so small, and so the moisture in the air settles upon them.

⁺These observations strengthened my opinion as to the causes of taste and the motions of salts upon our bodies⁵⁷⁾, and why we become aware of taste on our tongue: for, although we may see one

56) The idea that ‘sal’ (salt) is a constituent of all solids derives mainly, as a corollary to the doctrine of qualitates occultae (Aristotle), from Paracelsus (doctrine of the tria prima) and the Arabian alchemists. The ‘sal’ was the ‘principle of fire resistance’, this principle ‘materializing’ as the salt which experience had shown to be ‘fireproof’ (see note 32). Similarly, mercury was originally the principle of the ‘metallic nature’ of metals, arsenic or sulphur the ‘principle of colour’. All this, of course, is pure magic; but the tenet found general acceptance. Hence Homberg still speaks in 1710 of ‘le sel principe, qui est la base générale de tous les sels’ (the salt principle, which is the basis of all salts) (Mémoires de l'Académie Royale des Sciences, pp. 225-234). [J.]

+ L.'s theory about taste.

57) The terms L. here uses are fully consistent with the Cartesian conception of sensory activity, viz., our sensations are due to movements in the nerves resulting from the movements of particles emitted by extraneous bodies. Cf. Descartes, Principia philosophiae (p. 54) Pars quarta, CXCII, De gustu: ‘Deinde alii nervi, per linguam et partes ei vicinas sparsi, ab eorundorum corporum particulis, ab invicem disjunctis, et simul cum saliva in ore natantibus, diversimidò moventur, prout ipsorum figurae sunt diversae, sicque diversorum saporum sensus efficiunt’.
In his Tractatus de homine (p. 17) Pars tertia, XXXII, De gustu, et quatuor praecipuis ejus differentiis Descartes says: ‘At parva filamenta, quae medullam nervorum linguae constituunt, et organa gustus sunt in hac machina, moveri possunt per actiones minores, quam ea quae tactui in genere tantum inserviunt, tum quia paula subtiliora sunt, tum etiam quia membranae quibus includuntur sunt teneriores Cogita ex. gr. ea moveri posse quatuor diversis modis à particulis salium, aquarum acidarum, aquae communis et spiritus vini, quarum magnitudines et figuras supra explicui: atque ita quatuor genera diversorum saporum ab anima percipi. Quandoquidem salium particulae, actione salivae ab invidem separatae et agitatae punctim et sine inflectione ingrediuntur poros qui in linguae tunica sunt’. [D.]

[p. 116]

deselve figuir, die de souten die in deselve sijn maken, dat egter daar uijt tienderleij bijsondere⁹¹⁾ smaken ende bewegingen konnen voortkomen, namentlijk dat de figuir van het sout uijt het eerste kruijd (t'sij desselfs basis, een triangel off quadrangel is) sodanige stijfte off starkte sal hebben, als het inde warmte dat is op onse tonge komt, dat het aan de gevoeligste deelen vande tonge, sodanigen beweginge aanbrengt, die wij smaak noemen. Het tweede kruijd sal een sout in hem hebben dat een graad of trap stijver sal sijn, en bij gevolgh ook een starcker en gevoeliger⁹²⁾ beweginge, aan de gevoeligste deelen van onse tonge aanbrengen, het sij dan dat wij hetselve scharper, suijrder, bitterder, of heeter noemen; ende het derde, vierde, ja het tiende, ijder sout sal met een trap off graad in stijfte toenemen ende oversulks tienderleij kruijden, sullen tienderleij smaken, en ook tienderleij beweginge off werkinge op onse lichamen te weeg brengen, ende alle de souten van deselve sullen eene figuir hebben, en nog meerderleij werkinge, als wij gedencken aande meerder, ende minder hitte die onse Lichamen onderworpen sijn. Hiervan breder ontrent mijne consideratien⁹³⁾. van de Smaak voor desen aan UE Hoog: Edelen geschreven⁹⁴⁾.

91) Bijsondere - verschillende.

92) Gevoeliger - beter voelbaar.

93) Deze zinsnede moet betekenen: ‘Voor uitvoeriger mededelingen hierover verwijs ik naar mijn beschouwingen over de smaak die ik U vroeger heb geschreven’. C heeft: ‘Hac de re latius, meas observationes de sapore antea Nobilitatib. Vest. scripto indicavi’.

94) Zie de brief van 14 Augustus 1675 (Alle de brieven I, blz. 308-312 en 316).

[p. 117]

and the same pattern being formed in ten different juices of herbs by the salts these contain, yet the result may be ten different tastes and motions. For example, in contact with warmth - that is, on our tongue - the salt particles in the first herb (whether its base be a triangle or a quadrangle) may become so stiff or firm that it induces a motion in the most sensitive parts of our tongue which we call taste. The second herb will contain a salt which is one degree or stage stiffer and consequently imparts a stronger or more perceptible motion to the most sensitive parts of our tongue, which we then interpret as either sharper, more acid, more bitter or hotter. And thus it will be with the third, fourth, in fact the tenth herb; each salt will exceed the former by one step or degree in rigidity, so that with ten different herbs there will be ten different tastes and also ten different motions or actions upon our bodies; yet all these salts will have only one shape, and we have only to recollect the different temperatures to which our bodies are subject, to realize that the effects will vary even more than I have indicated. On a former occasion I wrote to your Honours at greater length on my views respecting taste⁵⁸⁾.

58) See letter of 14 August 1675 (The Collected Letters I, pp. 309-313 and 317).

[p. 118]

Sout van Schulp kalk.

⁺De kalk die hier te lande valt⁹⁵⁾, wort van Schulpen die de Zee aan onse Zeestranden opwerpt gebrand⁹⁶⁾; dese kalk heb ik mede met water vermengt, sodanig dat de kalk ontrent drie vingeren dik stont, ende het klaar water (wanneer de kalk gesoncken was) stont seer na een vinger breet boven de kalk. Van dit water heb ik uijt het midden van het selfde opdat⁹⁷⁾ het aldaar alderklaarst soude wesen, een droppel genomen welke soo klaar als Cristal was, maar ik en hadde hetselvige soo ras niet voor mijn gesigt gebragt, off ik sag daarin een groote meenigte figuiren drijven, die uijtbeelden dunne takjens van Boomen sonder bladeren⁹⁸⁾, ja soo veel dat het water daar door gantsch troubel off witagtig was: aan welke takagtige figuiren ik int eerst gantsch geen bijsondere figuir en konde bekennen: dog mijne observatien verscheijde malen hervattende sag ik eijndelijk dat dese takagtige figuiren waren te samen gestelt uijt soo veel uijtstekende kleijne soutdeeltgens waar van ik alleen maar een seer kleijn taksgewijs deeltge met⁺ No 13 fig: ABCDE aanwijse⁹⁹⁾ t'welcke geen grooter plaats en beslaat, off een hair van ons hooft soude de breedte vande geseijde figuir konnen bedecken. Dese soutdeelen waaruijt dat de takagtige figuiren bestonden waren sessijdigh, en wanneer deselve met het plat¹⁰⁰⁾ na mijn gesigt lagen, scheen het mij toe als of die in een bruijne¹⁰¹⁾ schaduwe lagen, dat alleen veroorzaakt wiert, omdat

+ Zout in schelpkalk.

95) Valt - voorkomt.

