Algemeen letterkundig lexicon

context

Etym: Lat. co(n)-texere = samen-weven, verbinden.

De ‘omgeving’ waarin een taaluiting (woord, zin, fragment, tekst) geproduceerd en gerecipieerd wordt, voor zover die als referentiekader verbonden is met de uiting en bijdraagt tot de betekenis of interpretatie ervan. Men maakt meestal een onderscheid tussen de talige (verbale) en niet-talige (non-verbale) context van taalbouwsels.

De talige context (soms ook cotext genoemd) beperkt zich niet tot de enkele woorden of zinnen die de taaluiting in kwestie omgeven. Soms fungeert de hele tekst als relevante context. Dit zal niet zelden het geval zijn als de relaties tussen uiting en omgeving van semantische aard zijn (bijv. isotopie, motief, thema). Grammaticale contexten blijven dan weer doorgaans beperkt tot het zinsniveau. Voor zover men de intertekstualiteit tot de context wil rekenen, krijgt deze laatste een bijzonder open en onbepaald karakter.

Ook bij de niet-talige context (soms wel eens situatie of situationele context genoemd) van een tekstfragment of tekst kan men een onderscheid maken tussen een ‘nabije’ en ‘bredere’ omgeving. Enerzijds omvat de niet-talige context de feitelijke communicatieve situatie: wie spreekt (intentie, sociaal niveau e.d.), tot wie, waar en wanneer? Vooral de pragmatiek bestudeert hoe dergelijke aspecten van de taalgebruikssituatie de betekenistoekenning bepalen. Anderzijds omvat de niet-talige context ook het hele ‘universum’ waaraan het fragment of de tekst refereert, d.w.z. de feiten, personen, periode, omgeving enz. ‘waarover het gaat’. Dit referentiekader kan samenvallen met ons begrip van de werkelijkheid, maar in fictionele teksten wordt vaak als niet-talige context een wereld gecreëerd waarin eigen wetten en regels gelden (bijv. dierensprookje, sciencefiction).

Contexten spelen een fundamentele rol bij de interpretatie van anaforische (anafoor-2) en deiktische (deixis) verwijzingen, polysemische woorden (polysemie), syntactische homonymie en andere bronnen van ambiguïteit. Deze zgn. desambiguïsering of contextualisering gebeurt doorgaans automatisch, zelfs vooraleer we ons van de mogelijke dubbelzinnigheid bewust kunnen worden. Omgekeerd berusten ambiguïteiten en verticale woordspelingen op een dubbele context, die een eenduidige selectie tussen de verschillende plausibele lezingen of interpretaties onmogelijk maakt. Meer in het algemeen zou men kunnen stellen dat elke betekenistoekenning of tekstinterpretatie bestaat in het ‘contextualiseren’ van teksteenheden op verschillende niveaus: structuur van de gehele tekst, setting, oeuvre van de auteur, literaire code en intertextueel kader, verwachtingshorizon, enz.

Lit: J. van Luxemburg, M. Bal & W.G. Weststeijn, Inleiding in de literatuurwetenschap (1983³), p. 139 • K. Allan, Linguistic Meaning, dl. 1 (1986), par. 1.3 • D. Maingueneau, Le contexte de l’œuvre littéraire. Énonciation, écrivain, société (1994).

contentio

contigu verband