Alle de brieven. Deel 9: 1692-1694

[p. 1]

Brieven 120-133.
Letters 120-133.

[p. 2]

Brief No. 120 [72]
22 April 1692

Gericht aan: Richard Waller.

Manuscript: Ondertekende, eigenhandige brief te Londen, Royal Society, MS. 1943, Early Letters L. 2. 35. Twaalf kwartobladzijden, met vier figuren in⁺ rood krijt op een afzonderlijk blad (17,8 × 19,7 cm), afbeeldingen 1-4.

+ afb. 1-4.

Gepubliceerd in:

A. van Leeuwenhoek 1693: Derde Vervolg der Brieven..., blz. 434-453, 4 figuren (Delft: H. van Kroonevelt). - Nederlandse tekst [A].

A. van Leeuwenhoek 1695: Arcana Naturae Detecta, blz. 285-297, 4 figuren (Delphis Batavorum: H. a Krooneveld). - Latijnse vertaling.

A. à Leeuwenhoek 1722: Opera Omnia, Seu Arcana Naturae... Editio Novissima, blz. 262-273, 4 figuren (Lugduni Batavorum: J.A. Langerak). - Latijnse vertaling.

N. Hartsoeker 1730: Extrait Critique des Lettres de feu M. Leeuwenhoek, in Cours de Physique..., blz. 30 (La Haye: J. Swart). - Frans excerpt.

S. Hoole 1798, 1807: The Select Works of Antony van Leeuwenhoek (London), Dl. 1 (1798), blz. 172, 2 figuren; idem, Dl. 2 (1807), blz. 307-316, 2 figuren. - Engels extract van het slot van de brief, respectievelijk van de eerste helft van de brief.

A.J.J. Vandevelde 1922: De Brieven 53 tot 75 van Antoni van Leeuwenhoek ..., in Versl. en Meded. Kon. Vlaamsche Acad., Jrg. 1922, blz. 1050-1051. - Nederlands excerpt.

Korte inhoud:

Proeven met een luchtpomp over de aanwezigheid van lucht in water en in bloed. Beschouwing over de fermentatie van het bloed. Over kervel- en aalbeszaadjes, stenen en varkenshaar in de urine. Beschrijving van de vruchtwand en de zaadhuid van de tarwekorrel.

Figuren:

⁺In vergelijking met de originele tekening zijn Fig. 3 en Fig. 4 op de gravure in L.'s publicaties van plaats verwisseld.

+ fig. III en IV.

Opmerkingen:

Een volledige Engelse vertaling in 17de-eeuws handschrift bevindt zich te Londen, Royal Society, MS. 1944, Early Letters L. 2. 36, tien bladzijden in folio.

[p. 3]

Letter no. 120 [72]
22nd April, 1692

Addressed to: Richard Waller.

Manuscript: Signed autograph, London, Royal Society, MS. 1943, Early Letters L. 2. 35. Twelve quarto pages, with four figures in red chalk on a separate⁺ sheet (17.8 × 19.7 cm), illustrations 1-4.

+ ills 1-4.

Published in:

A. van Leeuwenhoek 1693: Derde Vervolg der Brieven..., pp. 434-453, 4 figures (Delft: H. van Kroonevelt). - Dutch text [A].

A. van Leeuwenhoek 1695: Arcana Naturae Detecta, pp. 285-297, 4 figures (Delphis Batavorum: H. a Krooneveld). - Latin translation.

A. à Leeuwenhoek 1722: Opera Omnia, Seu Arcana Naturae... Editio Novissima, pp. 262-273, 4 figures (Lugduni Batavorum: J.A. Langerak). - Latin translation.

N. Hartsoeker 1730: Extrait Critique des Lettres de feu M. Leeuwenhoek, in Cours de Physique..., p. 30 (La Haye: J. Swart). - French excerpt.

S. Hoole 1798, 1807: The Select Works of Antony van Leeuwenhoek (London), Vol. 1 (1798), p. 172, 2 figures; idem, Vol. 2 (1807), pp. 307-316, 2 figures. - English extract of the last part and the first half of the letter respectively.

A.J.J. Vandevelde 1922: De Brieven 53 tot 75 van Antoni van Leeuwenhoek..., in Versl. en Meded. Kon. Vlaamsche Acad., 1922, pp. 1050-1051. - Dutch excerpt.

Summary:

Experiments with an air-pump concerning the presence of air in water and in blood. Discussion on the fermentation of blood. On chervil and currant seeds, stones, and hog's hair in urine. Description of the pericarp and the seed-coat of a grain of wheat.

Figures:

⁺In relation to the original drawing, Figs 3 and 4 have changed placed in the engraving in L.'s publications.

+ figs III and IV.

Remarks:

A complete English translation in a 17th-century manuscript is to be found in London, Royal Society, MS. 1944, Early Letters L. 2. 36, ten folio pages.

[p. 4]

d' H^r Richard Waller.^a)

Delft in Holland den 22^e. April 1692^b)

Hoogh Geleerde Heer.

In UEd: aangenamen van feb. 2. 1691/2 S.V.¹⁾ heb ik gesien dat twee van mijne missiven wel waren ontfangen²⁾, ende dat die inde Vergadering vande Co: So^t tot genoegen waren gelesen, met bijvoeginge van dankbaarheijt, en segen toe wenschinge vande als doen tegenwoordige Heeren Leden. Ik blijve over die beleefde bejegeningen, ten hoogsten dankbaar ende verpligt. Ik wensche bequaamheijt te hebben, omme Hare Hoogh Ed: te konnen dienen.

Wat het uijt pompe vande lugt uijt het water aangaat, daar van heb ik voor desen bij anderen alleen de Pomp gesien, sonder de uijtwerkinge. Na welke tijd ik mij selver kleijne instrumenten bereijde, daar mede ik oordeelde meerder gewelt te doen³⁾, als met soo danige Lugt-Pompe werd te weeg gebragt⁴⁾.

⁺Ik nam dan glase buijsen, die de rontste glatste, en seer na door gaans evenwijdig⁵⁾ waren, en welkerse een eijnde ik nog wijst⁶⁾ oordeelde, welke ik bereijde aan de Pomp-stok in te steken⁷⁾.

⁺Fig: 1. ABCED. vertoont een vande toe bereijde glase buijsen, hier int kleijn verbeeld, sijnde AB. ruijm 14. duijmbreet lang, ende BC. ruijm 12.

a) dit ontbreekt in A

b) A: Delft in Holland, &c.

1) S.V., Stilus Vetus, Oude Stijl, de datum volgens de oude Juliaanse kalender, die tot 1752 in Engeland gebruikt werd; zie ook Brief 84 [45], van 30 maart 1685, Alle de Brieven, Dl. 5, blz. 140, aant. 3.

2) In de hier bedoelde brief aan L. bedankte Waller voor de toezending van de Brieven 116 [68], van 27 november 1691, en 117 [69], van 4 januari 1692 (zie Alle de Brieven, Dl. 8, blz. 334).
L.'s brief van 22 april 1692 werd op 20 april 1692 O.S. (30 april N.S.) in de vergadering van de Royal Society gebracht. Nadat de brief vertaald was (zie blz. 2, Opmerkingen), werd het gedeelte over de proeven met de luchtpomp voorgelezen in de vergadering van 4 mei O.S. (14 mei N.S.) en het gedeelte over de kervelzaadjes, de varkenshaar en de tarwezemelen in de vergadering van 11 mei O.S. (21 mei N.S.) (Royal Society, Journal Book Original, Dl. IX, blz. 81, 83-85).

3) gewelt te doen, kracht uit te oefenen.

4) L. gaat in deze brief in op Waller's vraag, of hij in staat is luchtbelletjes in het bloed waar te nemen met een van zijn microscopen (Brief van Waller, van 2 februari 1691/2 O.S. (12 februari 1692 N.S.), Alle de Brieven, Dl. 8, blz. 334-336).
Reeds in 1673 gebruikte L. een glazen pompje met een doorsnede van 1/10 duim (2,6 mm) en toonde aan, dat hij daardoor voor het uitoefenen van een bepaalde druk een kleinere kracht nodig had dan bij een pomp met een grotere doorsnede (Brief 2, van 15 augustus 1673, Alle de Brieven, Dl. 1, blz. 58). Het is niet duidelijk bij wie L. in of vóór 1673 een dergelijke pomp gezien heeft. [Star]
In de vergaderingen van de Royal Society gebruikte men reeds in 1663 een glazen buis met een zuiger om de zogenaamde proef van Huygens (vertraging van het vacuum van Torricelli) te demonstreren (T. Birch 1756: The History of the Royal Society, Dl. 1, blz. 299, 301).

+ Vervaardiging van een luchtpomp.

5) door gaans evenwijdig, overal even wijd.

6) wijst, wijdst.

7) De bijzin welke... in te steken vertoont een verwarring van twee voorstellingen: ‘de glazen buis aan de pompstok steken’ en ‘de pompstok in de glazen buis steken’. Men leze: ‘die ik in gereedheid bracht om er de pompstok in te steken’.

+ fig. I.

[p. 5]

To Mr. Richard Waller.

Delft in Holland, the 22nd of April 1692

Highly Learned Sir,

In Your Honour's agreeable letter of 2 February 1691/2 S.V.¹⁾ I saw that two of my missives were duly received²⁾, and that they were read with pleasure in the Meeting of the Royal Society, expressions of gratitude and blessings from the Fellows then present being added. I am most grateful and obliged for this courteous treatment. I hope to be able to serve your Noble Sirs.

As regards the pumping out of air from water, I have heretofore seen in the hands of other people only the Pump, but not the effect. After this I prepared for myself small instruments, with which I considered I could exert greater force than was effected with such an Air-Pump³⁾.

⁺I therefore took glass tubes, the roundest, and smoothest I could find, and always of uniform width and where I judged one end to be the widest, I prepared it in order to insert the plunger into it.

⁺Fig. 1 ABCED represents one of the prepared glass tubes, shown here on a small scale, AB being just over 14 inches long and BC just over 12 inches⁴⁾.

1) S.V., Stilus Vetus, Old Style, the date according to the old Julian calendar, which was used in England up to 1752; see also Letter 84 [45], of 30 March 1685, Collected Letters, Vol. 5, p. 141, note 3.

2) In the letter to L. here referred to, Waller thanked him for sending Letters 116 [68], of 27 November 1691, and 117 [69], of 4 January 1692 (see Collected Letters, Vol. 8, p. 335).
L.'s letter of 22 April 1692 was produced on 20 April 1692 O.S. (30 April N.S.) in the meeting of the Royal Society. After the letter had been translated (see p. 3, Remarks), the passage dealing with the experiments with the air-pump was read in the meeting of 4 May O.S. (14 May N.S.) and the passage dealing with the chervil seeds, the hog's hair, and the bran of wheat in the meeting of 11 May O.S. (21 May N.S.) (Royal Society, Journal Book Original, Vol. IX, pp. 81, 83-85).

3) In this letter L. goes into Waller's question whether he is able to detect air-bubbles in blood with one of his microscopes (Letter of Waller, of 2 February 1691/2 O.S. (12 February 1692 N.S.), Collected Letters, Vol. 8, pp. 335-337).
As far back as 1673 L. already used a small glass pump with a cross-section of 0.1 inch (2.6 mm) and showed that for the exertion of a given pressure he thus needed a smaller force than with a pump having a larger cross-section (Letter 2, of 15 August 1673, Collected Letters, Vol. 1, p. 59). It is not clear where L. saw such a pump in or before 1673. [Star]
In the meetings of the Royal Society a glass tube with a piston was used already in 1663 to demonstrate the so-called Huygens experiment (retardation of the Torricellian vacuum) (T. Birch 1756: The History of the Royal Society, Vol. 1, pp. 299, 301).

+ Construction of an air-pump.

+ fig. I.

4) inch, 2.61 cm.

[p. 6]

duijm⁸⁾. Welkers diameters^a) holte, of openheijt, door gaans⁵⁾ seer na 1/7 van een duijm-breet was⁹⁾.

De holligheijt inde dunne glase buijs, die ik door behulp van een brandende kaars aan de buijs hadde gemaakt, was desselfs diameter ⅙. vande groote glase buijs ABC: en bij gevolg dan, was de groote glase buijs 36. maal wijder, dan de buijs CED.

⁺Na desen bereijde ik mij een koperdraat, als fig: 2. GHIK. hebbende aan het eene eijnde, als H.I.K. drie in gevijlde kerven, waar aan gewoelt was, een seer dun seem-leere lapje, door behulp van een dun sijde draatge; welk draatge int midden aan I. op sijn dikst wierd omwonden.

Aan het andere eijnde van het kooperdraat G. dat wat plat geklopt was, is aan geslagen een ronde houte bolletge.

De lengte vande dunne glase buijs CED. was lang 2⅔ duijm¹⁰⁾.

⁺De buijs dus¹¹⁾ bereijt sijnde dede ik die vol schoon regen-water, en ik bragt het kopere werktuijg, dat aan HIK. omwoelt was, inde glase buijs, na¹²⁾,^b) dat alvooren het omwoelde seeme-leer, wel doortrokken was met heet kaars-smeer, en soo stark inde glase buijs wierd geparst, datter geen water deelen tusschen het bekleede kooperdraat, konde passeren¹³⁾. Ja de parsinge geschiede soo stark, dat ik in die ondersoekinge, al vier toe bereijde glase buijsen, hadde ontstukken gearbeijd¹⁴⁾.