96) Op verschillende plaatsen in ons land waren schelpenbranderijen. In ronde ovens werden laag om laag turf en schelpen gelegd en deze werden in brand gestoken. Wanneer de oven enige dagen had gebrand en niet meer rookte, waren de schelpen doorgebrand. Wanneer de kalk afgekoeld was, werd zij uit de oven gehaald en met ruim water overgoten, waardoor zij uit elkaar viel en fijn werd. Zij was dan voor het gebruik gereed. (Zie N. Chomel, Algemeen Huishoudelijk-, Natuur-, Zedekundig- en Konstwoordenboek (1778) blz. 1404). [S.]

97) Opdat - omdat.

98) Hier heeft L. dendrieten van Ca(OH)₂ of CaCO₃ (gedeeltelijk) gezien. [J.]

+ fig. XXIV.

99) ⁺L.'s No. 13 geeft de dendrietvorming door de aaneenlegging van pseudohexagonale (rhombische) kristalletjes van Ca(OH)₂. In de tekst wordt het geenszins duidelijk, of de grote, ‘duijster’ uitziende kristallen van 13 G,⁺ H en I tot M geen vreemde bijmengsels zijn. Gezien het uitgangsmateriaal - schelpkalk - is dit zeer waarschijnlijk. [J.]

+ fig. XXIV.

+ afb. 22.

100) Het plat - de platte kant.

101) Bruijne - donkere.

[p. 119]

Salt of shell-lime.

⁺The lime which is found in this country is burned from shells thrown up by the sea on to our shores⁵⁹⁾. I also mixed this lime with water so that the thickness of the lime should be equivalent to about three fingers, and the clear water (after the lime had sunk to the bottom) stood very nearly the breadth of a finger above the lime. From the centre, where it was clearest, I took a drop of this water, which was as clear as crystal; yet an instant after, as I held it before my eyes, I saw floating in it an enormous number of figures resembling thin twigs of trees without leaves⁶⁰⁾; indeed, so numerous were they that they made the water quite cloudy or whitish. At first I was quite unable to assign a particular structure to these twig-like patterns, but after repeated scrutiny I at last discovered that they were composed of innumerable minute particles of salt. In No. 13 I have indicated by ABCDE⁶¹⁾ only one of these⁺ twig-like figures, which occupies so small a space that a hair of our head would cover its width. The particles of salt of which the twig-like figures were composed had six sides, and when the flat side of these was turned to my view it seemed to me as though they lay in a dark shadow, which was due only to the fact that all

+ Salt of shell-lime.

59) Shells used to be burned in several localities in the Netherlands. Alternate layers of peat and shells were placed in round kilns and ignited. The shells had burned right through at the end of a few days when the kiln ceased to smoke. The lime was given time to cool down, was then removed from the kiln and plentifully soused with water, as the result of which it disentegrated into a finely divided state and was ready for use. (See N. Chomel, Algemeen Huishoudelijk-, Natuur-, Zedekundig- en Konstwoordenboek (1778), p. 1404). [S.]

60) L. here had a (partial) view of dendroids of Ca(OH)₂ or CaCO₃. [J.]

61) ⁺L.'s No. 13 represents dendrite formation by aggregation of pseudohexagonal (orthorhombic) crystals of Ca(OH)₂. It is by no means clear from⁺ the context whether the large ‘dark’ crystals of No. 13 G, H and I to M were or were not contaminations. The initial material being what it was - shell-lime - it is highly probable that they were. [J.]

+ fig. XXIV.

+ ill. 22.

+ fig. XXIV.

[p. 120]

alle dese figuiren bij na soo dik als breet waren, want sij waren als blokjens; en wanneer ik deselve een weijnig op een sijde quam te sien, vertoonden deselve haar als fig: F. eenige andere waren haar bovenste gedeelte net viersijdigh dog eenige van dese laatste figuiren was haar basis alleen viersijdig, en liepen de sijden spits op, als puntige geslepen diamanten, even als ons gemeen sout, andere hadden de figuir van I. alsmede van K L. ende M. Dat dese figuiren wat grooter waren was alleen de oorsaak dat deselve gesepareert lagen van andere figuiren, en daarom ook distincter te bekennen, dog andere waren irregulier, en aande meeste en konde ik geen figuir bekennen, ende dat niet alleen om haar dikte die (als boven geseijt is) een bruijne schaduwe rontom eenige figuiren aanbracht; maar ook om dat seer veel vande soutfiguiren met haar sijden soo naauw, aan een waren vereenigt, ende ten derde om haar uijtnemende kleijnte. Na veel observatien heb ik geoordeelt dat het begin ofte regte maaksel¹⁰²⁾ van dese soutfiguiren was een dunne platte sessijdig ofte viersijdige figuir, ende dat deselve soo lang als sij in 't water dreven ende nog soutdeelen int water waren, in dikte en groote nog eenigsints toenamen. En als ik bij mijn selven overweeg de groote meenigte van soutfiguiren, die in een kleijne quantiteijt dreven, off wanneer het water weggewasemt was, daar bleven leggen, soo sta ik selven daar over verstelt en het is mijn niet doenlijk daar van een getal te begrooten. Ook stremden soo nu en dan wel grooter figuiren, waarvan eenige doorschijnende waren, ende andere weder een duijster wesen hadden, waar van ik er al hier maar twee vande laatste sal aanwijsen als G ende H. aan dewelke ik seer klaar konde bekennen, dat weder uijt kleijne figuirtgens waren te samen gestremt, daar beneffens konde ik inde breete ofte inde sijden van de fig: G meer dan 30 figuiren tellen, soo wij nu stellen dat de geseijde fig: G soo dik als breet is, comt dan dat deselve figuir uijt ontrent 30 duijsent sout figuiren bestaat, en na het afmeten van mijn oog, moet ik seggen, dat een vande sijden vandeselve figuir, geen veertigste deel vande diameter van een groff Sant kan uijtmaken¹⁰³⁾.

102) Het begin of regte maaksel - de oorsprong of eigenlijke vorm.

103) ‘(Een) veertigste deel vande diameter van een groff Sant’ is ongeveer 20 µ; wanneer hierin meer dan 30 figuren komen, zou de zijde van één ‘sout deeltge’ dus ongeveer ⅔ tot 1 µ zijn. [S.]

[p. 121]

these figures were nearly as thick as they were broad, for they were like little blocks. When I looked at these slightly on one side, their appearance was as shown in fig. F. The top of some others was exactly four-sided, but among this group there were figures of which only the base was four-sided, their sides running up to a point like polished pointed diamonds, resembling our common salt. Other figures, again, were shaped like I, also like K, L and M. That these figures were somewhat larger was only due to the fact that they lay apart from the other figures, and were therefore easier to distinguish; but others were irregular, and I was unable to recognize any definite shape in most of them, not only because of their thickness which, as stated above, cast a dark shadow round some of them, but also because a great many of the salt figures were so closely packed side by side, and, thirdly, on account of their extreme minuteness. After many repeated examinations, I came to the conclusion that the origin or intrinsic form of these salt figures was a thin, flat, six-sided or four-sided figure, and that as long as they floated in the water and this still contained particles of salt, they grew to some extent in thickness and size. When I consider how great was the multitude of salt particles floating in a small quantity of water, or lying there when the water had evaporated, I feel quite amazed; and it is altogether beyond me to give an estimate of their number. Now and again larger figures coagulated, some of which were transparent, others opaque. I here reproduce only two of the latter, as G and H. These, I saw quite distinctly, had also been formed by coalescence of small particles; moreover, I was able to count more than 30 figures in the width or sides of fig. G. If, then, we assume that the said fig. G is as thick as it is broad, this means that it consists of approximately thirty thousand particles of salt; and by visual measurement I should say that one of the sides of the same figure would hardly amount to the fortieth part of the diameter of a coarse grain of sand⁶²⁾. From this one may conclude how small the salt-particles

62) ‘The fortieth part of the diameter of a coarse grain of sand’ is about 20 µ, and if this space contains more than 30 figures, the ‘side’ of one ‘particle of salt’ would be approximately ⅔ to 1 µ. [S.]

