Algemeen letterkundig lexicon

wereldliteratuur

Term waarmee Goethe in 1827 (Gespräche mit Eckermann) wou aantonen dat literatuur een gemeenschappelijk bezit is van de hele mensheid en dat men – hij bedoelde zijn landgenoten – daarom uit zijn nationale bekrompenheid moest trachten los te komen. Deze in wezen grensoverschrijdende visie op literatuur bleek tegen de achtergrond van het opkomende liberalisme in de eerste decennia van de 19^de eeuw (vrije wereldeconomie en vrije ideeënspreiding) algauw een utopie te zijn, temeer daar ‘nationalismen’ overal de kop opstaken. Zie in dit verband ook de recente global novel.

Een selectieve visie op het begrip dook allengs op: wereldliteratuur als een pantheon van de groten; vandaar zgn. ‘klassieke’ literatuur, d.i. literatuur van wereldklasse. Het gaat dan om een selectie van literaire producten van alle tijden en volkeren (vooral toch westerse!) die het eigen publiek wisten te overschrijden en zo een gemeenschappelijk patrimonium zijn geworden (zie canon-1) en tot de algemene culturele background (cultural literacy) van een ‘beschaafd’ mens zijn gaan behoren (Homerus, Vergilius, Dante, Shakespeare, Cervantes, Racine, Goethe, enz.). Deze opvatting van wereldliteratuur als een selectie van grote werken en auteurs heeft zich ook doorgezet op het vlak van de nationale literatuur. Men gaat dan binnen de eigen literatuur die werken ‘wereldliteratuur’ noemen die met de ‘groten’ kunnen wedijveren (bijv. in onze Nederlandse literatuur namen als Ruusbroec, Vondel, Multatuli, e.a.). Chauvinisme is hier natuurlijk geen denkbeeldig gevaar. Zie ook hypercanon / counter-canon / shadow canon.

Meer en meer komt men nu tot het inzicht dat de wereldliteratuur zich niet laat bepalen als een groep van teksten, maar veeleer begrepen moet worden als een wijze waarop teksten circuleren en gerecipieerd worden door lezers en groepen van lezers, en dit in het spanningsveld tussen de globalisering enerzijds en het benadrukken van lokale culturele identiteiten anderzijds.

Teksten nemen de facto deel aan de wereldliteratuur vanaf het ogenblik dat ze gaan circuleren en gelezen worden buiten hun oorspronkelijke cultuur, in vertaling of in hun originele taal (D. Damrosch). Aanduidingen dat een werk ‘echt’ tot de wereldliteratuur behoort zijn dat het door critici en literatuurwetenschappers in het ‘buitenland’ wordt geciteerd en besproken en a fortiori dat het wordt opgenomen in invloedrijke bloemlezingen als bijv. The Norton anthology of world literature.

De studie van de wereldliteratuur zal daarom niet alleen aandacht moeten schenken aan de intrinsieke kenmerken en verdiensten van de teksten zelf, maar ook aan allerlei individuele actoren en literaire instituties (en de machtsverhoudingen ertussen) die een bemiddelende rol spelen en daardoor de mogelijkheid hebben de internationale trajecten van teksten en auteurs (transfer) en de beeldvorming (imagologie) ervan te beïnvloeden: uitgeverijen, vertalers (vertaling), tekstuitgevers (teksteditie), subsidiegevers (literaire prijzen, mecenaat), de boekhandel, de literaire kritiek, de audiovisuele en digitale industrie (adaptatie), enz. 

Lit: M. Naumann, ‘Zwischen Realität und Utopie; Goethes Konzept einer Weltliteratur’ in Poetica 17 (1985), p. 219-227 • H. Steinmetz, ‘Weltliteratur’ in Arcadia 20 (1985), p. 2-19 • J. Lambert, ‘À la recherche de cartes mondiales des littératures’ in J. Riesz & A. Picard (red.), Semper aliquod novi. Littérature comparée et Littératures d’Afrique (1990), p. 109-121 • F. Ruiter, ‘Wereldliteratuur’ in W. van Peer & K. Dijkstra (red.), Sleutelwoorden (1991), p. 188-194 • P. Casanova, La république mondiale des lettres (1999) • H. van Gorp, ‘Wereldliteratuur en nationale literatuur’ in R. Dillemans & A. Schramme (red.), Wegwijs cultuur (2005), p. 73-77 • P. Steinz, Lezen etcetera: gids voor de wereldliteratuur (2006⁶) • P. Steinz, Het web van de wereldliteratuur (2007) • W.G. Weststeijn e.a., Dikke boeken (2007) • O. Praamstra, De Nederlandse letterkunde als wereldliteratuur (2008) • D. Damrosch, How to read world literature (2008) • M. Rosendahl Thomsen, Mapping world literature. International canonization and transnational literatures (2008) • M. Asscher e.a., Wereldliteratuur! (2008) • L. Connell & N. Marsh (red.), Literature and globalization (2010) • D. Lamping, Die Idee der Weltliteratur: ein Konzept Goethes und seine Karriere (2010) • Th. D'haen, The Routledge concise history of world literature (2011) • D. Jullien (red.), Foundational texts of world literature (2011) • A. Huang, Weltliteratur und Welttheater. Ästhetischer Humanismus in der kulturellen Globalisierung (2012) • Th. D'haen, C. Domìnguez & M. Rosendahl Thomsen (red.), World literature. A reader (2012) • Transnationalisme & wereldliteratuur, speciaal nummer van Vooys 34 (2016) • B. Etherington & J. Zimbler (red.), The Cambridge companion to world literature (2018) • Theo D'haen (red.), Dutch and Flemish literature as world literature (2019) • www.wereldliteratuur.be/.

wereldbeeldaspect

werkelijke lezer zie reële lezer