De glase buijs soo danig met water gevolt sijnde, datter geen lugt inde glase buijs gesien wierde aan M. als wanneer ik dese drukker¹⁵⁾ LM. die ik de Pomp-stok sal noemen, seer langsaam neer drukte, soo verre tot dat het onderste gedeelte ON. met N. aan de kromte vande glase buijs quam. In welk doen het water soo verre uijt de openheijt vande dunne glase buijs aan D. als een fonteintge uijt spatte, soo datter geen ander water inde glase buijs was, als van DECB. tot aan N.

Vorders bragt ik de dunne glase buijs, van E. tot D. digte bij de vlam van een kaars, soo danig, dat het water door de hitte uijt de buijs vande geseijde E. tot D. uijt spatte, en dus van het water ontlast sijnde, bragt ik de kleijne opening die aan D. was, bij een dunne straal vuijers, ofte vlam van een kaars, waar door seer schielijk het open eijnde vande glase buijs D. quam toe te smelten.

8) duijm, 2,61 cm.

a) A: diameter

5) door gaans evenwijdig, overal even wijd.

9) L. bedoelt, dat de binnendoorsnede van de buis seer na (d.i. nagenoeg) 1/7 van een duim was, dat is ongeveer 3,7 mm.

+ fig. II.

10) Met de capillair CED was L. in staat om zeer kleine volumina uitgepompte lucht te meten.

+ 1ste proef (met regenwater).

11) dus, zo, op deze wijze.

12) De interpunctie is ter wille van de overzichtelijkheid van de lange zin gewijzigd.

b) hs: buijs. na; A: buijs. Na

13) Op dezelfde wijze maakte L. reeds in 1673 een zuiger, zie Brief 2, van 15 augustus 1673, Alle de Brieven, Dl. 1, blz. 56.
Kaarsvet werd in die tijd veel gebruikt om kranen en zuigers van luchtpompen goed te laten functioneren; zie bv. Oeuvres Complètes de Christiaan Huygens, Dl. XVII, blz. 313, 317, 319.

14) ontstukken gearbeijd, gebroken.

15) drukker, zuiger.

[p. 7]

Its internal diameter or opening was everywhere nearly 1/7 of an inch⁵⁾.

The internal diameter of the narrow glass tube, which I had fused on to the large tube with the aid of a burning candle, was ⅙ of that of the wide tube ABC, and as a result the wide tube was 36 times wider than the tube CED.

⁺After this I prepared for myself a copper wire, as Fig. 2, GHIK, having at one end, at H, I, and K, three filed-in notches, round which had been wrapped by means of a thin silk thread, a very thin small piece of washleather; the thread was wound most thickly round it in the centre at I.

At the other end of the copper wire G, which had been beaten somewhat flat, a small, round wooden ball was affixed.

The length of the narrow tube CED was 2⅔ inches⁶⁾.

⁺The tube having been thus prepared, I filled it with clean rain-water, and I put the copper tool, which was wrapped up at HIK, in the tube, after the wrapped-up wash-leather had previously been thoroughly saturated with hot candle-grease and had been forced so tightly into the tube that no water particles could pass by the coated copper wire⁷⁾. Nay, the pressure I used was so great that, in this investigation, I had already broken four prepared tubes to pieces.

The tube having been filled with water so that no air could be seen in the tube at M, I very slowly forced down the plunger LM, which I will call the piston rod, until its bottom part ON touched the curve of the tube with N. When I did this, the water spurted like a small fountain out of the opening of the narrow tube at D in such a way that there was no other water in the tube except from DECB to N.

Next I put the narrow tube from E to D close to the flame of a candle, so that the water, through the heat, spurted out of the tube from the said E to D, and it being thus emptied of the water, I brought the small opening that was at D near a thin jet of fire, or the flame of a candle, as a result of which the open end D of the tube very quickly melted and was sealed.

The tube having thus been got ready, namely in such a way that, so far

5) L. means that the inner diameter of the tube was nearly 1/7 of an inch, i.e. about 3.7 mm.

+ fig. II.

6) With the capillary CED L. was able to measure very small volumes of pumped-out air.

+ 1st experiment (with rain-water).

7) In the same way L. made a piston already in 1673, see Letter 2, of 15 August 1673, Collected Letters, Vol. 1, p. 57.
Candle grease was widely used in those days to promote the proper functioning of valves and pistons of air-pumps; see e.g. Oeuvres Complètes de Christiaan Huygens, Vol. XVII, pp. 313, 317, 319.

[p. 8]

De glase buijs dus toe gestelt¹⁶⁾ sijnde, namentlijk, datter geen lugt, soo veel ons bleek tusschen NBCED. en was, als van E. tot D. welke spatie was van ⅙. deel van een duijm breet¹⁷⁾, soo bragt ik een weijnig water inde opening A. en liet dat water bij de pomp-stok neder sakken, tot dat het quam te leggen op O. uijt insigte, of¹⁸⁾ daar eenige opening, of ongelijkheijt int glas mogte sijn, datter in sulken geval, eerder water dan lugt, tusschen de suijger NO. soude passeren¹⁹⁾.

Na welke tijd, ik de pomp-stok seer langsaam uijt de glase buijs quam te trekken, ende dit soo vervolgende, sag ik dat niet alleen de dunne glase buijs aanstonts, van E. tot C. ledig van water, ende met lugt vervult wierde, maar dat het water inde groote glase buijs, van C. na B. drie duijm-breet laag quam te sakken, in welke uijt werkinge, een groote quantiteit lugt-bellen uijt het water op quamen, en als op borrelden, en nog meer, als ik een weijnig stootinge aan het glas quam te maken. Dog int laast en sag men geen andere lugt-bellen, als van onderen ofte vande grond van het water op komen. Dog het geene mij in dese observatien aan merkens²⁰⁾ voor quam, dat was, dat de lugt-bellen, die van onderen quamen, int eerst seer kleijn waren, dat²¹⁾ men die naeuwlijks met het bloote oog bekennen konde, en om haar kleijnte, ten respecte van²²⁾ die geene die grooter waren, seer langsaam voortgestooten wierden: maar de lugt-belletgens in haar op komen van tijd, tot tijd²³⁾, grooter werdende, ook in meerder vaardigheijt²⁴⁾, na de superfitie²⁵⁾ van het water gedreven wierden²⁶⁾.

Wijders, drukte ik de pomp-stok weder na om laag, en dat met soo veel gewelt, als ik oordeelde dat de glase buijs verdragen konde. In dit doen sag ik, dat de gantsche spatie lugt, namentlijk van DEC. ende nog drie duijm breet lengte van C. na B. soo danig geparst wierd, dat de dunne deelen lugt, die na alle aparentie door het glas waren gekomen, met de pomp-stok uijt waarts te

16) toe gestelt, in gereedheid gebracht.

17) L. hield het uiteinde van de capillair bij een vlam, zodat het water eruit spatte door het koken van de vloeistof. Daarna smolt hij het uiteinde dicht. Daarbij is echter een weinig lucht naar binnen gekomen, die tenslotte resulteerde in het luchtkolommetje van ⅙ duim. [Star]

18) uijt insigte, of, met de bedoeling dat, als.

19) Christiaan Huygens paste reeds in 1662 de techniek toe om de ruimte boven de zuiger met water te vullen. Hoewel het niet bekend is, of L. de pomp van Huygens als voorbeeld gebruikte, schreef Huygens in vrijwel dezelfde bewoordingen als L.: waar door onmogelijck is dat er lucht in de buijs komt, alhoewel de pomp niet heel dicht is, maar alleen een kleijn weynigh water (Oeuvres Complètes de Christiaan Huygens, Dl. XVII, blz. 333).

20) aan merkens (dezelfde lezing in A), lees: aanmerkens waardig.

21) dat, zodat.

22) ten respecte van, ten opzichte van, in verhouding tot.

23) van tijd, tot tijd, geleidelijk.

24) vaardigheijt, snelheid.

25) superfitie, oppervlakte.

26) In deze alinea beschrijft L. op nauwkeurige wijze de verschijnselen die optreden als de druk boven de waterkolom verlaagd wordt. In het begin ontsnapt de in het water opgeloste lucht uit de vloeistof. Later stijgen alleen waterdampbellen op, die tijdens het opstijgen in de waterkolom snel groter worden, zoals bij koken, zowel onder normale als onder verlaagde druk, plaats vindt. [Star]

[p. 9]

as appeared to us, there was no air between N, B, C, E, and D except from E to D, a distance of ⅙ of an inch⁸⁾, I poured some water into the opening A and allowed this water to flow down past the piston rod until it lay at O, in order that, if there should be any opening or unevenness in the glass, water rather than air should pass along the piston NO⁹⁾.

After this I pulled the piston rod very slowly out of the tube, and as I watched this, I saw that not only was the narrow tube at once emptied of water from E to C and filled with air, but that the water in the wide tube sank to a depth of three inches from C to B, as a result of which a large number of air-bubbles rose and bubbled up as it were from the water, and even more so when I tapped the tube slightly. But in the end no other air-bubbles were seen but those that rose from below or from the bottom of the water. But what appeared noteworthy to me in these observations was that the air-bubbles which rose from below were at first very small, so that they could hardly be perceived with the naked eye, and, because of their smallness in comparison with those that were bigger, were impelled very slowly, but as the little air-bubbles gradually became bigger as they rose, they were also thrust up faster towards the surface of the water¹⁰⁾.

Furthermore, I forced the plunger down again, and this with as much force as I thought the tube could bear. In doing so, I saw that the entire column of air, to wit DEC, and another of three inches from C towards B, was compressed so tightly that the particles of thin air, which in all probability had passed through the glass as the plunger was drawn out, now had

8) L. held the end of the capillary near a flame, so that the water spurted out owing to the boiling of the liquid. He then sealed the end. However, some air entered as he did so, and this resulted ultimately in the small column of air of ⅙ of an inch. [Star]

9) Already in 1662 Christiaan Huygens applied the technique of filling the space above the piston with water. Although it is not known whether L. used the pump of Huygens as model, Huygens wrote in practically the same terms as L.: in consequence of which it is impossible that air should get into the tube, although the pump is not quite sealed, but contains a very small amount of water (Oeuvres Complètes de Christiaan Huygens, Vol. XVII, p. 333).

10) In this paragraph L. gives an accurate description of the phenomena which occur when the pressure above the water column is reduced. At first the air dissolved in the water escapes from the liquid. Later, only water-vapour bubbles rise which rapidly increase in size as they rise in the water column, as takes place during boiling, both under normal and under reduced pressure. [Star]

[p. 10]

trekken; nu niet alleen uijt het glas weder waren verhuijst. Maar dat ook de dunne deelen lugt, die inde voor gemelte gemene²⁷⁾ lugt, van E. tot D. in waren, of vermengt geweest; als ook de dunne deelen lugt, die inde lugt-bellen waren, soo als die uijt het water op quamen, soo danig door de geseijde starke parsinge wierden uijt gestooten; en door het glas verhuijsden, dat daar niet als twee sand groote lugt²⁸⁾, aan D. te sien waren²⁹⁾.

Dese parsinge van lugt en water volbragt hebbende, haalde ik weder seer langsaam, de pomp-stok uijtwaarts, als wanneer weder soo veel dunne lugt deelen, door het glas wierden gestooten, dat die^a) plaats in het glas, te weten, de dunne glase tuba of buijs^b), ende de dikke glase buijs van C. na B. drie duijm quamen te vervullen³⁰⁾.

Ik haalde vorders de pomp-stok seer langsaam uijt het glas, op dat de lugt, niet te schielijk inde glase buijs soude gestooten werden, en mijn glas daar door soude komen te breeken. Want het was mij al drie maal aan den anderen³¹⁾ geschiet, dat door de pomp-stok wat te schielijk^c) uijt te trekken, mijn glasen aan C. ofte aan D. waren ontstukken gebarsten³²⁾. Alsoo nu mijn laaste arbeijt, tot geen ander eijnde strekte, dan om soo na als het mij doenlijk was, te ontdekken, hoe groote quantiteit lugt, uijt het water wierd gestooten, dat sig soo veel in ons oog quam te vertoonen, daar³³⁾ het inder daat, seer weijnig most wesen, na de maal ijder lugt-bel die uijt het water op quam, door de inkomende lugt deelen veel grooter wierden^d) gemaakt.

De Pomp-stok uijt het glas gebragt hebbende, sag ik dat het water inde glase buijs sig geplaast hadde tot aan P. soo dat nu alle de voorverhaalde lugt,

27) gemene, gewone; dit in tegenstelling tot dunne.

28) Waarschijnlijk bedoelt L. grof sant met een diameter van 870 µ.