[p. 122]

Hier uijt kan men nu wel besluijten, hoe kleijn de soutdeeltgens sijn, en wie weet uijt hoe veel deeltgens weder soo een kleijn deeltge is te samen gestelt, en hoe kleijn de soutdeeltgens sijn, als die aan onse Lichamen smert aanbrengen; ende voornamentlijk als een seer weijnig kalk in onse oogen komt en nog meer als wij gedencken aande stijfte die dese soutdeelen boven andere deelen hebben. Want gelijk verscheijde soutdeelen, die uijt de verbrande kruijden en assen gemaakt werden meest alle met de minste vogtigheijt ontdaan werden, off in een waterige stoffe veranderen, soo worden dese soutdeelen die uijt de kalk voortkomen ter contrarie inde grootste vogtigheijt stijff, sonder dat ik gesien heb dat deselve weder in een waterige vogt veranderen: dog ik heb wel gesien, dat in seer vogtig weder, de verhaalde soutdeeltgens (int kalkwater) met een weijnig vogt omset¹⁰⁴⁾ waren; welke vogtigheijt ik mij mede imagineerde dat veroorsaakt wierd, uijt het gemeen sout, dat inde kalk is, gelijk het ook gelegen is met het sout dat selfs int regenwater is¹⁰⁵⁾; want ik heb te meermalen suijver uijt de Lugt vallende regenwater dat maar een droppel groot was gevangen, ende het water laten wegwasemen omme de groftste deelen die int water sijn, soo veel mogelijk was te sien, ende hebbe altijts onder die overgeblevene deelen, soutdeelen ontdekt die met droog weder stijff wierden maar wanneer het regende veranderde dese soutdeelen in een waterige stoffe.

104) Omset - omgeven.

105) L. spreekt hier feitelijk over ‘zouten uit de lucht’; zij zijn blijkbaar ook hygroscopisch (nitraten, nitrieten?). Wellicht heeft hij het in regenwater veelvuldig voorkomende ammoniumnitraat gezien. Uit de verwarde beschouwingen hierover blijkt duidelijk, dat, zoals de chemici der 17e en 18e eeuw alle gassen als ‘soorten van lucht’ beschouwden, L. en zijn tijdgenoten alle ‘zouten’ voor ‘soorten van keukenzout’ hielden. [J.]

[p. 123]

are; and who knows how many particles, again, go to make up one such minute particle and how small those particles of salt are which inflict pain upon our bodies, especially if but a very little chalk gets into our eyes; all the more so when we consider how much more rigid these particles of salt are than others. For, whereas various particles of salt produced by the burned herbs and ashes mostly decompose or change into liquid matter when in contact with the least moisture, these particles of salt which separate out of the lime become, on the contrary, rigid in the greatest moisture, and I have never seen them change back into a watery substance, though in very wet weather I have noticed that these particles of salt (in the lime water) were surrounded by a small amount of moisture, which moisture, I imagine, was caused by the common salt contained in the lime, just as in the case of the salt in rain-water⁶³⁾. For I have often collected pure rain-water as it fell from the sky, and, taking but a single drop, have allowed the water to evaporate in order to observe as best I might the coarsest particles it contains, and I have always discovered, in the remains, certain particles of salt which in dry weather became rigid, but liquefied again when it rained.

63) L. is in reality here speaking of ‘salts from the air’; they, too, are apparently hygroscopic (nitrates, nitrites?). Maybe what he saw was ammonium nitrate, which is very commonly present in rain-water. One thing emerges clearly from this confused medley of reflections on the subject, viz. that, just as 17th and 18th century chemists regarded all gases as ‘species of air’, L. and his contemporaries assumed all ‘salts’ to be ‘varieties of common salt’. [J.]

[p. 124]

Sout van Engelse^*) Souda¹⁰⁶⁾.

⁺Ik heb de Souda aan kleijne stucken geslagen, ende deselve in schoon regenwater geleijt¹¹⁰⁾, ende dit water eenige uijren laten staan, opdat het bovenste water klaar soude werden. Dit klare water observerende heb ik aanstont daar in sien voortkomen lange dunne figuirtges, welkers eijnden, ik de eene tijd oordeelde dat plat waren, en op een andere tijt oordeelde ik dat deselve aande

*) Nota. Souda, is een as, die gemaakt ofte gebrand wert van een groente¹⁰⁷⁾ die inde See wast, welke gedroogt sijnde op een wert gesmeten en verbrant sijnde, een stoffe nalaat, die men Souda noemt, welck Souda in onse stad veel geconsumeert¹⁰⁸⁾ wert, alsoo het een vande stoffen is, waar mede onse porceleijnbackers, haar porceleijn verglasen¹⁰⁹⁾.

107) Groente - plant, gewas.

108) Geconsumeert - gebruikt.

109) Soda was een grondstof voor het glazuur. Zij werd, tezamen met zand en zout, gegloeid tot een stof, welke men masticot noemde. Masticot en tinas, gemalen en gemengd, vormden de glazuurcompositie, die de witte ondergrond van het oud-Delfts opleverde. Masticot (dus ook soda) was mede een der hoofdbestanddelen van de zg. kwaart, dat was de dunne, doorschijnende glazuurlaag, die, nadat de voorwerpen met tin-email bedekt en beschilderd waren, werd aangebracht om het geheel meer glans te geven. De kwaart werd bereid door het samensmelten van masticot, loodglit, potas en zout. Het product van dit smeltproces werd gemalen en tot een waterige glazuursuspensie aangemaakt. Deze stof spatte men met een borstel op de voorwerpen, welke bewerking men kwaarten noemde. Ook thans wordt soda, afgewisseld of gecombineerd met potas, nog zeer veelvuldig als grondstof voor glazuren gebruikt, zij het ook dat de bereidingswijze anders is dan vroeger. [Ad.]

106) ‘Engelsche soda’ is de soda die in Schotland uit kelp (zeewier) werd geproduceerd. ‘Brittannische soda’ werd in Bretagne en Normandië gemaakt uit de uit zee opgeviste varec. Beide grondstoffen zijn bruinwieren of Phaeophyta (Laminaria, Alaria, Costaria, etc.). In Spanje werd de grauw uitziende Barilla- of Alicante-soda gemaakt uit de Barilla. Pas in het begin van de 19de eeuw kon men zuivere soda bereiden, dank zij de proefnemingen van Nic. Leblanc. In L.'s tijd kwamen nooit zuivere carbonaten voor, maar had men steeds producten die grauw of bruinachtig waren door bijgemengde plantenstoffen, koolstof, enz. [J.]

+ Zout van Engelse soda.

