Algemeen letterkundig lexicon

cancelcultuur

Etym: Eng. to cancel = schrappen.

Met ‘cancelcultuur’ (soms ‘afrekencultuur’ genoemd) verwijst men doorgaans in pejoratieve zin naar de praktijk waarbij wordt opgeroepen om individuen, groepen, bedrijven of instellingen te ‘cancelen’, d.w.z. openlijk te bekritiseren en te boycotten, vanwege hun vermeende verwerpelijke acties, opvattingen of teksten. De term ontstond rond 2015 in de Verenigde Staten (in de context van bewegingen als #MeToo en #BlackLivesMatter), van waaruit hij snel overwaaide naar andere landen en continenten. Het fenomeen van het cancelen is sterk ingebed in de wereld van de sociale media, waar tweets of posts die d.m.v. hashtags viraal gaan, een plotselinge culturele boycot van een individu, tekst, enz. op gang kunnen brengen.

Het cancelen heeft in principe de bedoeling om mensen in het openbaar te wijzen op hun ethische en politieke verantwoordelijkheid en om meer ruimte te creëren voor diversiteit en inclusiviteit, doordat typisch de verdediging wordt opgenomen van bepaalde groepen die anders het slachtoffer zouden zijn van onderdrukking of uitsluiting.

Academici en literaire auteurs hebben meer en meer te maken met de impact van de cancelcultuur. Platformen als Twitter, Goodreads, Reddit en TikTok (zie ook BookTokker en BookTuber) maken het immers mogelijk voor de ontelbare internetgebruikers om hun meningen en oordelen op supersnelle maar niet noodzakelijk genuanceerde wijze wereldkundig te maken, waardoor ze de reputatie en verkoopcijfers van schrijvers en teksten kunnen beïnvloeden, vooraleer de traditionele literaire kritiek de kans krijgt tot het debat bij te dragen (‘trial by social media’).

De druk van de cancelcultuur kan schrijvers brengen tot zelfcensuur en wordt vaak ervaren als een beknotting van de vrije meningsuiting en de artistieke vrijheid (censuur). Omdat door canceling de marktwaarde van boeken en schrijvers in het gedrang kan komen, weegt een gelijkaardige druk ook op uitgeverijen. Daarom wordt steeds vaker een beroep gedaan op sensitivity readers die erover moeten waken dat teksten niemand voor het hoofd stoten.

De cancelcultuur heeft ook een effect op de literaire canon-1 via instituties als het bibliotheekwezen (bibliotheek-1) en het literatuuronderwijs. Klassieke teksten uit het verleden kunnen immers geweerd worden uit bibliotheken of onderwijsprogramma’s als ze in de huidige tijdsgeest als racistisch, seksistisch of om andere redenen aanstootgevend beschouwd worden. In de Verenigde Staten is het werk van M. Twain (waarin o.m. het n-woord frequent gebruikt wordt) daar een bekend voorbeeld van. Soms wordt dit probleem ‘opgelost’ door aangepaste/gecensureerde edities van deze werken aan te bieden. Die vormen echter niet per se een ‘oplossing’ voor de kwestie, omdat ze de aanstootgevende denkbeelden daarmee minder zichtbaar maken, maar niet doen verdwijnen. 

De term ‘cancelcultuur’ wordt vaak geassocieerd met links activisme, maar het fenomeen is geenszins beperkt tot een specifieke politieke ideologie. Zo voeren in de Verenigde Staten rechts-conservatieve bewegingen een campagne om bepaalde boeken te verwijderen uit scholen en bibliotheken omdat ze ‘obsceen’ zouden zijn (bijv. LGBTQ-boeken).

De cancelcultuur is een veelbesproken en complex fenomeen, waarbij allerlei tegengestelde ethische, politieke, artistieke en commerciële belangen elkaar doorkruisen. Centraal daarbij is de spanning tussen enerzijds de strijd tegen uitsluiting en onderdrukking en anderzijds de behoefte aan vrijheid van meningsuiting en artistieke expressie.

Lit: A. Daub, Cancel culture transfer. Wie eine moralische Panik die Welt erfasst (2022) • E. Ng, Cancel culture. A critical analysis (2022).

cancel

cancelleresca