29) Door de sterke druk lost de lucht, die bij het uittrekken van de pompstok uit het water was vrijgekomen, weer in het water op. De reeds bij het begin van de proef aanwezige lucht, die een ruimte ED van ⅙ duim (ca. 4,3 mm) innam, neemt onder druk nog maar een ruimte in van twee sand groote (ca. 1,8 mm, zie aant. 28 hierboven), zodat L. een druk van ca. 2,4 atmosfeer moet hebben uitgeoefend. Aangezien de doorsnede van de pompbuis 1/7 duim (0,37 cm) is, is het oppervlak ervan 0,107 cm², zodat L. slechts met een kracht van ca. 257 gram op de pompstok drukte. [Star]
L.'s verklaring van de waargenomen verschijnselen zijn in overeenstemming met de denkbeelden van Descartes. Volgens Descartes zouden materie en ruimte identiek zijn, derhalve wees hij op filosofische gronden het vacuum, d.i. een ruimte waarin zich geen materie zou bevinden, als onbestaanbaar af. Het kunstmatig verwekte vacuum was volgens hem gevuld met de uiterst fijne deeltjes van de zgn. subtiele materie, die uit de atmosfeer door de glazen wand in de ontstane ruimte gedrongen zou zijn. Op analoge gronden schrijft L. het ontstaan van de ruimte boven de waterkolom toe aan deze subtiele materie, die door L. dunne lugt wordt genoemd (E.J. Dijksterhuis 1961: The Mechanization of the World Picture, blz. 409, 445).

a) A: de

b) A: dunne glase buijs

30) Deze zin is niet gelukkig geredigeerd. Men leze: dat die in het glas (nl. in de dunne buis en in de dikke van C naar B) een ruimte van drie duim kwamen te vervullen.

31) aan den anderen, achtereen, achter elkaar.

c) A: wat te schielijk de pompstok

32) Waarschijnlijk waren de dunwandige capillairen gesprongen, doordat de luchtdruk buiten de capillair groter was dan er binnen.

33) daar, terwijl, hoewel.

d) A: wierd

[p. 11]

not only left the tube again, but also the particles of thin air which were in, or mixed with, the aforementioned ordinary¹¹⁾ air from E to D as well as the particles of thin air that were in the air-bubbles, as they rose from the water, were driven out by the said strong pressure and passed through the glass in such a way that no greater volume of air could be seen at D¹²⁾ than would be occupied by two grains of sand¹³⁾.

Having completed this compression of air and water, I pulled the plunger again very slowly outwards, and then so many particles of thin air were again forced through the glass that in the tube, to wit in the narrow tube and in the wide tube from C to B, they filled a space three inches high.

I further pulled the plunger very slowly out of the tube, in order that the air might not be forced too quickly into the tube, and so break my tube. For it had already happened to me three times in succession that when I pulled the plunger out a little too quickly, my tubes had burst to pieces at C or at D¹⁴⁾. Now my last task had no other purpose than to discover, as accurately as was possible to me, how large a quantity of air was forced out the water. This appeared to be great to us, whereas in fact it must be very small, since each air-bubble which rose from the water was made much bigger by the incoming particles of air.

Having taken the plunger out of the tube, I saw that the water in the tube had reached P, so that all the aforementioned air, which was in its natural

11) ordinary; this in contrast to thin (rarefied).

12) L. literally wrote two sands of large air, but he probably meant an amount of air equel to two large grains of sand with a diameter of 870 µ.

13) Owing to the strong pressure, the air which had been liberated from the water as the piston rod was pulled out of the water dissolves again in the water. The air already present at the start of the experiment, which occupied a space ED ⅙ of an inch (about 4.3 mm) high, under compression occupies a space equalling only the volume of two grains of sand (about 1.8 mm; see note 12 above), so that L. must have exerted a pressure of about 2.4 atmospheres. Since the diameter of the pump tube is 1/7 of an inch (0.37 cm), the area of its cross-section is 0.107 cm², so that L. forced down the piston rod with a force of only about 257 grams. [Star]
L.'s explanation of the phenomena observed by him is in conformity with the ideas of Descartes. Descartes believed that matter and space were identical, and he therefore rejected a vacuum, i.e. a space in which there was no matter, as impossible on philosophical grounds. According to him the artificially created vacuum was filled with the extremely fine particles of the so-called subtle matter, which was assumed to have penetrated from the atmosphere through the glass wall into the space that had been formed. On analogous grounds L. attributes the formation of the space above the water column to this subtle matter, which is called thin air by L. (E.J. Dijksterhuis 1961: The Mechanization of the World Picture, pp. 409, 445).

14) The thin-walled capillaries had probably burst because the air pressure outside the capillary was greater than inside.

[p. 12]

in sijn natuerlijke stand sijnde, en die uijt het water was voort gekomen, geen grooter plaats besloeg, als van P. tot F³⁴⁾.

De dunne glase buijs DEC. sijn diameter maar ⅙ deel sijnde vande diameter van de dikke glase buijs, BC. soo is den inhout vande wijte vande groote glase buijs 36. maal grooter dan de kleijne glase buijs, als hier vooren nog een maal is geseijt.

Nu stond het water inde groote glase buijs van B. tot C. wel 12. duijmen hoog, en dit maar genomen op 11. duijmen, soo bevinde ik, dat alle de menigvuldige lugt bellen, die in groote waren^a) uijt gestrekt, ende uijt het water voort komende, geen 1/250. deel vande groote van het water quamen uijt te^b) maken.

Op een ander tijd heb ik bevonden, dat de uijtgestooten lugt-bellen uijt het water, geen 1/280. deel van het water groot was³⁵⁾.

⁺Wijders heb ik genomen gekookt water, ende daar insgelijks mede gehandelt, als hier vooren van het regenwater is geseijt, dog ik en hebbe geen lugt uijt het water konnen pompen, schoon ik mijn doen tot drie distincte reijsen³⁶⁾ hervatten. Dog ik moet seggen dat ik eens gesien heb, dat een enkel lugt belletge uijt het^c) water op quam, maar dat beelde ik mij in eerder voort te

34) in sijn natuerlijke stand, in natuurlijke toestand. Dus niet onder de druk van de zuiger, onderdruk of overdruk, staande.
Het komt bij L. niet op, dat deze zogenaamde natuerlijke stand van de waterkolom in het gesloten been van de communicerende vaten afwijkt van de stand in een geheel open systeem, hoewel hij blijkens zijn Brief 2, van 15 augustus 1673, Alle de Brieven, Dl. 1, blz. 48-50, kon rekenen met communicerende vaten en reeds omstreeks 1675 een kwikbarometer volgens het principe van de atmosferische druk construeerde (131ste Missive, van 1700, in A. van Leeuwenhoek 1702: Sevende Vervolg der Brieven, blz. 252-260).

a) A: wateren

b) A: quamen te

35) was, lees: waren.
Als L. de pompstok langzaam uittrekt en zodoende de druk boven de waterkolom sterk verlaagt, ontsnapt er lucht uit de waterkolom en verdampt er ook wat water. Als hij vervolgens de pompstok geheel uit de buis trekt, komt de normale atmosferische druk weer op de waterkolom en stijgt de druk in de ruimte boven de waterkolom tot bijna atmosferische druk (nl. de atmosferische druk verminderd met de druk van de waterkolom). Daardoor condenseert de waterdamp weer, maar de vrijgekomen lucht lost niet direct weer op in de waterkolom, zoals in het eerste gedeelte van de proef, toen de druk tot bijna 2,5 atmosfeer werd opgevoerd, zodat de waterkolom nu slechts tot P kan stijgen. [Star]
Het is juist deze hoeveelheid lucht, afkomstig uit het water, die onder bijna atmosferische druk staat en die nog niet weer is opgelost, die L. in deze en de volgende proeven meet. Blijkbaar onbekend met de relatie tussen de druk en het volume van gassen, die Boyle in 1661 had gevonden, beschouwt L., geheel in de geest van Descartes, de lucht als een niet-samendrukbare materie zoals een vloeistof of een vaste stof.
L. slaagt er slechts in om minder dan 0,5 volume % lucht uit het water vrij te maken. Dit is een ¼ gedeelte van de 2 volume % die bij 15 à 20^o C in regenwater opgelost kan worden. [Star]

+ 2de proef (met gekookt water).

36) distincte reijsen, verschillende keren.

c) A: dit

[p. 13]

position, and had escaped from the water, now occupied no greater volume than from P to F¹⁵⁾.

The diameter of the narrow tube DEC being only ⅙ of the diameter of the wide tube BC, the area of the cross-section of the wide tube is 36 times greater than that of the narrow tube, as has already been said earlier.

Now the water in the wide tube from B to C stood quite 12 inches high; and if I take this to be only 11 inches, I find that all the numerous air-bubbles, which had grown in size and rose from the water, did not form 1/250 of the volume of the water.

On another occasion I found that the air-bubbles expelled from the water formed less than 1/280 of the volume of the water¹⁶⁾.

⁺Further I took boiled water and treated this in the same way as I had the rain-water, but I was not able to pump air out of the water, although I repeated my action on three separate occasions. I must say that on one occasion I saw a single small air-bubble rise from the water, but I imagined that

15) It does not occur to L. that this so-called natural position of the water column in the closed limb of the communicating vessels is different from the position in a fully open system, although it appears from his Letter 2, of 15 August 1673, Collected Letters, Vol. 1, pp. 49-51, that he could calculate with communicating vessels, and constructed, already around 1675, a mercury barometer on the principle of atmospheric pressure (131st Missive, of 1700, in A. van Leeuwenhoek 1702: Sevende Vervolg der Brieven, pp. 252-260).

16) When L. slowly pulls out the piston rod, thus greatly reducing the pressure above the water column, air escapes from the water column and some water evaporates. When he subsequently pulls the piston rod entirely out of the tube the normal atmospheric pressure weighs down again on the water column and the pressure in the space above the water column rises almost to atmospheric pressure (i.e. atmospheric pressure minus the pressure of the water column). In consequence the water vapour condenses again, but the liberated air does not at once dissolve again in the water column, as it did in the first part of the experiment, when the pressure was increased to nearly 2.5 atmospheres, so that the water column can now rise only to P. [Star]
It is precisely this amount of air, originating from the water, which is under almost atmospheric pressure and has not dissolved again, which L. measures in this experiment and the next ones. Being evidently unfamiliar with the relation between the pressure and the volume of gases, which Boyle had found in 1661, L., entirely on the lines of Descartes, regards the air as a non-compressible substance such as liquid or a solid.
L. manages to liberate no more than 0.5% by vol. of air from the water. This is one fourth of the 2% by vol. which can be dissolved in rainwater at 15 to 20^o C. [Star]

+ 2nd experiment (with boiled water).

[p. 14]

komen, uijt eenige ongelijkheijt die van binnen int glas mogt sijn, ofte uijt het ongekookte water, dat daar te vooren int glas hadde geweest³⁷⁾.

Alsoo veele haar wel souden inbeelden, dat ik met mijne pompinge inde glase buijs, seer weijnig gewelt kome te doen, in vergelijkinge van het gewelt, die bij andere met hare groote pompen werd int werk gestelt, soo heb ik mijn groot gewelt, die ik inde glase tubas^a) kome te doen, als voor de oogen willen stellen³⁸⁾.

Stelt nu vast³⁹⁾, dat de diameter vande pomp-stok, ofte wijte vande glase buijs, is 1/7. deel van een duijm, ende dat op dese pomp-stok, een gewelt wort gedaan van 10. pont, ende dat op een andere pomp-stok, wiens diameter is een duijm, soo danigen gewelt moet gedaan werden, over een komende met het gewelt, vande eerste pomp-stok. Soo⁴⁰⁾ sal men bevinden, dat op de laaste pomp-stok moet gedaan werden, een gewelt van 490. pont. Nademaal dese pomp-stoks dikte 49. maal grooter is dan de kleijne pomp stok.

7
7
-----
49.
10.	pont gewelt
-----
490.	pont gewelt
14
14
-----
196.
10
-----
1960.	pont gewelt.

Soo nu nog grooter pomp-stok, sijn diameter was twee duijm, soo soude men op soodanigen pomp stok een gewelt moeten doen van 1960. pont, soo die in gelijke proportie soude staan als van de kleijne pomp-stok is geseijt^b).

Hier uijt blijkt nu, het groote gewelt dat ik kome te doen, met mijn kleijne werk tuijg, dat ik al over veel jaren⁴¹⁾ in gebruijk hebbe gehad¹⁰⁾. Dog ik spreek hier tegen soo danige, die een weijnig inde meet, en weegkonst geoeffent sijn.

⁺Omme Hare Hoogh Ed: ende mijn selven verder te voldoen⁴²⁾, heb ik tot mij laten brengen in een schoone aarde pot, bloet van een kalf. Na dat dit bloet 17. uren uijt het kalf hadde geweest, ende de dunne stoffe van het bloet boven lag, die eenige⁴³⁾ de weij van het bloet

37) Gekookt water bevat geen lucht. Ook Huygens kon slechts met moeite een enkel belletje pompen uit wat hij luchtvrij water noemde (Oeuvres Complètes de Christiaan Huygens, Dl. XVII, blz. 323-325, proeven van 28/29 december 1661 - 30 januari 1662). Boyle daarentegen slaagde erin om grote bellen (waterdamp!) te laten opstijgen uit gekookt water (New Experiments Physico-Mechanical, 1660, in T. Birch 1744: The Works..., Dl. 1, blz. 36, Experiment XXIII).

a) A: buys

38) voor de oogen... stellen, duidelijk maken (en wel in de volgende alinea).

39) Stelt nu vast, neem nu aan.

40) De zin loopt nog door.

b) De nevenstaande vermenigvuldigingen zijn niet in A opgenomen

41) over veel jaren, sedert vele jaren.