110) De beschrijving der soda wijst op varec-soda, of Cherbourg-souda, die evenals de Alicante-soda uit rhombisch natriumcarbonaat bestond, maar tot 40 % natriumsulfaat en ook andere zouten kon bevatten. De soda met 10 H₂O is monoclien. [J.]

[p. 125]

Salt of English^*) soda⁶⁴⁾.

⁺I broke the soda into small fragments and put them in clean rain-water⁶⁶⁾, letting this water stand for several hours so that it⁺ should become clear on top. On examining this clear water, I at once saw long, thin figures appear, the ends of which I at one moment thought to be flat, at another to be rounded as in No. 14,

*) Note. Soda is an ash produced or burned from a plant growing in the sea which, when dried, collected in a heap and burned, leaves a material called soda. It is in common use in our City, being one of the substances needed by our potteries for glazing their china⁶⁵⁾

65) Soda was one of the raw materials from which glaze was made. Together with sand and salt it was annealed to a substance which was called masticot. Masticot and tin-ash, triturated and blended, constituted the composition of the enamel forming the white background of old Delft. Masticot (hence also soda) was likewise one of the principal constituents of the thin, transparent layer of glaze with which the objects coated with tin enamel and painted were finished to impart greater lustre. This finishing coat was made by fusing masticot, litharge, potash and salt, the product being ground and then diluted to an aqueous suspension. The material was splashed with a brush onto the objects. To this day soda, sometimes instead of, sometimes combined with, potash is a common foundation for enamels, though the process of manufacture is different from that formerly employed. [Ad.].

64) ‘English soda’ is the soda formerly produced in Scotland from kelp (seaweed). ‘Britannic soda’ was made in Brittany and Normandy from wrack collected from the sea. Both materials are brown seaweeds, or Phaeophyta (Laminaria, Alaria, Costaria, etc.). In Spain the greyish Barilla, or Alicante soda was produced from Barilla. It was not until the beginning of the 19th century that pure soda could be made, thanks to the experiments of Nic. Leblanc. There was no such thing as pure carbonate in L.'s time, the products then invariably being greyish or brownish, due to being mixed with vegetable matter, carbon, etc. [J.]

+ Salt of English soda⁶⁴⁾.

64) ‘English soda’ is the soda formerly produced in Scotland from kelp (seaweed). ‘Britannic soda’ was made in Brittany and Normandy from wrack collected from the sea. Both materials are brown seaweeds, or Phaeophyta (Laminaria, Alaria, Costaria, etc.). In Spain the greyish Barilla, or Alicante soda was produced from Barilla. It was not until the beginning of the 19th century that pure soda could be made, thanks to the experiments of Nic. Leblanc. There was no such thing as pure carbonate in L.'s time, the products then invariably being greyish or brownish, due to being mixed with vegetable matter, carbon, etc. [J.]

66) The description of the soda points to wrack soda, or Cherbourg soda which, like Alicante soda, consisted of orthorhombic sodium carbonate, but was liable to contain up to 40 per cent of sodium sulphate and also other salts. The soda with 10 H₂O is monoclinic. [J.]

+ fig. XXV.

[p. 126]

⁺eijnden rondagtig waren als No 14 fig: A¹¹¹⁾, maar als die in groote waren toegenomen konde ik er veele bekennen, die aande eijnden plat waren, ende dat deselve geen enkelde platte figuir uijtmaakten, maar dat die meest alle verheven waren als fig: B. Andere waren wel mede verheven, dog haar eijnden bestonden uijt drie sijden, ende eenige hadden aan haar eene eijnde een platte sijde, en haar andere eijnde bestont uijt drie sijden, als hier met fig: C. is aangewesen, ook lagen daarmede sessijdige kleijne figuirtgens als fig: D. Dog wanneer ik naaukeuriger observatien dede, ontdekten ik een seer groote meenigte van dese figuiren, die seer net sessijdig waren, ende daar bij seer dun, ende van sodanige kleijnte, dat aan deselve met mijn eerste glasen geen figuir te bekennen was, en daar beneffens waren deselve meest alle soo helder als off het Cristal hadden geweest, daar¹¹²⁾ meest alle de andere figuiren soo een doncker wesen hadden als off die met swartagtig sand bestroijt waren; maar als ik de geseijde figuiren grooter sag hadden deselve mede een duijster wesen. Nog sag ik mede figuirtgens die int midden breet ende aande eijnden scheenen spits toe te loopen als fig: E maar als ik die nader besag, soo bevond ik, dat haar eijnden niet spits maar plat waren als hier met fig: E is aangewesen, als ook viersijdige of quadraatges als fig. F. Dog mijn is ook wel te vooren gekomen, dat voor mijn gesigt uijt de Souda bij na geen andere soutdeelen en quamen, dan die geene welkers basis een vierkant was, lopende haar sijden piramidaals op, gelijk ons gemeen sout van figuir is.

Naderhant heb ik nog verscheijde observatien gedaan omme was het mogelijk te ontdekken uijt wat deelen de grootste figuiren die met B.C.D. en E. sijn aangewesen mogte sijn te samen gestelt; dog ik heb mijn selven niet volkomen konnen versekeren¹¹³⁾, maar

+ fig. XXV.

111) ⁺L.'s No. 14 heeft betrekking op het Na₂CO₃ en wel op één der drie rhombisch kristalliserende hydraten; waarschijnlijk - daar de oplossingen vrij geconcentreerd waren - het hydraat met 1 of 2½H₂O. Ook hiertussen zijn kritalletjes van keukenzout, nl. No. 14 F, en van een ander (octaëdrisch) bijmengsel, No. 14 D en E, te ontdekken. Over de identiteit van de soda⁺ (uit kelp) en die van de Brittannische soda (uit varec) - afgebeeld in No. 15 - bestaat er geen twijfel, zelfs wat betreft de bijmengsels, en hetzelfde geldt voor de in No. 16 afgebeelde soda van Alicante (Barilla- of Salicorsoda). Hierdoor kunnen Nos. 14, 15 en 16 als geheel identiek worden beschouwd. [J.]

+ fig. XXV - XXVII.

+ atb. 23.

112) Daar - terwijl.

113) Ik heb mijn selven niet volkomen konnen versekeren - ik heb daaromtrent niets met zekerheid kunnen vaststellen.

[p. 127]

⁺fig. A⁶⁷⁾. When they had increased in size, however, I was able to see that many were flat at the ends and that those were not merely a simple flat figure, but that the majority showed some elevation, as in fig. B. While others were likewise raised, their extremities consisted of three sides, and some had a flat side at one end and three sides at the other, as here shown in fig. C. There were also some small six-sided figures such as represented by fig. D. Upon closer examination, however, I discovered a very large number of these figures which were very perfectly hexagonal and at the same time very thin and so minute that I could not observe their shape through the glasses I first used. Moreover, nearly all of them were as clear as crystal, whereas the majority of the other figures were dark, as though black sand had been strewn over them. But observing those figures through a stronger glass, I noticed that these too had a dark colour. Then there was another set of figures which appeared to be broad in the middle and to taper at the ends (fig. E), but on closer scrutiny I found that the ends were not pointed but were flat, as shown in fig. E. There were also quadrilaterals or squares as in fig. F. Yet there were times when scarcely any other particles of salt appeared to me to come out of the soda than those with a square base and pyramidal sides, resembling the shape of our common salt.

