Algemeen letterkundig lexicon

perspectief

Etym: Lat. per-spicere = doorheen-zien.

Term uit de romananalyse voor het punt van waarneming (Eng. point of view) van waaruit een tekst of tekstgedeelte blijkt te worden verteld. Dit punt van waarneming is essentieel voor de wijze waarop de lezer van een tekst kan worden geïnformeerd over de gebeurtenissen of personages die erin worden gepresenteerd. Het vertelperspectief bepaalt in feite de visie op die gebeurtenissen of personages en manipuleert op die manier de lezer. Omdat de termen ‘point of view’ en ‘perspectief’ vaak zowel deze visie als de verteller zelf aanduiden, geeft Bal de voorkeur aan de van Genette afkomstige term focalisatie voor de relatie tussen de gepresenteerde elementen en de visie van waaruit deze worden gepresenteerd. De wijze van presentatie van de tekst wordt algemeen gezien als een element van de structuur van het literaire werk en men spreekt bij de romananalyse dan ook van structuuraspecten bij de vaststelling van de vertelwijze.

Men kan onderscheid maken tussen het fysisch perspectief en het psychisch perspectief. Het fysisch perspectief bepaalt de kijk van de lezer op de materiële en ruimtelijke voorstelling van de tekst, d.w.z. op dat wat concreet kan worden waargenomen. Het psychisch perspectief bepaalt de wijze waarop de lezer de personages van een verhaal ziet in geestelijke zin; het geeft de lezer een blik op het karakter, de drijfveren e.d. van de personages. Het psychisch perspectief kan weer onderverdeeld worden in het ‘perspectief van binnenuit’ en het ‘perspectief van buitenaf’. In het eerste geval presenteert een personage zichzelf met zijn gedachten, gevoelens etc. In het tweede geval wordt het personage gepresenteerd door één of meer andere personages die zijn gedachten en gevoelens niet echt kennen en dus hun toevlucht moeten nemen in uiterlijke beschrijvingen als ‘hij kreeg een kleur’ of ‘hij werd driftig’, waardoor de lezer toch een indruk krijgt van de gevoelens van dat personage.

Drop vermeldt voorts nog een ‘perspectief op de totale handeling’, waarmee hij een dominerend perspectief bedoelt dat de lezer in staat stelt het gehele verhaal te structureren, bijv. door middel van een personage dat als centraal blikpunt fungeert en zo de samenhang van verschillende perspectieven of de dominantie van een bepaalde problematiek bewerkstelligt. Uitgaande van de belangrijkste verteller(s) spreekt men in het point of view-onderzoek van verschillende verteltypen: de auctoriale vertelwijze (auctoriële vertelinstantie), de personale vertelwijze, de ik-vertelwijze en het meervoudig perspectief. In het bijzonder de personale vertelwijze en de vertelvorm met een ik-verteller kunnen een onbetrouwbaar perspectief opleveren, omdat de lezer volledig afhankelijk kan zijn van de visie van één van de personages en het niet altijd duidelijk is of de waarheid gesproken wordt of dat er sprake is van dromen, hallucinaties, wensvoorstellingen, leugens e.d. Het onbetrouwbaar perspectief is een belangrijk middel tot ironie.

Wordt het perspectief bepaald door een vertelinstantie die alleen objectief registreert wat er gebeurt of gezegd wordt, dan spreekt men wel van ‘dramatic mode’ of ‘camera eye’. Vrij uitzonderlijk is het perspectief vanuit de tweede persoon enkelvoud. Een van de weinige voorbeelden hiervan vormt H. Teirlincks Zelfportret of Het galgemaal (1955), waarin overigens naast een gij-standpunt ook een hij-standpunt voorkomt.

Lit: N. Friedman, ‘Point of view in fiction’ in PMLA 70 (1955), p. 1160-1184 • W.C. Booth, The rhetoric of fiction (1961; Penguin 1987²) • W. Drop, ‘Perspectief’ in Indringend lezen 2 (1970), p. 45-63 • H. van Gorp, Het optreden van de verteller in de roman (1970) • B. Uspenski, A poetics of composition (1973) • E. Lämmert, Bauformen des Erzählens (1983⁸) • G. Prince, ‘Point of view’ in A dictionary of narratology (1988), p. 73-76 • S. Ehrlich, Point of view: a linguistic analysis of literary style (1990) • F.K. Stanzel, Typische Formen des Romans (1993¹²) • D. McIntyre, Point of view in plays: a cognitive stylistic approach to viewpoint in drama and other text-types (2006) • P. Hühn, W. Schmid & J. Schönert, Point of view, perspective, and focalization: modeling, mediation in narrative (2009) • J.H. Petersen, Die Erzählformen: er, ich, du und andere Varianten (2010) • B. Dancygier & E. Sweetser (red.), Figurative language: a multimodal perspective (2012).

persoonsverbeelding zie personificatie

perspicuitas