10) Met de capillair CED was L. in staat om zeer kleine volumina uitgepompte lucht te meten.

+ 3de proef (met kalfsbloed).

42) te voldoen, tevreden te stellen.

43) eenige, sommige mensen.

[p. 15]

this was due either to some unevenness that might be inside the tube, or to the unboiled water which had previously been in the tube¹⁷⁾.

Since many people might perhaps imagine that in my pumping into the tube I use very little force, in comparison with the force that is exerted by others with their big pumps, I want to make clear the great force which I exert in the tubes.

Now let us assume that the diameter of the plunger, or the width of the glass tube, is 1/7 of an inch, and that on this plunger a force of 10 pounds is exerted, and that on another plunger, whose diameter is one inch, a force is exerted which corresponds to the force of the first plunger, then it will be found that on the last-mentioned plunger a force of 490 pounds must be exerted, since the thickness of this plunger is 49 times greater than that of the small plunger.

7
7
-----
49
10	pounds' force
-----
490	pounds' force
14
14
-----
196
10
-----
1960	pound's force.

Now if an even bigger plunger had a diameter of two inches, a force of 1960 pounds would have to be exerted on it if it were to be in the same proportion as the small plunger of which we have spoken.

Now this clearly shows the great force which I exert with my small apparatus, which I have already had in use for many years past. However, I here address those who are somewhat versed in the art of measuring and weighing.

⁺In order further to satisfy Your Honours and myself, I had calf's blood brought to me in a clean earthen ware pot. After this blood had been out of the calf for 17 hours, and the thin substance of the blood, which some people call the serum of the blood, lay on top¹⁸⁾, I put this thin substance also in a glass tube, considering that

17) Boiled water does not contain air. It was only with the greatest difficulty that Huygens, too, managed to pump a single bubble from what he called air-free water (Oeuvres Complètes de Christiaan Huygens, Vol. XVII, pp. 323-325, experiments of 28/29 December 1661 - 30 January 1662). Boyle, on the other hand, succeeded in causing large bubbles (of water-vapour!) to rise from boiled water (New Experiments Physico-Mechanical, 1660, in T. Birch 1744: The Works..., Vol. 1, p. 36, Experiment XXIII).

+ 3rd experiment (with calf's blood).

18) Blood in vitro tends to clot fairly soon. The blood corpuscles are retained by a tangle of fibrin. Above it a colourless liquid (blood serum or whey) is formed, which no longer contains blood corpuscles and which can be carefully decanted. The tangle of fibrin contracts, even after the clotting, in consequence of which the blood serum is forced out and will float on the clotted mass. [Meij]
Boyle, who in 1670 was the first to experiment with blood under reduced pressure, took great pains to prevent the clotting of blood in vitro, because he wanted to work with a homogeneous liquid instead of with a curdling mass, from which the red blood corpuscles were not removed (New Pneumatical Experiments about Respiration, 1670, in T. Birch 1744: The Works..., Vol. 3, pp. 127-128, Title XIII, Experiment IV).

[p. 16]

noemen⁴⁴⁾, heb ik dese dunne stoffe mede in een glase buijs gedaan, met die insigte⁴⁵⁾, dat in dese stoffe de meeste lugt most wesen, soo anders⁴⁶⁾ lugt int bloet was. Om dat de globule bloet die het selvige root maken, swaarder sijn dan de dunne weijagtige stoffe, en bij gevolg dan minder lugt heeft⁴⁷⁾.

Met dese soo genoemde weijagtige stoffe van het bloet, hebbe ik gehandelt, als ik hier^a) vooren geseijt hebbe, dat ik met het water hadde gedaan. En sag met mijn pomp-stok uijt waarts te trekken, een groote quantiteit lugt-bellen uijt de geseijde stoffe op komen. Deselvige wierden wel tien maal grooter, als ik int water hadde gesien, en bleven aan het glas vast, als of het schuijm hadde geweest⁴⁸⁾.

Ik trok eijntelijk de pomp-stok seer langsaam uijt de glase buijs, op dat die niet mogte⁴⁹⁾,^b) breken, en ik sag in dit doen, dat alle de lugt-bellen, op eenige weijnige na weg waren.

Dese weijagtige stoffe, dus¹¹⁾ sonder eenige parsinge staande, sag ik dat de spatie lugt, die uijt de geseijde stoffe was voort gekomen, inde dunne glase buijs, de plaats besloeg, ofte hoogte bereijkte, van een duijm breet, welke lugt na mijne rekeninge 1/396. deel was, vande soo genoemde weijagtige bloet stoffe.

⁺Vorders heb ik bloet genomen, dat maar twee uren uijt een kalf hadde geweest, ik heb vande dunste stoffe soo veel mij doenlijk was, boven van het bloet af genomen, ende daar mede gehandelt, als ik met het water, en voor verhaalde bloet hadde gedaan, en hebbe waar genomen, dat uijt dit laaste bloet, op verre na soo veel lugt bellen niet voort en quamen^c), ende dat dese lugt bellen nog grooter wierden, als in het eerste bloet.

De spatie lugt die in het glas quam, wanneer ik bij na de pomp-stok uijt

44) Bloed in vitro stolt vrij snel. De bloedlichaampjes worden vastgehouden door een netwerk van fibrine. Hierboven vormt zich een kleurloze vloeistof (bloedserum of wei), dat geen bloedlichaampjes meer bevat en dat men voorzichtig kan afschenken. Het netwerk van fibrine trekt zich, ook na de stolling, samen, waardoor het bloedserum er uit geperst wordt en op de gestolde massa komt te drijven. [Meij.]
Boyle, die reeds in 1670 als eerste met bloed onder verlaagde druk experimenteerde, gaf zich veel moeite om te voorkomen dat bloed in vitro zou stollen, omdat hij met een homogene vloeistof en niet met een klonterende massa wilde werken, waardoor de rode bloedlichaampjes niet werden weggevangen (New Pneumatical Experiments about Respiration, 1670, in T. Birch 1744: The Works..., Dl. 3, blz. 127-128, Title XIII, Experiment IV).

45) met die insigte, met deze gedachte.

46) anders, tenminste.

47) L. redeneert hier zuiver natuurkundig in soortelijke gewichten: als er in de rode bloedlichaampjes meer lucht aanwezig zou zijn dan in wei, dan zou het totale soortelijke gewicht van de bloedlichaampjes kleiner moeten zijn dan dat van wei met lucht. Maar de bloedlichaampjes blijken zwaarder te zijn dan wei, dus moeten zij minder lucht dan wei bevatten.
In werkelijkheid kunnen de rode bloedlichaampjes chemisch veel meer zuurstof (en koolzuur) binden dan dat er langs fysische weg lucht (zuurstof, koolzuur en stikstof) in het bloedserum opgelost kan worden. L. neemt dus het verkeerde bestanddeel van het bloed als proefobject.
Bloedserum en ook bloedplasma bevatten minder lucht in oplossing dan vers regenwater vanwege de kleinere oplosbaarheidscoëfficiënten van zuurstof en stikstof voor bloedserum dan voor regenwater. Bovendien neemt de oplosbaarheid met stijgende temperatuur af. [Ro.]
L. zal dan ook, als hij zijn pomp in natuerlijke stand brengt, altijd een kleiner volume uitgepompte lucht vinden dan in zijn proef met regenwater bij gelijke temperatuur (zie blz. 12 en aant. 35).

a) A: als hier

48) Ook Boyle nam in zijn proef (zie aant. 44) het schuimen van het bloed waar en concludeerde, dat het bloed heeft aerial particles latitant in them.

49) mogte, zou.

b) A: niet en mogte

11) dus, zo, op deze wijze.

+ 4de proef.

c) A: voort quamen

[p. 17]

if there were any air in the blood at all, most of the air must be in this substance, because the globules of blood which make it red are heavier than the thin serous substance and consequently contain less air¹⁹⁾.

I treated this so-called serous substance of the blood in the way described in the case of the water. And when I pulled out my plunger, I saw a large number of air-bubbles rising from the said substance. They became quite ten times bigger than I had seen in the water, and stuck to the glass as if it had been froth²⁰⁾.

I finally pulled the plunger very slowly out of the tube, to prevent it from breaking, and in doing so I saw that all the air-bubbles, except a very few, were gone.

This serous substance thus not being subjected to any pressure, I saw that the amount of air that had escaped from the said substance occupied in the narrow tube a column, or reached a height, of one inch, and this air was, according to my calculation, 1/396 of the so-called serous substance of the blood.

⁺I further took blood that had been out of a calf for only two hours; I took as much of the thinnest substance as was possible to me, from the top layer of the blood, and I treated it in the same way as I had the water and the aforementioned blood, and I observed that not nearly so many air-bubbles escaped from this latter blood, and that these air-bubbles became even bigger than in the first specimen of blood.

The amount of air that came into the tube when I had pulled the plunger

19) L. here argues purely physically in specific gravities: if more air were present in the red blood corpuscles than in serum, the total specific gravity of the blood corpuscles would have to be smaller than that of serum with air. But the blood corpuscles are found to be heavier than serum; consequently they must contain less air than serum.
In reality the red blood corpuscles are capable of combining chemically with much larger amounts of oxygen (and carbon dioxide) than the amount of air (oxygen, carbon dioxide, and nitrogen) that can be dissolved physically in the blood serum. L. therefore takes the wrong constituent of the blood for his experiments.
Blood serum as well as blood plasma contain less dissolved air than does fresh rain-water, on account of the lower solubility coefficients of oxygen and nitrogen for blood serum than for rain-water. Moreover, the solubility decreases as the temperature rises. [Ro.]
When L. places his pump in the natural position therefore, he will always find a smaller volume of pumped-out air than in his experiment with rain-water at the same temperature (see p. 13 and note 16).

20) Boyle, too, in his experiment (see note 18) observed the foaming of blood, and he concluded that blood has aerial particles latitant in them.

+ 4th experiment.

[p. 18]

het glas hadde getrokken, was van C. na B. 4⅔ duijm.

De pomp-stok, mede seer langsaam, uijt de glase pomp getrokken hebbende, sag ik, dat alle de lugt-bellen voor het gesigt verdweenen, ende dat dese groote spatie lugt, die inde groote buijs 4⅔ duijm hadde beslagen, soo danig uijt het glas was verhuijst, dat vande selvige inde dunne glase buijs van C. na E. maar ⅙ deel van een duijm breet hoogte was van over gebleven, soo dat na mijne rekening die ik quam te maken, de lugt die uijt dit bloet was voort gekomen 1/2376. deel plaats besloeg, van de groote die het bloet hadde, waar uijt de geseijde lugt gepompt was⁵⁰⁾.

⁺Wijders begaf ik mij ten huijse van een Vlees-slagter, op die tijd als ik wist dat hij een kalf soude slagten, omme de lugt uijt het bloet te pompen, ter wijl het bloet nog warm was.

Ik nam tot dien eijnde mede mijn hier te vooren verhaalde toe stel, ende een glas dat soo onder als boven, twee duijm over sijn diameter⁵¹⁾ wijt, ende agt duijm hoog was, om in dat glas het bloet te vangen, soo als het uijt de aderen wierde gestord.

Van dit gevangen bloet, bragt ik soo ras als het mij doenlijk was, inde glase pomp en ik handelde daar mede als ik hier vooren meer maal hebbe geseijt, en^a) sag wel aanstonts verscheijde lugt-bellen uijt het bloet op komen, die op de superfitie van het bloet sijnde, boven gemeen groot wierden, en sag daar benevens dat het bloet inde glase pomp van C. na B. soo danig sakte, dat daar 5. duijm-breet hoog de pomp met lugt vervult wierd.

Eer ik tot dit werk quam, hadde ik naeuwkuerig agt genomen, wat spatie lugt inde glase buijs was, als ik deselvige aan D. door het vuijer hadde toe geslooten.

Ik haalde soo langsaam als het mij doenlijk was, de pomp-stok uijt⁵²⁾ de glase pomp of buijs, en ik sag, dat alle de dunne lugt, die als boven geseijt is 5. duijm-breet hoogte in de glase buijs van C. na B. hadde vervult, gans door het glas, of in het bloet was verhuijst, want ik^b) konde geen de minste vermeerdering van lugt, inde dunne glase buijs van C. na D. vernemen⁵³⁾.

⁺Ik opende de glase Pomp aan D. en ik bragt alle het bloet uijt de glase Pomp of buijs, en dat soo schoon als het mij doenlijk was; en dede opnieuw

50) Nadat L. de pompstok uit de buis heeft getrokken, vond hij in deze proef een veel kleiner restant uitgepompte lucht dan in de vorige proef. Dit resultaat wordt beïnvloed door twee factoren. In de eerste plaats zal bloedserum, dat slechts twee uur gestaan heeft, warmer zijn dan als het zeventien uur gestaan heeft, waardoor de oplosbaarheid van lucht in bloedserum in de loop van de tijd toeneemt. In de tweede plaats zal het bloedserum, evenals water (vgl. aant. 35), naarmate het langer aan de lucht staat, meer lucht kunnen oplossen, omdat dit een langzaam proces is.

+ 5de proef.