I made several subsequent observations for the purpose of discovering, if possible, of what particles the largest figures - namely, those represented by B, C, D and E - were composed. Although I was unable to satisfy myself on this point beyond any doubt, I

+ fig. XXV.

67) ⁺L.'s No. 14 represents Na₂CO₃, notably one of the three hydrates forming orthorhombic crystals; since the solutions were fairly concentrated, it was probably the hydrate with 1 or 2½ H₂O. Among these, too, small crystals⁺ of common salt are to be found, viz. No. 14 F, and of some other (octahedral) admixture, No. 14 D and E. The identity of the soda (from kelp) and of the Britannic soda (from wrack) - represented by No. 15 - is incontestable, down to the very contamination, and the same applies to the Alicante soda (Barilla or Salicor soda) reproduced in No. 16. In this sense Nos. 14, 15 and 16 may be regarded as identical. [J.]

+ fig. XXV - XXVII.

+ ill. 23.

[p. 128]

meermaal bij mijn vastgestelt, dat deselve meest doorgaans uijt sodanige kleijne figuiren waren te samen gestelt, als haar groote figuiren waren, hoewel mijn wel te voren is gekomen, dat een seer kleijne sessijdige figuir als D sig hadde geplaatst aan een fig: als E. dog dat door een goet vergrootglas geen mismaaktheijt daaraan te bekennen was; maar als ik mijn aldernaaukeurigste vergrootglas daar toe gebruijkte, konde ik sien dat het kleijn figuirtge D. bij geval aan een groote fig: E was vereenigt: en hoe meer observatien ik dede, hoe meer ik mijn selven versekerde, dat alle de figuiren die van sout voortkwamen, en in groote toenamen, haare grootheijt¹¹⁴⁾ niet anders en was, dan dat veel kleijne figuiren waren te samen gestelt ofte gestremt en wie weet uijt hoe veel deelen een kleijn deeltge (hoewel ik het getal hier voren heb afgemeten) sout, dat ik kome te sien bestaat, maar wanneer dit water wat lang op de Souda hadde gestaan, waardoor het water seer stark van sout was geworden, wiert in 't water een groote quantiteijt van sodanige doorschijnende figuiren gemaakt, als off het, het schoonste Cristal hadde geweest, soo dat het een vermaak was deselve te beschouwen, want sij waren soo net van sijden, en veele soo dik als breet, ende de meeste hadden de figuir van B.C. ende D.

Sout van Brittannische Souda.

⁺Ik hebbe insgelijks met de Brittannische Souda¹⁰⁶⁾ gehandelt als ik hier voren met de engelse hebbe geseijt, ende hebbe gesien, dat int water dreven een ongelooffelijke groote meenigte van⁺ uijtstekende seer kleijne sessijdige figuiren als No 15 fig: A. die seer dun waren, ja veele soo kleijn dat het voor mijn onmogelijk soude hebbe geweest haar figuir regt te kennen, ten ware dat daarnevens hadde gelegen van deselve figuiren, die wat grooter waren, en dan weder op een andere plaats sag ik groote sessijdige figuiren leggen, dat die mij toescheenen als kleijne sessijdige spiegelglasen, op ofte in dewelke ik wel weder een kleijn sessijdig figuirtge sag leggen als fig: B. Ook sag ik eenige weijnige figuiren leggen die de gedaante van C hadden ook mede nette viersijdige off quadraatgens als fig: D. waar van eenige mijn maar plat scheenen, ende van andere weder liepen de sijden punctigh off piramidaals gewijse op als fig: E. Dog als ik van dit laast geseijde, ende de hier voren verhaalde souten kome te seggen, dat deselve piramidaals oploopen, soo moeten wij ons niet inbeelden, dat die boven seer puntig sijn,

114) A en B hebben: ‘hoegrootheid’.

+ Zout van Bretonse soda.

106) ‘Engelsche soda’ is de soda die in Schotland uit kelp (zeewier) werd geproduceerd. ‘Brittannische soda’ werd in Bretagne en Normandië gemaakt uit de uit zee opgeviste varec. Beide grondstoffen zijn bruinwieren of Phaeophyta (Laminaria, Alaria, Costaria, etc.). In Spanje werd de grauw uitziende Barilla- of Alicante-soda gemaakt uit de Barilla. Pas in het begin van de 19de eeuw kon men zuivere soda bereiden, dank zij de proefnemingen van Nic. Leblanc. In L.'s tijd kwamen nooit zuivere carbonaten voor, maar had men steeds producten die grauw of bruinachtig waren door bijgemengde plantenstoffen, koolstof, enz. [J.]

+ fig. XXVI.

[p. 129]

repeatedly established the fact that they usually consisted of small figures of the same shape as the big ones, though occasionally I did find that a very small six-sided figure like D had attached itself to one like E; yet, seen through a magnifying glass, I could detect no malformation. Using my most perfect magnifying glass, however, I could see that the small figure D had united itself accidentally to a large figure E; and the longer I observed these, the more convinced did I become that the magnitude of all the figures produced by salt which grow in size is solely due to an accumulation or conglomeration of many small particles. Who can tell how many still smaller figures go to the making of a small particle of salt which I succeeded in detecting (though I have determined their number previously)? Yet, when this water had stood for some considerable time on the soda, thus containing a strong concentration of salt, a large quantity of figures was formed of a transparency equal to that of the most beautiful crystal, so that they were a feast to the eye, having neatly formed sides and many being as thick as they were broad. The shapes of the majority were as shown by figures B, C and D.

Salt of Britannic soda.

⁺With Britannic soda⁶⁴⁾ I followed the same procedure as that described for English soda, and found floating in it an incredible multitude of exceedingly minute, very thin, six-sided figures such⁺ as fig. A in No. 15. Some, indeed, were so small that it would have been impossible for me to discern their shape, had it not been that others lay beside them of the same shape but slightly bigger. Then again, in another place I saw large six-sided figures resembling small hexagonal mirrors, on or in which I perceived a tiny six-sided figure as in fig. B. I also saw a few figures shaped like C and, in addition, neat quadrilaterals or squares, like fig. D, some of which at least appeared to me to be flat, while the sides of others rose to a point or pyramid as in fig. E. Be it noted, however, that when I say that these salts and those previously referred to have sides rising pyramidically, this should not be taken to imply that they

+ Salt of Britannic soda.

64) ‘English soda’ is the soda formerly produced in Scotland from kelp (seaweed). ‘Britannic soda’ was made in Brittany and Normandy from wrack collected from the sea. Both materials are brown seaweeds, or Phaeophyta (Laminaria, Alaria, Costaria, etc.). In Spain the greyish Barilla, or Alicante soda was produced from Barilla. It was not until the beginning of the 19th century that pure soda could be made, thanks to the experiments of Nic. Leblanc. There was no such thing as pure carbonate in L.'s time, the products then invariably being greyish or brownish, due to being mixed with vegetable matter, carbon, etc. [J.].

+ fig. XXVI.