51) over sijn diameter, over de middellijn gemeten.

a) A: En

52) De komma, die in het handschrift achter uijt staat, is duidelijkheidshalve weggelaten.

b) A: ik en

53) vernemen, waarnemen.
Behalve aan de mogelijkheid, dat de dunne lugt door de glazen wand uit de buis geperst kan worden, denkt L. ook aan de mogelijkheid, dat de dunne lugt in de vloeistof opgenomen kan worden (zie ook blz. 10, aant. 29).

+ 6de proef.

[p. 19]

almost out of the tube occupied the column from C to B, 4⅔ inches high.

When I had pulled the plunger, again very slowly, out of the glass pump, I saw that all the air-bubbles disappeared from sight and that this large amount of air, which had occupied a column 4⅔ inches high in the wide tube, had moved out of the tube to such an extent that only ⅙ of an inch's height of it had remained in the narrow tube, from C to E, so that, according to the calculation which I then made, the air that had escaped from this blood occupied 1/2376 of the space which the blood, from which the said air had been pumped, had occupied²¹⁾.

⁺Furthermore I went to a Butcher, at the time when I knew he was about to kill a calf, in order to pump the air out of the blood while the blood was still warm.

To this end I took with me my apparatus described above, and a glass tube which, at the bottom as well as at the top, had a diameter of two inches and was eight inches high, in order to collect blood in that tube as soon as it was shed out of the arteries.

I transferred some of the blood thus collected to the glass pump as quickly as I could, and I dealt with it in the way I have described many times before; and indeed I saw at once several air-bubbles rising from the blood, which, when they were on the surface of the blood, became extremely big, and I also saw that the blood in the pump sank so much from C to B that the pump there became filled with air to a height of 5 inches.

Before I started on this work, I had noted carefully what column air was in the tube when I sealed it at D by means of fire.

I pulled the plunger out of the pump or tube as slowly as I could and I saw that all the thin air which, as stated above, had filled the tube from C to B to a height of 5 inches had passed entirely through the glass or into the blood, for I could not perceive the slightest increase of air in the narrow tube from C to D²²⁾.

⁺I opened the Pump at D, and I removed all the blood from the glass Pump or tube, and that as accurately as I could; and once again I put blood

21) After L. had pulled the piston rod from the tube, he found a much smaller remnant of pumped-out air in this experiment than in the preceding ones. This result is due to two factors. In the first place blood serum that has been standing for only two hours will be warmer than when it has been standing for seventeen hours, owing to which the solubility of air in blood serum increases with time. In the second place blood serum, just like water (cf. note 16), will be able to dissolve more air according as it is exposed longer to the air, because this is a slow process.

+ 5th experiment.

22) Apart from the possibility that thin air may be forced from the tube through the glass wall, L. also considers it possible that the thin air may be absorbed in the liquid (see also p. 11, note 12).

+ 6th experiment.

[p. 20]

bloet inde selve, en hervatte weder mijne lugt-pompinge, en sag doen, dat de glase buijs van C. tot na⁵⁴⁾ B. ontrent 5. duijm hoog, met lugt wierde vervult, ende datter mede eenig lugt-bellen uijt het bloet op quamen, die seer groot wierden.

Na dat ik de Pomp-stok, seer sagt uijt de glase buijs hadde gehaalt^a), vernam ik, dat de lugt inde dunne glase buijs met twee lugt-belletgens, die met een weijnig bloet bedekt lagen, was vermeerdert, en welke lugt-belletgens, ijder niet grooter waren als gemene santgens⁵⁵⁾.

Of nu dese kleijne quantiteit lugt, wel uijt het bloet sijn⁵⁶⁾ voort gekomen, dan of een weijnig lugt, uit het water is voort gekomen, waar mede ik de glase-pomp hadde gereijnigt, eer ik voor de tweede maal het bloet inde selvige hadde gedaan, dat is mij onbekent⁵⁷⁾.

⁺Ik liet het glas, waar in het bloet gevangen⁵⁸⁾ was, in mijn huijs brengen, en na dat het selvige een ure tijds in het glas hadde gestaan, en nog een weijnig warm was, dede ik op nieuw van het bovenste bloet, dat al een weijnig dunder was geworden, inde glase pomp, ende de glase pomp aan D. geslooten hebbende, volbragt ik weder mijne uijtpompinge, en ik vernam dat de spatie lugt, die door de uijtpompinge geschiede⁵⁹⁾, van C. na B. seer na met 4. duijm lugt, vervult wierd, en na mijne vermogenste observatie⁶⁰⁾ sag ik, dat maar 1/4025. deel lugt inde dunne glase buijs, vermeerdert was⁶¹⁾.

Ik leijde de glase pomp, na dat de pomp stok daar uijt getrokken was, neder, latende die aan D. geslooten.

Na dat deselvige dus ses uren hadde gelegen, sag ik, dat de laast geseijde vermeerde^b) lugt, meer als de helft, was vermindert⁶²⁾.

54) tot na, naar.

a) A: uyt de glase buys of pomp hadde uyt gehaalt

55) Een santge heeft een diameter van ongeveer 260 µ.

56) sijn, lees: is.

57) In deze en de voorgaande proef experimenteerde L. met bloed, dat direct uit het kalf kwam. Dit wil zeggen, dat het serum zich nog niet had afgescheiden en dat het bloed in de luchtpomp behalve serum ook rode bloedlichaampjes bevatte. De aanwezigheid van de rode bloedlichaampjes verklaart dan ook het ontbreken van een restant uitgepompte lucht. De grote luchtbellen, die hij evenals Boyle (zie aant. 44) bij de drukverlaging zag opstijgen, waren afkomstig van de zuurstof, die chemisch aan de rode bloedlichaampjes gebonden was. Toen L. vervolgens de natuerlijke stand van de vloeistofkolom herstelde, werd het overgrote deel van de vrijgemaakte zuurstof weer chemisch aan de rode bloedlichaampjes gebonden, zodat L. in de capillair geen vermeerdering van het restant uitgepompte lucht kon meten.

+ 7de proef.

58) gevangen, opgevangen.

59) De formulering is niet gelukkig. L. bedoelt, dat door de uijtpompinge een ruimte ontstond tussen C en B van vier duim, die met lucht gevuld was.

60) na mijne vermogenste observatie, volgens mijn naar beste kunnen verrichte waarneming.

61) Bij deze proef, na één uur staan van het bloed, moet men rekening houden met het feit, dat nog niet alle bloed gestold was (het bovenste bloet dat al een weijnig dunder was geworden), d.w.z. dat het bloedserum nog niet kleurloos was, dus nog rode bloedlichaampjes bevatte, waardoor zijn meetresultaat mede beïnvloed zal zijn (zie ook aant. 57).

b) A: vermeerderde

62) Een deel van het restant uitgepompte lucht wordt dus na het herstel van de atmosferische druk weer in het bloedserum opgelost als gevolg van de aanwezigheid van de rode bloedlichaampjes en van de afname van de temperatuur. In 1661 nam Huygens hetzelfde verschijnsel waar bij het uitpompen van water (Oeuvres Complètes de Christiaan Huygens, Dl. XVII, blz. 317, 323).

[p. 21]

in it and resumed my pumping of air, and I then saw that the tube became filled with air from C to B to a height of about 5 inches, and that there also rose a few air-bubbles from the blood which became very big.

When I had pulled the plunger very gently out of the glass tube, I saw that the air in the narrow tube had been augmented with two tiny air-bubbles which were covered with some blood, and these tiny air-bubbles were each no bigger than small grains of ordinary sand²³⁾.

Now I do not know whether this small quantity of air actually originated from the blood or whether some air had escaped from the water with which I had cleaned the pump before I had put blood in it the second time²⁴⁾.

⁺I ordered the glass vessel in which the blood had been collected to my house, and after it had stood for an hour in the vessel and was still a little warm, I put some of the top layer of the blood, which already become slightly thinner, in the pump again, and having sealed the pump at D, I once more performed my pumping operation, and I saw that the space which was produced by the pumping operation was filled from C to B very nearly with 4 inches of air, and according to my best observation I saw that the air in the narrow tube had been augmented by only 1/4025²⁵⁾.

After the plunger had been pulled out, I put down the pump, leaving it sealed at D.

After it had been lying thus for six hours, I saw that the augmented air, just mentioned, had been reduced by more than one half²⁶⁾.

23) A small grain of sand has a diameter of about 260 µ.

24) In this experiment and the preceding one L. was experimenting with blood that came directly from the calf. This implies that the serum had not yet separated off and that the blood in the air-pump contained red blood corpuscles as well as serum. The presence of the red blood corpuscles therefore accounts for the absence of any remnant of pumped-out air. The large air-bubbles which like Boyle (see note 18), he saw rising as the pressure was reduced were due to the oxygen that was bound chemically to the red blood corpuscles. When L. subsequently restored the natural position of the liquid column, by far the greater part of the liberated oxygen was bound again chemically to the red corpuscles, so that L. could not detect any increase of the remnant of pumped-out air in the capillary.

+ 7th experiment.

25) In this experiment, performed after the blood had been standing for one hour, the fact has to be taken into account that not all the blood had clotted yet (the top layer of the blood, which already become slightly thinner), i.e., that the blood serum was not yet colourless and accordingly still contained some red blood corpuscles, a fact by which the result of L.'s measurement will also have been affected (see also note 24).

26) A portion of the remnant of pumped-out air therefore is dissolved again in the blood serum after the restoration of the atmospheric pressure, owing to the presence of the red blood corpuscles and the lowering of the temperature. In 1661 Huygens observed the same phenomenon when water was pumped out (Oeuvres Complètes de Christiaan Huygens, Vol. XVII, pp. 317, 323).

[p. 22]

⁺Het bloet 8. uren uijt het beest geweest sijnde^a), en dat de dunne stoffe die boven op het bloet was leggende, in die tijd was vermeerdert, heb ik weder de lugt uijt het bloet gepompt; dog alsoo 8. â. 10. kleijne lugt-belletgens, inde dunne glase buijs, tusschen het bloet geplaast lagen, soo en hebbe ik soo een nette afmetinge niet konnen maken⁶³⁾, als ik hier vooren hadde gedaan, alleen oordeelde ik met het bloote oog af te sien, datter een seer weijnig gedeelte lugt, meerder uijt het bloet was voort gekomen, als met mijne laast voor gaande uijt werkinge⁶⁴⁾ was geschiet.

⁺Het bloet 26. uren in het glas gestaan hebbende, nam ik vande bovenste dunne stoffe, ende ik dede die inde glase pomp, en ik haalde op nieuw de dunne lugt, die met seer veel kleijne belletgens uijt het bloet op quam, en vernam dat de spatie inde glase pomp of buijs, van C. na B. met 3⅔. duijm lugt vervult wierd. De^b) pomp-stok uijt de glase pomp gebragt hebbende, oordeelde ik na mijn beste vermogen, dat de lugt 1/792. deel⁶⁵⁾ vande groote die het bloet hadde, was vermeerdert.

⁺Na dat het bloet 44. uren int glas hadde gestaan, stelde ik mijn lugtpompe weder int werk, en ik bevond, dat soo een seer weijnig⁶⁶⁾ lugt meerder uijt het bloet voort quam, dat die niet noterens waardig was⁶⁷⁾.

⁺Na verloop van nog 12. uren, heb ik weder de uijt-pompinge van lugt, uijt het bloet gepompt⁶⁸⁾, maar geen verandering, of vermeerdering van lugt konnen gewaar werden.

⁺Als het bloet nu seer na 5. dagen, ende 5. nagten, op mijn comptoir⁶⁹⁾ hadde gestaan, heb ik het bovenste van het selvige genomen, ende dat in een nieuwe glase pomp of buijs gedaan, daar in nog geen nat hadde geweest. Welkers langte^c) BC. was 17. duijmen, ende de lengte AB. 11. duijmen. Met dese heb ik gehandelt als vooren, en waar genomen, dat de lugt-bellen, die uijt het bloet op quamen, ende de lugt deelen die van buijtenen door het glas in quamen, van C. na B. een plaats vervulden, van ruijm 5.⅔. duijm, in welke uijt werkinge ik naeuw regard nam, op⁷⁰⁾ de op komende lugt-bellen, die int op komen van tijd tot tijd²³⁾, grooter wierden, als hier vooren nog maal is geseijt, en sag, dat eenige vande selvige naar advenand haar groote, in snelheijt, boven andere die kleijnder waren, overtreften⁷¹⁾; ja eenige groote liepen

+ 8ste proef.

a) A: hebbende

63) een nette afmetinge... maken, een nauwkeurige meting verrichten.

64) uijt werkinge, verrichting, proef.

+ 9de proef.

b) A: lugt wierd, en de

65) 1/792. deel, lees: met 1/792 deel.

+ 10de proef.

66) soo een seer weijnig, zo'n kleine hoeveelheid.

67) L. nam na 26 uur in de 10de t/m de 12de proef waar, dat de restanten uitgepompte lucht praktisch even groot waren. Dit komt, doordat de temperatuur gedurende deze proeven constant is (nl. kamertemperatuur) en het serum de maximale fysische verzadiging met lucht nadert.

+ 11de proef.

68) L. heeft zich vergist met het werkwoord. Men leze: hervat.

+ 12de proef.

69) Voor de inrichting van L.'s comptoir, zie Brief 26 [18], van 9 oktober 1676, Alle de Brieven, Dl. 2, blz. 78-80, aant. 38 en 45.

c) A: lengte

70) naeuw regard nam, op, nauwkeurig acht sloeg op.

23) van tijd, tot tijd, geleidelijk.

71) L. bedoelt: uitstaken; er heeft een contaminatie plaats gehad van de twee uitdrukkingen: ‘andere overtreffen’ en ‘boven andere uitsteken’.

[p. 23]

⁺When the blood had been out of the animal for more than 8 hours and the thin substance that lay on top of the blood had increased in that time, I pumped the air out of the blood again; but since 8 to 10 tiny air-bubbles remained in the blood in the narrow tube, I was not able to perform as accurate a measurement as I had made before. Looking with the naked eye I could only judge that a very small amount of air had escaped from the blood in addition to that in my preceding experiment.

⁺When the blood had been in the glass vessel for 26 hours, I took some of the thin substance in the top layer and put it in the pump, and I pumped out the thin air again, which rose in a great many tiny bubbles from the blood, and I perceived that the space in the pump or tube from C to B became filled with a column of air 3⅔ inches high. After I had pulled the plunger out of the pump, I judged as best I could that the air had augmented by 1/792 of the volume which the blood had.

⁺After the blood had been in the glass vessel for 44 hours, I again set my air-pump to work, and I found that so little additional air escaped from the blood that it was not worth noting²⁷⁾.

⁺After another 12 hours I again resumed the pumping of air from the blood, but I could not perceive any change or increase of air.

⁺Now when the blood had been in my study²⁸⁾ for very nearly 5 days and 5 nights, I removed the top layer of it, and put that in a new pump or tube, in which there had not yet been any moisture and the length of which (BC) was 17 inches, and the length AB 11 inches. With this I dealt as before, and I observed that the air-bubbles which rose from the blood and the particles of air which passed through the glass from outside filled a space from C to B of more than 5⅔ inches, in which experiment I paid close attention to the rising air-bubbles which, as they rose, gradually became bigger, as I said before; and I saw that some of them, according to their size, exceeded in speed the others

+ 8th experiment.

+ 9th experiment.

+ 10th experiment.

27) In the 10th, 11th, and 12th experiments, after 26 hours, L. observed that the remnants of pumped-out air were practically the same. This is due to the fact that during these experiments the temperature was constant (viz. room temperature) and the serum approaches the maximum of physical saturation with air.

+ 11th experiment.

+ 12th experiment.

28) For the appointment of L.'s study, see Letter 26 [18], of 9 October 1676, Collected Letters, Vol. 2, pp. 79-81, notes 29 and 33.

[p. 24]

5. à. 6. maal snelder, als de kleijne na boven, en ik sag ook verscheijde maal dat de groote lugt-bellen, die van onderen op quamen, de kleijnder op sij uijt haar plaats stieten, en alsoo hare snelheijt vervolgende, sonder dat de lugt-bellen, met den anderen⁷²⁾ quamen te vereenigen; dat ik mij inbeelde alleen belet wierde, door de taeije, of dikke stoffe, waar uijt dese soo genoemde dunne stoffe, ofte weij van het bloet bestaat.

Dit siende quam mij in gedagten, de redenen, waarom een groote lugt-bel, veel snelder na de superfitie vande vogt moet gestooten werden, als een kleijnder lugt-bel. Want laat de axe van een kleijne lugt-bel doen 1. ende de axe van een andere lugt-bel doet 3. soo staat de proportie van de pilaar⁷³⁾ die de kleijne lugt-bel moet door snijden, tegen de^a) pilaar die de groote lugt-bel moet door snijden, als 1. tot 9. ende de hoe groot heijt vande kleijne lugt-bel, wiens axe doet 1. staat tegen de lugt-bel wiens axe doet 3. als 1. tot 27. bij gevolg dan, moet na die proportie de groote lugt-bel, de kleijne, die sij beijde door de vogt na boven gestooten werden, in snelte verre over treffen⁷⁴⁾.

En gelijk dit plaats heeft in lugt-bellen, soo heeft het ook insgelijks plaats, in het vallen van lighamen door de lugt, die van gelijke stofswaarheijt⁷⁵⁾ sijn, als ook int schieten van koegels⁷⁶⁾, die met gelijke gewelt, geschooten werden.

Komende nu weder daar ik het hier vooren gelaten hebbende, soo trok ik de pomp-stok seer langsaam uijt, en na dat ik op alles soo naeuwkuerig agt genomen hadde, als het mij doenlijk was, soo bevond ik, dat de lugt die uijt het bloet⁷⁷⁾, inde dunne glase buijs, met⁷⁸⁾ de uijt pompinge van C. na D. vermeerdert, of toe genomen, was 1/720. deel⁶⁵⁾ vande groote die het bloet hadde.

Ik weet wel, dat men mij wel kan aan wijsen, dat mijn doen niet volmaakt is, maar ik hebbe het soo verre soeken te brengen, als ik voor dees tijd hebbe konnen bedenken.

⁺Ik hebbe nog wel eenige observatien gedaan, maar die niet aan getekent, om dat ik oordeel ten genoegen werkdadig⁷⁹⁾ bewesen te hebben, datter geen andere lugt in het bloet is, als het inde aderen, of als het warm uijt deselvige komt; als de dunne subtile lugt, die niet alleen door ons gantsche lighaam, maar welke lugt ook door alle vaste lighamen gaat.

72) met den anderen, met elkaar.

73) pilaar, kolom.

a) A: de proportie van de

74) L. past de wet van Archimedes toe, volgens welke de opwaartse druk evenredig is met het volume, dus met r³. Hij laat hier buiten beschouwing de weerstand van de vloeistof, die volgens de wet van Stokes evenredig is met de snelheid v en de diameter r van de dampbel. De dampbellen krijgen al gauw een zodanige snelheid, dat de weerstand gelijk aan de opwaartse kracht wordt, en ze verder met eenparige snelheid opstijgen. Dit komt overeen met L.'s waarneming, dat de grotere dampbellen het snelst opstijgen, maar de stijgsnelheid is niet, zoals L. meent, evenredig met de 3de macht maar met het kwadraat van de diameter. [Star]

75) stofswaarheijt, soortelijk gewicht.

76) koegel, dit is een gewestelijke vorm van ‘kogel’, waarschijnlijk met een oe uitgesproken; zie Woordenb. Ned. Taal, Dl. 7 (2), kol. 5045.

77) In deze zin heeft L. het werkwoord vergeten; men leze: die uijt het bloet op quam.

78) met, door.

65) 1/792. deel, lees: met 1/792 deel.

+ Conclusie uit de voorgaande proeven.

79) ten genoegen, op bevredigende wijze; werkdadig, metterdaad, door proefnemingen.

[p. 25]

which were smaller, nay, a few big ones moved up to 5 to 6 times after than the small ones. And I also saw several times that the big air-bubbles, which rose from below, pushed aside the smaller ones from their place, and thus maintained their speed without the air-bubbles becoming united with each other. I imagined this was prevented only by the tough or thick substance of which this so-called thin substance or serum of the blood consists.

On seeing this, it occurred to me why a large air-bubble must be forced much faster to the surface of the liquid than a smaller air-bubble. For, if the axis of a small air-bubble is 1 and the axis of another air-bubble is 3, the proportion of the column which the small air-bubble must traverse is to the column which the large air-bubble must traverse as 1 to 9, and the volume of the small air-bubble, whose axis is 1, is to that of the air-bubble whose axis is 3 as 1 to 27; in consequence the large air-bubble must, according to this proportion, greatly exceed the small one in speed as they are both thrust up through the liquid²⁹⁾.

And just as this takes place with air-bubbles, it also takes place with the falling of bodies having the same specific gravity through the air as well as with the shooting of bullets which are shot with equal force.

Now returning again to where I left off before, I pulled the plunger out very slowly, and after I had paid as careful attention to everything as I could, I found that the air which rose from the blood into the narrow tube, had increased or augmented, through the pumping, from C to D, by 1/720 of the volume which the blood had.

I know quite well that it may be pointed out to me that my procedure is not perfect, but I tried to make it as perfect as I was able to devise for the present.

⁺I made a few more observations, but I did not keep any notes of them, because I consider I have proved satisfactorily by experiment that there is no other air in the blood, when it comes into the arteries or when it comes warm out of them, except the thin, subtle air which passes not only through the whole of our body, but which also passes through all solid bodies.

29) L. applies the law of Archimedes, according to which the upward thrust is proportional to the volume, i.e. to r³. He here leaves out of account the resistance of the liquid, which according to the law of Stokes is proportional to the velocity v and the diameter r of the vapour-bubble. The vapour-bubbles soon acquire a velocity such that the resistance becomes equal to the upward thrust and that they further rise with uniform velocity. This is in agreement with L.'s observation that the larger vapour-bubbles rise most quickly, but the rising velocity is not, as L. assumes, proportional to the cube but to the square of the diameter. [Star]

+ Conclusion from the preceding experiments.

[p. 26]

Sien wij nu als hier vooren geseijt, datter geen andere lugt in het bloet is, als de subtile lugt die door alle lighamen kan, en ook door gaat, ende^a) dat de gemene lugt die in het bloet gevonden werd, als het al eenige uren inde lugt gestaan heeft, en die bij na niet noterens waardig is⁸⁰⁾. Soo is nu het gemene seggen^b) van veele Genees en Heelmeesters onder de voet geworpen⁸¹⁾, als sij geen regte redenen van de siektens weten te geven, met te seggen, het bloet is gaande geworden. Het is aan het fermenteren geraakt. en diergelijke.

Wat ons belangt, wij konnen nu nog meer als voor desen vast stellen, dat al wat beweginge⁸²⁾ het bloet aangedaan werd, alleen van het Hert afhangt⁸³⁾.

a) hs: end

80) Aan het eind van zijn experimenten geeft L. kort en bondig vier conclusies.
Zijn eerste conclusie, dat er zeer weinig lucht aanwezig is in bloed in vivo, berust in belangrijke mate op zijn waarneming in de 5de proef, toen hij er bij warm bloed, dat direct uit het lichaam komt, niet in slaagde om een restant uitgepompte lucht te meten (blz. 18, aant. 53).
Zijn tweede conclusie, dat er alleen maar dunne subtile lugt in het bloed (serum) aanwezig is, is gebaseerd op Descartes' hypothese over de subtiele materie (blz. 10, aant. 29). L. meent aangetoond te hebben, dat het mogelijk is om de dunne lugt uit een vloeistof te pompen (blz. 18, aant. 53).
Zijn derde conclusie, dat bloed (serum), aan de lucht staande, gemene lugt opneemt, berust op zijn chronologische serie van experimenten.
Zijn vierde en laatste conclusie, dat de hoeveelheid lucht in het bloed (serum) bij na niet noterens waardig is, zal vermoedelijk samenhangen met zijn meting van het grotere restant uitgepompte lucht, dat hij uit gewoon regenwater heeft kunnen pompen (blz. 12, aant. 35). Mogelijk had L. verwacht, dat het bloed(serum) evenveel of zelfs méér lucht zou bevatten dan water.
Volgens moderne opvattingen heeft L. zich in de conclusies uit zijn luchtpompproeven teveel laten leiden door Descartes' hypothese over de subtiele materie; heeft hij zich in de keuze van zijn proefobject te uitsluitend beperkt tot het bloedserum; en bovendien miste hij zelfs voor zijn tijd teveel fundamentele kennis van de fysische eigenschappen van gassen om de resultaten van zijn eigen experimenten te kunnen interpreteren.

b) A: lugt wierd, en de

81) onder de voet geworpen, ontkracht. Men leze deze zin als volgt: Zo zijn nu de gewone praatjes van vele genees- en heelmeesters ontkracht, die, als ze de werkelijke oorzaak van de ziekten niet kunnen opgeven, zeggen: het bloed is gaan lopen, het is aan het gisten geraakt, en dergelijke.

82) al wat beweginge, welke beweging ook.