[p. 130]

maar wij moeten vast stellen dat haar bovenste eijnde altijt die figuir heeft, die de basis ofte grond heeft, schoon wij om derselver kleijnte aan het opperste geen figuir en konnen bekennen, als bij exempel, ik stel vast dat bij aldien de fig: E door een vergroot glas, soo groot quam te sien als fig: F. dat dan de figuir E mijn soude vertoonen te hebben in plaats van een scharp oplopende soutdeeltge, een soutfiguir diens basis ende oppervlak een vierkant is als in fig: F aangewesen, als sijnde het bovenste vierkant het regte¹⁰²⁾ ende eerste maaksel van sodanige soutdeelen, ende dat de rest van desselfs groote alleen maar is, een te samen stremminge van veele kleijne vier sijdige soutdeelen; ende soo wij een soutdeeltge als fig: G soo groot quamen te sien als fig: H. soo stel ik vast dat derselver oppervlak een kleijn langwerpig fig: (als derselver eerste maaksel) soude vertoonen als hier in fig: H aangewesen.

Sout van Alicantse Souda.

⁺Ik heb met de alicantse souda¹¹⁵⁾ gehandelt als hier voren vande andere souten is geseijt, en hebbe in seer veele observatien niet anders kunnen bespeuren, als dat int water dreven seer kleijne figuirtgens, verbeeldende¹¹⁶⁾ dorre takjens van boomen, bestaande off te samen gestelt sijnde uijt sodanige kleijne deelen, daaraan ik gantsch geen figuir konde bekennen, als dat ik mijn somtijts wel inbeelde te sien, eenige viersijdige figuirtgens, dog nadat ik verscheijde malen, op bijsondere¹¹⁷⁾ dagen mijne observatien hebbe hervat, sijn mijn dese takagtige deelen, ende de figuiren daar uijt deselve bestonden soo groot te voren gekomen, dat ik sien konde dat daar platte dunne viersijdige ende sessijdige figuirtgens waren als

102) Het begin of regte maaksel - de oorsprong of eigenlijke vorm.

+ Zout van Alicante-soda.

115) Alicantesoda bevatte 10%-30% Na₂CO₃ en tot 40% Na₂SO₄, enz., al naar het water- en potasgehalte. Van het K₂CO₃ (potas in eigenlijke zin) bestaan de hydraten: K₂CO₃ + 1½ H₂O, dat monoclien en K₂CO₃ + 3 H₂O, dat rhombisch kristalliseert; van het Na₂CO₃ (soda) vele hydraten en⁺ basische dubbelzouten (ook die met K₂CO₃). De belangrijkste hydraten zijn: Na₂CO₃ + 1 H₂O (thermonatriet). Na₂CO₃ + 2½ H₂O en Na₂CO₃ + 7 H₂O die alle drie rhombisch kristalliseren, doch in sterk afwijkende vormen, en voorts de gewone huishoud- of handelsoda: Na₂CO₃ + 10 H₂O, die monoclien kristalliseert. Aangezien al die hydraten in elkaar kunnen overgaan, afhankelijk van de temperatuur, de waterdampspanning en de concentratie der oplossingen, en aangezien er, al naar de aard der bijgemengde zouten, een grote verscheidenheid bestaat van ‘habitus’ bij elk dier kristalsoorten, is het duidelijk, dat L. in deze proefnemingen het spoor totaal bijster moest raken. [J.]

+ afb. 23.

116) Verbeeldende - het beeld gevende van.

117) Bijsondere - verschillende.

[p. 131]

are sharply pointed on top. Rather we should assume that the summit always has the same shape as the base or ground, though, because of its smallness, we are unable to distinguish any particular shape at the top. For example, were fig. E to be magnified by a glass to the size of F, I hold that the former, instead of being a particle of salt with sharply rising sides, would turn out to have a square base and top such as is shown in fig. F, the uppermost square being the intrinsic original form of such particles of salt, all the rest of the body being made up of an agglomeration of many small four-sided particles of salt. Similarly, were a particle of salt like that represented by fig. G to be magnified to the size of fig. H, I maintain that its top (being its origin) would be a small oblong shape such as here indicated by fig. H.

Salt of Alicante soda.

⁺I treated Alicante soda⁶⁸⁾ in the same way as described above for the others, and in the course of many observations was unable to detect anything save very small figures floating in the water, resembling dry twigs of trees and consisting or composed of particles so minute that I could discern no shape at all; except that I sometimes imagined seeing a few four-sided figures. After resuming my observations several times on different days, however, I found that these branch-like particles, as also the particles of which they were composed, appeared so large that I was able to distinguish flat, thin, four-sided and six-sided figures like A and B

+ Salt of Alicante Soda.

68) Alicante soda contained 10-30 per cent. Na₂CO₃ and up to 40 per cent. Na₂SO₄, etc., depending on the water and potash content. The hydrates of K₂CO₃ (i.e., potash in the true sense) are K₂CO₃ + 1 ½ H₂O and K₂CO₃ + 3H₂O, the former forming monoclinic crystals, the latter orthorhombic ones.⁺ There are many hydrates and basic double salts (also with K₂CO₃) of Na₂CO₃ (washing soda). The principal hydrates are Na₂CO₃ + 1 H₂O (monohydrated sodium carbonate), Na₂CO₃ + 2 ½ H₂O and Na₂CO₃ + 7 H₂O, all three crystallizing orthorhombically, though in markedly deviating forms; also ordinary household or commercial soda, viz., Na₂CO₃ + 10 H₂O in monoclinic crystals. Seeing that any one of these hydrates is liable to merge into another, depending on temperature, vapour pressure and concentration of the solutions, and that the habit of each of these kinds of crystals varies considerably according to the nature of the salts present, L.'s evident bewilderment in these experiments is scarcely surprising. [J.]

+ ill. 23.

[p. 132]

⁺No. 16 fig: A ende B, ende ook langwerpige figuiren als C. welkers laatste sijden spits opliepen. Dese soutdeelen waren mede boven gemeen sagt, want sij veranderde in¹¹⁸⁾ het minste vogtig weder, in een waterige materie. Na dese observatien heb ik gaan spreeken met twee seepsieders, omme het gebruijk ofte nuttigheijt vande potassen, ende souda int maken van haar Zeep te verstaan, deselve seijden, dat het haar onmogelijk is, met de kragt¹¹⁹⁾ ofte het sout uijt de potassen ofte souda alleen Zeep te konnen maken, die stijff of dik is, maar dat sij het kalkwater daar onder moesten gebruijken, ende dat dit laatste water alleen een stijfte off dikte aande seep aanbrengt¹²⁰⁾, ook dat het water ofte sout, dat vande kalk die van steen gebrand is, daar toe bequaamst is, sonder dat sij verdere redenen wisten te geven¹²¹⁾. Dog uijt de verhaalde observatien konnen wij nu wel redenen vinden, waarom het sout vande kalk

+ fig. XXVII.

118) A en B hebben: ‘met’.

119) De ‘kracht’ van een stof was de ‘geest’ die zich daarin bevond en die door verwarming of destillatie er uit kon worden getrokken. Zie Nl. Wdb. VIII. 1, blz. 46. [M.]

120) Door de samenvoeging van zout en kalk wordt het zout omgezet in bijtende soda; die nodig is voor de fabricage van harde zeep. Zachte zeep wordt met bijtende potas gemaakt. Ten tijde van L. werden hier te lande vrijwel uitsluitend zachte zeepsoorten gefabriceerd uit hennep-, raap- en lijnolie. Ter verzeping gebruikte men in hoofdzaak bijtende potas (d.i. houtas, later potas), waaraan de ongebluste kalk ter verkrijging van de causticiteit was toegevoegd. Men had zomer-, winter-, voor- en najaarszeep; al naar gelang het jaargetijde werd (en wordt ook thans nog) meer of minder soda ter verstijving der zeep toegevoegd. [W.E.]

121) De toevoeging van kalkwater aan oplossingen van potas of soda diende tot het verkrijgen van kali- of natronloog. Hiertoe voldeed kalkwater of kalkmelk van goede steenkalk beter dan die van schelpkalk werd getrokken. Steenkalk nl. wordt gebrand uit zuivere kalksteen en bevat na blussing een hoger gehalte aan calciumhydroxyde dan de schelpkalk. Bij het branden der schelpen worden de met schelpen opgeviste verontreinigingen als zand en leem niet of slechts ten dele verwijderd. Daardoor ontstaan kiezelzuur en ijzeren aluminiumoxyde in gemakkelijk oplosbare vorm en deze stoffen verlenen de schelpkalk haar zwak-hydraulische eigenschappen. Onder hydraulische bindmiddelen verstaat men poedervormige stoffen die aangeroerd met water een brij leveren, die na kortere of langere tijd onder binding van water verhardt en overgaat in een steenachtig product, dat in water niet oplosbaar is. Zij leveren dus een tegen water bestand materiaal. Hydraulische bindmiddelen zijn bijv. portland-cement, hoogovencement, hydraulische kalk, enz. Deze stoffen danken hun specifieke eigenschappen gewoonlijk aan de gelijktijdige aanwezigheid van kiezelzuur in gemakkelijk oplosbare vorm, en aluminiumoxyden, ijzeroxyde en calciumoxyde. [K. en B.]

[p. 133]

⁺in No. 16, and elongated figures like C, these latter having sides running to a point. These particles of salt were exceedingly soft, for they changed into watery substance as soon as the weather became damp, however slightly.

After making these observations I went to visit two soap boilers so that I might understand what use or purpose the potashes and soda serve in soap-making. They told me that it was impossible to make solid or thick soap from the strength⁶⁹⁾ or salt of potash or soda alone, but that it was necessary to mix lime-water with it and that only the latter solidifies or stiffens the soap⁷⁰⁾. They also told me that the water or salt of lime burned from stone is best for the purpose, though they did not know why⁷¹⁾. From the observations I have reported, however, we may well find reasons why

+ fig. XXVII.

69) The ‘strength’ of a substance was its inherent ‘spirit’ or principle, which could be extracted from it by heating or distillation. [M.]

70) By the fusion of salt with lime the salt is converted into caustic soda, which is a necessary ingredient in the manufacture of hard soap. Soft soap is made with caustic potash. In L.'s time practically only soft soaps were made, from hempseed-, rapeseed- and linseed oil. In the main, caustic potash (i.e., wood-ash, later on potash) was used for saponification, to which the quicklime was added to produce causticity. There was summer, winter, spring and autumn soap, the quantity of soda added to stiffen the soap then, as now, varying with the season. [W.E.]

71) Limewater was added to solutions of potash or soda to obtain caustic potash or soda. For this purpose limewater or limemilk, from good quality limestone, was more satisfactory than that extracted from shell-lime, for the former is burned from pure limestone and, when slaked, contains more calcium hydroxide than does shell-lime. During the burning of the shells, such contaminations as sand and loam are only partly if at all eliminated. Silicic acid and oxide of iron and aluminium are thus produced in a readily soluble form, and these substances impart slightly hydraulic properties to the shell-lime. The term ‘hydraulic binders’ stands for powdered substances which, when stirred in water, produce a paste; after a variable period this, combining with water, hardens and eventually changes into a stone-like product insoluble in water. Hence these binders serve to produce a water-resistant material. Examples of hydraulic binders are Portland cement, blast-furnace cement, hydraulic lime, etc. These substances usually owe their specific properties to the simultaneous presence of silicic acid in a readily soluble form, and of oxides of aluminium, iron and calcium. [K.; B.]

[p. 134]

de seep dik en stijff maakt, namentlijk dat de soutdeelen vande kalk soo stijf sijn, dat als deselve te samen gestremt sijn, niet weder int water ontdaan werden ende dat dese te samenstremminge seer ligt geschieden kan, door de hitte int kooken vande seep; daar beneffens kan het ook wel sijn, dat de soutdeelen uijt de kalk met de soutdeelen uijt de potas en souda konnen verenigen ende dat daar door alle de soutdeelen een stijfte behouden welke stijfte vande soutdeelen, een dikte en stijfte aande seep moet veroorsaken.

Sal armoniac.

⁺Ik heb seer veel devoiren aangewent om de figuir van het sout vande Salarmoniac¹²²⁾ te sien, maar op wat manieren ik daar mede gehandelt heb, soo is mij meest doorgaans het sout te voren gekomen (als ik het int water hadde te smelten geleijt) als off wij een takge van een boom sagen, beset met irreguliere bladeren, het⁺ eene blad grooter als het andere als hier met No 17 fig: AE¹²³⁾ aangewesen; op een andere plaats lagen sodanige taksgewijse⁺ figuirtgens alwaar E het centrum was uijt welk centrum 5 a 6 sodanige takgens quamen als fig: A. Ook mede sijn mijn de soutdeelen wel te voren gekomen als de figuiren B en C. en als ik een plaats quam aan te treffen, daar geen taksgewijse figuiren gemaakt wierden, soo scheenen mijn de soutdeelen toe, als off ik een meenigte van kleijne keijsteenen bij malkanderen hadde sien leggen, die niet alleen in groote malkanderen verschilden, maar ik zag 'er selden een, die na een volkomen rond geleek, welke ongeschikte ronde deelen ik hier met fig: D. heb aangewesen.

+ Salmiak.

122) Sal armoniac (NH₄Cl) werd in de apotheek gebruikt tegen koortsen, als zweetdrijvend middel. ‘Uitwendig is 't goed tegen keel-ontsteking in Gorgel-waters te gebruiken, als ook tegen de vlakken der huid’ (J.J. Woyt, Gazophylacium medico-physicum (1766) blz. 699). Zie ook aant. 44 bij de brief van 11 Februari 1675 (Alle de brieven I, blz. 246). [v.d. Wi.]

+ fig. XXVIII.

123) L.'s No. 17 geeft onvolmaakte dendrieten en slecht ontwikkelde kristalletjes⁺ van ammoniumchloride te zien; blijkbaar was L.'s salmiak-praeparaat zeer onzuiver. [J.]

+ afb. 24.

+ afb. 24.

[p. 135]

the salt of lime makes soap thick and solid, namely, the salt particles of the lime are so rigid that, when they are merged together, they do not disintegrate when re-immersed in water; and such coalescence may very easily occur as the result of the heat during the boiling of the soap. Alternatively, it might be that the particles of salt from the lime unite with those from the potash and soda, and that, therefore, all the particles of salt retain a rigidity which, in turn, makes the soap thick and stiff.

Sal ammoniac.

⁺I made many attempts to see the shape of the salt of sal ammoniac⁷²⁾, but, no matter how I went to work, I almost invariably saw the salt appearing (after it had dissolved in water) in a pattern which I may best describe as being like the twig of a tree⁺ carrying irregular leaves of varying sizes, as here shown in No. 17, fig. AE⁷³⁾. Elsewhere there were these twig-like figures with E as the centre, from which five or six of such twigs sprouted, as shown in fig. A. Apart from these I also saw particles of salt like figures B and C; and when I chanced on a place where no twig-like figures were being formed, the salt particles looked to me like a multitude of small cobblestones in a heap. Not only were these of different sizes, but I seldom saw one which was perfectly round. I have sketched these irregular round particles in fig. D.