83) Sommige artsen van de iatrochemische richting zoals Steven Blankaart waren de mening toegedaan, dat het opgenomen voedsel achtereenvolgens in de mond, in de maag, in de darmen en tenslotte in het bloed verschillende chemische bewerkingen moest ondergaan, voordat het voedsel de hoogste graad van volmaaktheid bereikt had, waardoor het in de lichaamsweefsels opgenomen zou kunnen worden. De bewerkingen noemden zij fermentatie, analoog aan de gisting van brooddeeg of van bier. De primaire voorwaarde om het proces te laten verlopen was het ferment (speeksel in de mond, zuur in de maag, sappen in de darmen en... lucht in de longen). Een van de belangrijkste secondaire voorwaarden was de werking van de subtiele materie (L.'s dunne lugt), die door haar grote ‘energie’ het voedsel in verschillende stadia van bewerking door elkaar zou schudden en in beweging zou houden. In de longen zou het bloed met het bijna volmaakt bewerkte voedsel de laatste en belangrijkste fermentatie ondergaan. Inhakend op de experimenten van Boyle en Lower stelden deze iatrochemici, dat de ingeademde lucht bestaande uit grove delen (L.'s gemene lugt) en fijne delen (subtiele materie, dunne lugt), in de longblaasjes werd gebracht, waar de gemene lugt fermenteerde met het bloed, waarna de gemene lugt en de ontstane dampen werden uitgeademd. Tijdens deze beslissende fermentatie zou het bloed de subtiele materie en wat gemene lugt opnemen.
Storingen in al deze chemische bewerkingen zouden volgens deze artsen de oorzaak van ziekte en dood zijn.
In enkele vroegere brieven, laatstelijk in Brief 116 [68], van 27 november 1691, Alle de Brieven, Dl. 8, blz. 196-198, en aant. 32, spreekt L. meerdere malen de theorie van de fermentatie van het bloed tegen.
In deze brief 120 [72] wordt duidelijk, dat L. de iatrochemische opvattingen over de rol van de lucht in het bloed niet goed begrepen heeft. L. dacht, dat volgens de iatrochemici de fermentatie veroorzaakt zou worden door de gemene lugt in het bloed. Blankaart stelde echter, in de eerste plaats, dat er weinig gemene lugt in het bloed voorkomt en vervolgens, dat de fermentatie van de gemene lugt niet in het bloed maar in de longen plaats heeft. Eveneens veronderstelde L., dat de iatrochemici de beweginge van het bloed toeschreven zowel aan het hart als aan de gemene lugt. Blankaart nam echter aan, dat die beweginge veroorzaakt werd door het hart en door de dunne lugt. Door zijn verkeerde interpretatie van de iatrochemische opvattingen mist L. met zijn aanval op de betekenis van de gemene lugt bij de iatrochemici de kern van de zaak.
(S. Blankaart 1683: De Kartesiaanse Academie Ofte Institutie Der Medicyne, blz. 5, 20-21; K.E. Rotschuh 1968: Physiologie, der Wandel ihrer Konzepte, Probleme und Methoden vom 16. bis 19. Jahrhundert, blz. 76-93).

[p. 27]

Now when we see, as stated before, that there is no other air in the blood except the subtle air which can, and also does, pass through all bodies, and that the ordinary air which is found in the blood when it has been exposed to the open air for some hours, is hardly noteworthy³⁰⁾, the common saying of many Physicians and Surgeons who, when they cannot give proper reasons for diseases, say that the blood has begun to flow, to ferment, and the like, has now been refuted.

So far as we are concerned, we can now assert even more strongly than before that whatever movement is imparted to the blood depends only on the Heart³¹⁾. And that it would be better to say that the blood is too thick,

30) At the end of his experiments L. briefly gives four conclusions.
His first conclusion, viz. that very little air is present in blood in vivo, is based to a considerable extent on his observation in the 5th experiment, when with warm blood coming directly from the body of the calf he failed to detect any remnant of pumped-out air (p. 19, note 22).
His second conclusion, viz. that only thin subtle air is present in the blood (serum), is based on Descartes's hypothesis on subtle matter (p. 11, note 12). L. thinks he has shown that it is possible to pump the thin air from a liquid (p. 19, note 22).
His third conclusion, viz. that blood (serum), when exposed to the air, absorbs ordinary air, is based on his chronological series of experiments.
His fourth and last conclusion, viz. that the amount of air in blood (serum) is hardly noteworthy, will probably be connected with his measurement of the larger remnant of pumped-out air which he managed to pump from ordinary rain-water (p. 13, note 16). L. may have expected that blood (serum) would contain the same or even a larger amount of air than water.
According to modern views L. was governed too much, in the conclusions from his air-pump experiments, by Descartes's hypothesis on subtle matter; he confined himself too much to blood serum in the choice of the object of his experiments; and moreover he lacked, even for his time, too much fundamental knowledge of the physical properties of gases for him to be able to interpret the result of his own experiments.

31) Some physicians of the iatrochemical school, such as Steven Blankaart, held that the food taken had to be subjected to different chemical processes successively in the mouth, in the stomach, in the intestines, and finally in the blood before the food could attain the highest degree of perfection, so that it could be absorbed into the body tissues. They called these processes fermentation, on the analogy of the fermentation of dough for bread or of beer. The primary condition for the process to take place was the ferment (saliva in the mouth, acid in the stomach, juices in the intestines, and... air in the lungs). One of the principal secondary conditions was the action of the subtle matter (L.'s thin air), which owing to its great ‘energy’ shook the food in various stages of the process and kept it agitated. According to this theory, in the lungs the blood with the practically perfectly processed food was subjected to the last and most important fermentation. Basing themselves on the experiments of Boyle and Lower, these iatrochemists assumed that the inhaled air, consisting of coarse components (L.'s ordinary air) and fine components (subtle matter, thin air), was introduced into the alveoli, where the ordinary air fermented with the blood, upon which the ordinary air and the vapours formed were exhaled. During this decisive fermentation the blood was assumed to absorb the subtle matter and some ordinary air.
According to these physicians it was disturbances in all these chemical processes which were the cause of illness and death.
In some of the earlier letters, lastly in Letter 116 [68], of 27 November 1691, Collected Letters, Vol. 8, pp. 197-199, and note 13, L. repeatedly refutes the theory of the fermentation of blood.
In Letter 120 [72] here under discussion it becomes evident that L. failed to understand the iatrochemical views on the role of air in blood properly. L. thought that according to the iatrochemists the fermentation was caused by the ordinary air in the blood. However, Blankaart assumed in the first place that there is little ordinary air in the blood, and secondly that the fermentation of ordinary air takes place in the lungs, not in the blood. L. also supposed that the iatrochemists attributed the movement of the blood to the heart as well as to the ordinary air. But Blankaart assumed that this movement was caused by the heart and by the thin air. Owing to his misinterpretation of the iatrochemical views L. in his attack on the significance of ordinary air in the iatrochemists missed the essence of the matter (S. Blankaart 1683: De Kartesiaanse Academie Ofte Institutie Der Medicyne, pp. 5, 20-21; K.E. Rotschuh 1968: Physiologie, der Wandel ihrer Konzepte, Probleme und Methoden vom 16. bis 19. Jahrhundert, pp. 76-93).

[p. 28]

En dat men beter soude seggen, het bloet is te dik, het kan niet wel door de kleijne vaatgens gestooten werden, en dus niet wel circuleren⁸⁴⁾.

Wanneer nu het bloet in soo een dikte is toe genomen, dat het door veele kleijne vaaten niet kan gaan, en⁸⁵⁾ uijt die oorsaak als toe gestopt blijven, en het Hert in sijn voortstootinge nog stark is, soo beeld⁸⁶⁾ ik mij in, dat als dan het bloet, uijt, of door de kleijne vaatgens gestooten werdende, die dan roode plekjens inde huijt maken. Ja ik heb veel maal in gedagten genomen, of niet wel⁸⁷⁾ door soo danige werkinge de sweeren inde huijt, die wij kinder pokken⁸⁸⁾ noemen, niet wel door soo danige siektens, veroorsaakt werden. Dog dit sijn maar speculatien⁸⁹⁾, ik geef het aan die geene, die het haar studie is, over.

⁺Datter kervel-zaatgens in het wateren geloost sijn, dat komt mij vreemt voor, en wensche^a) wel te weten, hoe lang het na die tijd is geweest, dat die gegeten sijn.

Wij weten hoe lang, dun, en scharp, het eene eijnde van een kervelzaatge is. Laten wij ons in beelden, dat een of meer vande kervel-zaaden, sonder die met de tanden te verbrijselen, de Maag zijn gepasseert, ende inde darmen komende, niet alleen in een hoek vande darm sijn blijven steeken, maar dat die met het scharpe eijnde de darm sijn door boort, en soo insgelijks ook de blaas, en tot inde holligheijt vande blaas geraakt sijnde, met het wateren

84) L. heeft reeds in Brief 72 [38], van 16 juli 1683, Alle de Brieven, Dl. 4, blz. 96-98, een uitvoerige beschouwing gegeven over zijn theorie van het dikke bloed bij koortslijders.

85) en, lees: en deze.

86) beeld ik mij in, stel ik mij voor.

87) In A ontbreekt niet wel; deze woorden zijn in het handschrift boven de regel bijgeschreven.

88) kinder pokken, gewone pokken, een veel voorkomende doodsoorzaak in de 17de eeuw.

89) speculatien, veronderstellingen.

+ Kervelzaadjes in urine.

a) A: wenste

[p. 29]

that it cannot be properly forced through the tiny vessels, and cannot therefore circulate properly³²⁾.

Now when the blood has increased in thickness to such a degree that it cannot pass through many small vessels and the latter therefore remain clogged as it were, while the driving power of the Heart is still strong, I assume that as the blood is forced out of or through the small vessels the latter produce red spots in the skin. Nay, I have often considered whether owing to this process the sores in the skin which we call smallpox³³⁾ or similar illnesses may perhaps be caused. However, these are mere speculations, and I leave it to those who study it.

⁺It seems strange to me that chervil seeds should have been discharged in urination, and I should like to know how long after they were eaten this took place.

We know how long, thin, and sharp one end of a chervil seed is. Let us assume that one or more of the chervil seeds, without having been crushed with the teeth, has passed through the Stomach and, on coming into the intestines, has not only got stuck in a corner of the intestine, but has pierced the intestine with its sharp end, and in the same way also the bladder, and having got into the interior of the bladder, is discharged during urination.

32) Already in Letter 72 [38], of 16 July 1683, Collected Letters, Vol. 4, pp. 97-99, L. gave a detailed exposition of this theory of thick blood in fever patients.

33) smallpox, a frequent cause of death in the seventeenth century.

+ Chervil-seeds in urine.

[p. 30]

uijt geloost sijn, en dus¹¹⁾ beeld ik mij in kan het wel geschieden, en sonder sulks, is het voor mij onbegrijpelijk⁹⁰⁾.

⁺Eenige jaren geleden komt seker Geneesmeester bij mij, en toont mij een papierke, al waar in lagen eenige kleijne deeltgens, die hij Geneesmeester seijde dat sekere juffrouw, in haar wateren geloost hadde, met bij voeginge, of ik die deeltgens eens wilde examineren, dat ik aan nam te doen.

Eenige vande selvige door het vergroot glas doorsogt⁹¹⁾ hebbende, sag ik klaar⁹²⁾, dat het Zaatgens uijt roode aelbessen waren.

Dit tegen de Geneesmeester seggende, stond⁹³⁾ verbaast, seggende wat wegen sijnder, waar door die konnen passeren. Ik seijde daar op, dat ik geloofde dat die noeijt in maag of darmen hadde geweest, om dat seer veel kleijne vaatgens, en stoffe vande Aelbes, aan de Zaatgens nog vast waren, en bij aldien die de maag en eenige darmen waren gepasseert geweest, dat die stoffe voor het merendeel vande selvige, soude afgestooten sijn. Met verder bij voeginge, dat ik geloofde, dat eer een vande Dienst-Meijsens⁹⁴⁾ die zaatgens inde water-pot hadden gesmeten, om door sulk doen haar juffrouw te meerder konnen beklagen.

Wij vinden Menschen, die de naam wel willen dragen, van door gaans siekelijk te sijn, om dat⁹⁵⁾ men haar beklagen, en medelijden soude hebben.

⁺Wij hebben een exempel in onse stad, van seker Vrouws persoon, die de onnosele⁹⁶⁾ Menschen wijs maakte, dat sij verscheijde steenen, door de ordinaire water loosinge met smert quijt wierde.

Dit geloofde ook in die tijt seker Geneesmeester, en ook eenige kerkelijke persoonen, soo dat veele medelijden met haar hadden, en⁹⁷⁾ groote opschuddinge inde stad maakte.

Seker Genees Meester gaf mij soo danige steen inde hand, om die te examineren. Maar ik gaf die aanstonts over, na dat ik al vooren met mijn sluetel op deselvige hadde geslagen, en daar door met het bloote oog gesien, dat het een stuk van een gebakke vloer-steen was. En sulks wierd ook bij eenige

11) dus, zo, op deze wijze.

90) De voorgaande twee alinea's zijn een reactie op Waller's opmerking over kervelzaadjes die werden gegeten bij een kuur met ijzerhoudend bronwater in zijn brief aan L., van 2 februari 1691/2 O.S. (12 februari 1692 N.S.), Alle de Brieven, Dl. 8, blz. 336. De tuinkervel, Anthriscus cerefolium (L.) Hoffm., is een van oudsher bekende geneeskrachtige plant, waarvan onder meer de langwerpige, 7 tot 11 mm lange, spits toelopende vruchten (L.'s zaaden) gebruikt worden als diureticum (G. Hegi 1926: Illustrierte Flora von Mittel=Europa, Dl. 5 (2), blz. 1027-1030).

+ Aalbeszaadjes in urine.

91) doorsogt, onderzocht.

92) klaar, duidelijk.

93) stond, lees: stond deze.

94) Dienst-Meysens is het meervoud van de dialectische diminutiefvorm dienst-meisse. Dit type van meervoudsvorming treffen we bij L. meermalen aan bij woorden op -e (bijv. siecktens, gedaantes). Het wordt wel beschouwd als een dubbele meervoudsvorm, maar waarschijnlijker is, dat het een anormale spelling is van de uitgang -es. L. zal wel dienstmeises gezegd hebben, evenals ziektes, gedaantes.

95) om dat, opdat.

+ Steentjes in urine.

96) onnosele, niet kwaad denkende, goedgelovige.

97) en, lees: en zij (nl. die vrouw).

[p. 31]

And this way I imagine it may well happen; otherwise it is incomprehensible to me³⁴⁾.

⁺A few years ago a certain Physician came to see me and showed me a bit of paper, in which there were some small particles, which he, the Physician, said a certain young lady had discharged in urination, requesting me to examine those particles, which I agreed to do.

Having examined some of them through the magnifying glass, I saw clearly that they were little seeds from red currants.

When I told the Physician so, he was astonished, saying: what channels are there through which these are able to pass? I replied that I believed they had never been in the stomach or intestines, because very many tiny vessels and substance from the Currant still stuck to the little Seeds, and if they had passed through the stomach and some intestines, most of that substance would have been removed from them. I further added that I rather believed of the Servant-Girls had thrown those little seeds into the chamber-pot, in order that, by so doing, her mistress would gain more sympathy.

We find People who like to be thought of as invalids, in order that they may be commiserated with and pitied.

⁺We have an example in our city, of a certain Woman who deluded credulous People into believing that with much pain she voided several stones in the ordinary passing of water.

This was also believed at the time by a certain Physician as well as by some clerical persons, so that many people pitied her, and she caused a great stir in the city.

A certain Physician handed me such a stone, to examine it. But I gave it back at once after I had struck it with my key and saw with my naked eye that it was a piece of a baked paving-tile. And this was also confirmed by a

34) The preceding two paragraphs are a reaction to Waller's observation about chervil seeds which were eaten during a cure of iron-containing waters, in his letter to L., of 2 February 1691/2 O.S. (12 February 1692 N.S.), Collected Letters, Vol. 8, p. 337. Garden chervil, Anthriscus cerefolium (L.) Hoffm., is a medicinal herb known from of old, the elongated tapering fruits (6 to 11 mm long) (L.'s seeds) of which were used as a diuretic (G. Hegi 1926: Illustrierte Flora von Mittel=Europa, Vol. 5 (2), pp. 1027-1030).

+ Red currant seeds in urine.

+ Small stones in urine.

[p. 32]

Hooge Leeraars, die deselve ten proeve hadde gestelt⁹⁸⁾, bevestigt, en sedert dat dese valsheijt ontdekt was, heb ik niet gehoort, dat sij meer veijnsde steenen quijt te worden.

⁺Wij hebben een exempel in onse stad, van een kint dat gespeelt ende gebeeten hadde aan een Varkens-bostel⁹⁹⁾, welk kint, daar na op de buijk krijgende eenige verheveling¹⁰⁰⁾, dede de Heelmeester aldaar een kleijne opening, en haalde daar uijt een Varkens-hair.

Dit kint sal na alle aparentie¹⁰¹⁾, een Varkens-hair door de keel, int lijf gekregen hebben, ende inde darm komende door deselvige, met het scharpe deel gestooten wesende, eijntelijk de huijt mede door boorende, aldaar te voorschijn is gekomen, en wie weet wat wegen dit hair al gepasseert is¹⁰²⁾.

Wanneer dit hair inde blaes was gekomen, ende aldaar hadde gebleven, soo soude het selvige met een steenagtige stoffe, konnen om wassen ofte beset geworden hebben.

⁺Ik hebbe alleen de Taruw en Rogge, door het vergroot glas gesien, als die met het bloemagtig cieraat¹⁰³⁾, of bloesem versien zijn. Maar ik hebbe al over veel jaren⁴¹⁾, de schorssen of basten van het koorn, en wel voornamentlijk vande Taruw geexamineert, en voor vergroot glasen gestelt, omme wanneer men vande hoe kleijnheijt van de Vrugten quam te spreeken, de menigvuldige seer kleijne vaatgens, waar mede ijder vande menbrane of schorsse, daar in het meel ende de plant in beslooten of bewaart leijt, te^a) konnen aan wijsen.

⁺Fig: 3. GHIKLM. vertoont een seer kleijn gedeelte vande buijtenste bast of menbrane van een Taruw (welke bast, als het meel daar af gemalen is, bij ons semel genaamt werd.) waar in men niet alleen siet de menigvuldige vaaten, waar uijt het selvige bestaat, maar dat dese vaaten ontrent het eijnde vande Taruw gekomen sijnde, tot hairagtige deelen uijt wassen, als met IKL. werd aangewesen.

98) ten proeve... gestelt, door proefnemingen onderzocht.

+ Varkenshaar in huid van kind.

99) Varkens-bostel, borstel van varkenshaar. De vorm bostel voor borstel wordt in het Woordenb. Ned. Taal, Dl. 3 (1), kol. 671, slechts één maal aangehaald als een Vlaamse bijvorm, door assimilatie ontstaan. L. gebruikte dezelfde vorm in Brief 101 [56], van 11 juli 1687, Alle de Brieven, Dl. 6, blz. 338, aant. 86.

100) verheveling, verhevenheidje, bobbeltje. De l, die in plaats van de n in dit woord voorkomt, is wel ontstaan tengevolge van een dissimilatie van de beide nasalen n en ng. L. gebruikt ook wel verheveltheden, waarin eveneens denasalering van de n tot de l optreedt.

101) na alle aparentie, naar alle waarschijnlijkheid.

102) De bewering, dat bij een kind dat in een varkensborstel gebeten had, een varkenshaar uit de buikwand naar voren zou zijn gekomen, is niet onmogelijk, aangezien een ingeslikte naald soms ook ergens anders in het lichaam naar buiten kan komen. [Li.]

+ Vruchtwand en zaadhuid van tarwekorrel.

103) De wat merkwaardige uitdrukking bloemagtig cieraat voor de bloem heeft L. blijkbaar overgenomen uit de Nederlandse vertaling van Waller's brief van 2 februari 1691/2 O.S. (12 februari 1692 N.S.), Alle de Brieven, Dl. 8, blz. 336.
Deze en de hier volgende alinea's zijn een antwoord op Waller's tekening en beschrijving van een grasaartje in bovengenoemde brief (idem, blz. 338-340, figuur LXXV).

41) over veel jaren, sedert vele jaren.

a) hs: te te

+ fig. III.

[p. 33]

few Professors, who had examined it experimentally, and after this deceit had been discovered, I have not heard again that she feigned to get rid of any stones.

⁺We have an example in our city of a child who had been playing with a Hog's hair Brush and had bitten it, and when this child got a small lump afterwards on the belly, the Physician made a small opening there and removed a Hog's hair from it.

This child, in all probability, got a Hog's hair into the body through the throat, and the hair, passing through it into the intestine and having thrust through it with its sharp end, finally pierced the skin, and made its appearance there; and who knows what channels this hair may have passed through³⁵⁾.

If this hair had got into the bladder and had remained there, a stony substance might have grown around it or covered it.

⁺I have only seen Wheat and Rye through the magnifying glass when they bore the flowery ornament³⁶⁾ or bloom. But many years ago I already examined the rinds or barks of corn, especially of Wheat, and placed them before magnifying glasses, in order to be able, when people were talking about the smallness of the Fruits, to point to the numerous very tiny vessels with which each of the membranes or barks in which the flour and the plant is enclosed or kept is provided.

⁺Fig. 3 GHIKLM shows a very small part of the outermost bark or membrane of a grain of Wheat (which bark, when the flour has been ground from it, is called bran by us), in which one sees not only the numerous vessels of which it consists, but that these vessels, having got near the end of the grain of Wheat, grow into hairy parts, as is indicated by IKL.

+ Hog's hair in skin of a child.

35) The statement that, in the case of a child that had bitten a brush of hog's hair, a hair had emerged from the wall of the belly is not impossible, since a swallowed needle may also emerge from another part of the body. [Li.]

+ Pericarp and seed-coat of grain of wheat.

36) This paragraph and the following ones form a reply to Waller's drawing and description of an ear of grass in Waller's letter of 2 February 1691/2 O.S. (12 February 1692 N.S.), Collected Letters, Vol. 8, pp. 339-341, Fig. LXXV.

+ fig. III.

[p. 34]

⁺Fig: 4. ABCDEF. vertoont het tweede basje of menbrane vande Taruw, dat van het voor verhaalde basje, of menbrane bedekt is; al waar men in soo een kleijn gedeelte, dat niet grooter is of een grof sand¹⁰⁴⁾ soude het konnen bedekken, de wonderlijke loop vande menigvuldige seer kleijne vaatgens komt te sien, en gelijk UEd: seer wel aangemerkt heeft, dat niet¹⁰⁵⁾ te vergeefs gemaakt werd, soo konnen wij ons niet genoeg verwonderen, als wij sulke of diergelijke¹⁰⁶⁾ maaksels door het vergroot glas beschouwen.

⁺In fig: 4. werd nog met D. en E. aan gewesen, een seer dun^a) Vliesje, dat mij voor komt, als of het een derde dunne menbrane was, waar in gedrukt sijn, de globule vande meelagtige stoffe vande Taruw, dog wanneer ik dit ingebeelde¹⁰⁷⁾ vlies tragte te separeren, soo en heb ik het niet konnen doen, waar uijt ik een besluijt maakte, dat het geen menbrane was, maar eer een dunne meelagtige stoffe, die tegen de menbrane lag¹⁰⁸⁾.

⁺Wat de coulueren aan gaan, die wij komen te sien, op de jonge schueten, of kleijne uijtspruijtende bladeren, die vinde ik seer bijsonder.

Dese uijtspruijtende bladeren, heb ik veel maal besien, en voornamentlijk de Wijngaart ranken, niet om der selver onderscheijde coulueren, maar voornamentlijk om was het mogelijk door het vergroot-glas, de voortstootinge vande wasdom te sien¹⁰⁹⁾.

Hier heb gij Hoog Geleerde Heer, het geene ik de koninklijke Societeit, op UEd. seer beleefde schrijvens, en aangename tegenwe[rpinge]¹¹⁰⁾ voor dees tijd kan mede deelen. en ik sal blijven^b)

De koninklijke Societeit ende UEd:
Alderonderdanigste Dienaar.

Antoni van Leeuwenhoek.

+ fig. IV.

104) Een grof sand is ongeveer 870 µ.

105) niet, niets.

106) diergelijke, soortgelijke.

+ fig. IV.

a) A: dunne

107) ingebeelde, veronderstelde.

108) L. herhaalt in deze en beide voorgaande alinea's de beschrijving van de vruchtwand (buijtenste bast) en de zaadhuid (tweede basje) van de tarwekorrel, die hij reeds in Brief 100 [55], van 13 juni 1687, Alle de Brieven, Dl. 6, blz. 262-264, met de figuren LXII en LXIII, heeft gegeven.
⁺De globulen bij D en E in fig: 4 zijn vermoedelijk de zetmeelkorrels van de cellen, die onder de zaadhuid liggen. [Swt.]

+ fig. IV.

+ Kleuren van jonge scheuten en bladeren.

109) L. maakt deze opmerking naar aanleiding van Waller's aantekeningen over de kleurverschillen van de helmknoppen van een grasaartje; zie Brief van Waller, van 2 februari 1691/2 O.S. (12 februari 1692 N.S.), Alle de Brieven, Dl. 8, blz. 338).

110) Door het afsnijden van de bladzijde zijn de laatste letters van dit woord weggevallen.

b) A: En ik sal blyven enz: Antoni van Leeuwenhoek.

[p. 35]

⁺Fig. 4 ABCDEF shows the second little bark or membrane of the grain of Wheat, which is covered by the aforementioned bark or membrane, where one may see, in so small a part, which is no bigger but a grain of coarse sand³⁷⁾ could cover it, the wonderful course of the numerous very tiny vessels, and as Your Honour has quite rightly observed that nothing has been made in vain, we cannot marvel sufficiently when we observe such or similar structures through the magnifying glass.

⁺In fig. 4 is also indicated by D and E a very thin Membrane, which appears to me to be a third membrane, in which are pressed the globules of the floury substance of the Wheat, but when I tried to separate this supposed membrane, I was unable to do so, from which I concluded that it was not a membrane, but rather a thin floury substance which lay against the membrane³⁸⁾.

⁺As to the colours which we see on the young shoots or small budding leaves, I find those very peculiar.

I have examined these budding leaves many times and particularly the Vine tendrils, not for their different colours, but mainly to see, if it were possible, the progress of growth through the magnifying glass³⁹⁾.

Here you have, Highly Learned Sir, what I can communicate for the present to the Royal Society in reply to Your Honour's most courteous letter and agreeable objections, and I will remain,

The Royal Society's and Your Honour's Most humble Servant,

Antoni van Leeuwenhoek.

+ fig. IV.

37) A grain of coarse sand has a diameter of about 870 µ.

+ fig. IV.

38) In this paragraph and the two preceding ones L. repeats the description of the pericarp (outermost bark) and the seed-coat (second little bark) of a grain of wheat, which he already gave in Letter 100 [55], of 13 June 1687, Collected Letters, Vol. 6, pp. 263-265, with Figures LXII and LXIII.
⁺The globules at D and E in fig. 4 are probably the grains of starch of the cells underneath the seed-coat.

+ fig. IV.

+ Colours of young shoots and leaves.

39) L. makes this remark with reference to Waller's notes on the differences in colour between the anthers of an ear of grass; see Letter of Waller, of 2 February 1691/2 O.S. (12 February 1692 N.S.), Vol. 8, p. 339.

+ fig. IV.

+ fig. IV.