+ Sal ammoniac.

72) Sal ammoniac (NH₄Cl) was used by apothecaries against fevers, as a sudorific. ‘It may conveniently be used externally in gargles for inflammation of the throat and also for spots on the skin’ (J.J. Woyt, Gazophylacium medico-physicum (1766) p. 699). See also note 16 to letter of 11 February 1675 (The Collected Letters I, p. 247). [v.d. Wi.]

+ fig. XXVIII.

73) ⁺L.'s No. 17 shows imperfect dendrites and badly developed small crystals of chloride of ammonium. Evidently L.'s preparation of sal ammoniac was very impure. [J.]

+ fig. XXVIII.
ill. 24.

[p. 136]

Sedert weijnige dagen heb ik weder een spillige¹²⁴⁾ Hond bekomen, die men mij seijde, dat t'sedert drie dagen, drie a vier maal was versamelt¹²⁵⁾ geweest; deselve heb ik gedoot, ende de Baarmoeder examinerende, heb ik mede doorgaans¹²⁶⁾ in deselve (daar die een redelijke wijte hadde) gevonden, een overgroot getal van Levende dierkens, sijnde het Mannelijk Saat vanden Hond. Ik sal dese mijne observatien vervolgen, ende in toecomende mijne aanteijkeningen daar van laten toecomen ende onder des Blijve¹²⁷⁾.

Hoog Edele, Hoog Geleerde, ende seer vermaarde Heeren

U E Hoog Ed: alderonderdanigste Dienaar

Antoni Leeuwenhoek

124) Spillig - bronstig.

125) Versamelen - paren.

126) Doorgaans - overal.

127) A en B eindigen hier met: ‘enz. Antoni van Leeuwenhoek’.
Deze aantekeningen zijn gepubliceerd in L.'s brief van 30 Maart 1685, blz. 140.

[p. 137]

A few days ago I again acquired a bitch on heat which, I was told, had mated three or four times three days previously. I killed it and examined the womb, which was reasonably wide, and there found everywhere an enormous number of living animalcules, the male seed of the dog. I shall pursue these observations of mine and send you my notes⁷⁴⁾ thereon at a future date.

Meanwhile I remain⁷⁵⁾,

Very noble, very learned and illustrious Sirs,

Your Honours' most Humble Servant,

Antoni Leeuwenhoek

74) These notes were published in L.'s letter of 30 March 1685, p. 141.

75) A and B here end with ‘etc. Antoni van Leeuwenhoek’.

+ fig. XII.

+ afb. 9.

+ fig. XII.

+ ill. 9.

+ fig. XII en XIII.

+ afb. 10.

+ figs. XII and XIII.

+ ill. 10.

+ fig. XIV.

+ afb. 11.

+ fig. XIV.

+ ill. 11.

+ fig. XV.

+ fig. XV.

+ fig. XVI.

+ afb. 12.

+ fig. XVI.

+ ill. 12.

+ fig. XII, XIII en XVII.

+ afb. 13.

+ figs. XII, XIII and XVII.

+ ill. 13.

+ verg. afb. 9.

+ fig. XII, XIII en XVIII.

+ See ill. 9.

+ figs. XII, XIII and XVIII.

+ afb. 14 en 15.

+ ills. 14 and 15.

+ afb. 16 en 17.

+ afb. 16.

+ ills. 16 and 17.

32) It was customary to speak of ‘salt or ash’, because the ash was not changed by fire, i.e., being the fireproof component of the substances, was deemed to contain the ‘fire resistance’, the ‘sal’. Also see note 56, p. 115, for the theories respecting salt, current in L.'s time. [J.]

33) ⁺ The ordnance foundry which L. visited was probably the gun-carriage works which had been installed in the timber yards at Delft by order of the States General in 1679. [B-s]

+ ills. 16 and 17.

+ ills. 16 and 17.

+ ill. 16.

+ fig. XX en XXI.

+ afb. 18.

+ figs. XX and XXI.

+ ill. 18.

+ afb. 19.

+ ill. 19.

+ ill. 18.

+ fig. XXI en XXII.

+ figs. XXI and XXII.

+ fig. XXIII en XXIV.

+ afb. 20 en 21.

+ fig XXIII en XXIV.

+ afb. 20.

+ figs. XXIII and XXIV.

+ ills. 20 and 21.

+ figs. XXIII and XXIV.

+ ill. 20.

+ fig. XXIV.

+ afb. 22.

+ fig. XXIV.

+ ill. 22.

107) Groente - plant, gewas.

108) Geconsumeert - gebruikt.

109) Soda was een grondstof voor het glazuur. Zij werd, tezamen met zand en zout, gegloeid tot een stof, welke men masticot noemde. Masticot en tinas, gemalen en gemengd, vormden de glazuurcompositie, die de witte ondergrond van het oud-Delfts opleverde. Masticot (dus ook soda) was mede een der hoofdbestanddelen van de zg. kwaart, dat was de dunne, doorschijnende glazuurlaag, die, nadat de voorwerpen met tin-email bedekt en beschilderd waren, werd aangebracht om het geheel meer glans te geven. De kwaart werd bereid door het samensmelten van masticot, loodglit, potas en zout. Het product van dit smeltproces werd gemalen en tot een waterige glazuursuspensie aangemaakt. Deze stof spatte men met een borstel op de voorwerpen, welke bewerking men kwaarten noemde. Ook thans wordt soda, afgewisseld of gecombineerd met potas, nog zeer veelvuldig als grondstof voor glazuren gebruikt, zij het ook dat de bereidingswijze anders is dan vroeger. [Ad.]

65) Soda was one of the raw materials from which glaze was made. Together with sand and salt it was annealed to a substance which was called masticot. Masticot and tin-ash, triturated and blended, constituted the composition of the enamel forming the white background of old Delft. Masticot (hence also soda) was likewise one of the principal constituents of the thin, transparent layer of glaze with which the objects coated with tin enamel and painted were finished to impart greater lustre. This finishing coat was made by fusing masticot, litharge, potash and salt, the product being ground and then diluted to an aqueous suspension. The material was splashed with a brush onto the objects. To this day soda, sometimes instead of, sometimes combined with, potash is a common foundation for enamels, though the process of manufacture is different from that formerly employed. [Ad.].

64) ‘English soda’ is the soda formerly produced in Scotland from kelp (seaweed). ‘Britannic soda’ was made in Brittany and Normandy from wrack collected from the sea. Both materials are brown seaweeds, or Phaeophyta (Laminaria, Alaria, Costaria, etc.). In Spain the greyish Barilla, or Alicante soda was produced from Barilla. It was not until the beginning of the 19th century that pure soda could be made, thanks to the experiments of Nic. Leblanc. There was no such thing as pure carbonate in L.'s time, the products then invariably being greyish or brownish, due to being mixed with vegetable matter, carbon, etc. [J.]

+ fig. XXV - XXVII.

+ atb. 23.

+ fig. XXV - XXVII.

+ ill. 23.

+ afb. 23.

+ ill. 23.

+ afb. 24.

+ fig. XXVIII.
ill. 24.