Algemeen letterkundig lexicon

censuur

Etym: Laat-Lat. censura = strenge beoordeling, kritiek < censere = schatten, oordelen

Toezicht en volledig of gedeeltelijk verbod door de overheid of door kerkelijke instanties op de openbaarmaking van geestelijke voortbrengselen in boeken, toneel, radio, TV, film e.d. Meestal is censuur gebaseerd op angst voor ondermijning van normen of van religieus of politiek gezag en worden onwelgevallige werken of passages daaruit geweerd of verboden onder dekmantel van morele overwegingen. De Nederlandse en Belgische grondwet staat censuur niet meer toe, wat niet wil zeggen dat ze niet meer bestaat.

De rooms-katholieke kerk heeft sinds haar ontstaan altijd getracht de gelovigen te beschermen tegen haars inziens gevaarlijke gedachten en geschriften, wat na de uitvinding van de boekdrukkunst geleid heeft tot de index librorum prohibitorum (1559), een lijst van boeken door de rooms-katholieke overheid verboden op grond van gevaar voor geloof en goede zeden.

Men onderscheidt preventieve censuur of censuur vooraf en repressieve censuur of censuur achteraf. Preventieve censuur kwam tot uiting in de toestemming tot uitgave, uitgedrukt in het approbatur, evulgetur, imprimatur of nihil obstat, repressieve censuur in de verbodsbepalingen of beperkingen (bijv. gifkast) voor lezers, bibliothecarissen of boekverkopers. W.P.C. Knuttel stelde een beredeneerde catalogus samen van Verboden boeken in de Republiek der Verenigde Nederlanden (1914).

Politieke censuur komt het meest voor in tijden van onderdrukking of oorlog. Tijdens de Tweede Wereldoorlog functioneerde de door de Duitsers in het leven geroepen Kultuurkamer als censurerend lichaam. Kunstenaars en uitgevers moesten daar lid van zijn en alleen aan leden werd na goedkeuring van hun geschriften papier ter beschikking gesteld voor de druk. Zo stond de bezetter bijv. niet toe dat in Nederlandse geschriften gewag werd gemaakt van verliezen of nederlagen van het Duitse leger. Pro-joodse uitlatingen waren eveneens verboden. Het toepassen van censuur door politieke of religieuze instanties leidt doorgaans tot veel clandestiene literatuur of illegale literatuur en tot het gebruik van mystificatie.

De censuur die speciaal voor de zoon van Lodewijk XIV werd toegepast in tekstedities van Latijnse auteurs is bekend geworden als ad usum delphini. Tot voor kort was het gebruikelijk schooluitgaven van historische teksten die scabreuze passages bevatten te ‘castigeren’. Het meest bekende voorbeeld is Van den vos Reynaerde, waarin de aanval van de kater Tybeert op het geslachtsdeel van de dorpspastoor werd veranderd in een beet in de neus.

Een bijzondere vorm van censuur is de zelfcensuur, waarbij een auteur of redactie eigen uitgaven censureert. Vormen van boekvernietiging buiten de officiële censuur om komen ook voor: bibliolythie.

Van 1985 tot 1992 verscheen het Nederlandstalige tijdschrift Artikel 19 van de gelijknamige stichting, een periodiek dat uitsluitend aan internationale vormen van censuur gewijd is.

Auteurs van wie het gehele oeuvre op de index werd geplaatst door de katholieke kerk. [bron: M. Custers, Kerkelijke boekenwetgeving (1960), p.59].

Lit: H.E. Enno van Gelder, Vrijheid en onvrijheid in de republiek. Geschiedenis der vrijheid van drukpers en godsdienst van 1572 tot 1789. I: van 1572 tot 1619 (1947) • D. de Jong, Het vrije boek in onvrije tijd (1958; reprint 1978) • J. MacCormick & M. McInnes (red.), Versions of censorship (1962) • M.C. Burkens, Beperkingen van grondrechten (1971) • H.A. Enno van Gelder, Getemperde vrijheid (1972) • W. Hazeu, Wat niet mocht … (1982) • H.A. Enno van Gelder, De gecastreerde paus (1988) • C.J. Aarts & M. van der Pluijm, Verboden boeken. Verboden door pausen en dictators, puriteinen en boekenhaters (1989) • Censuur: voorschrift en praktijk, themanummer van Jaarboek Nederlandse boekgeschiedenis 2 (1995) • P. Manasse, Verdwenen archieven en bibliotheken: de verrichtingen van de Einsatzstab Rosenberg gedurende de Tweede Wereldoorlog (1995) • I. Weekhout, Boekcensuur in de Noordelijke Nederlanden: de vrijheid van drukpers in de zeventiende eeuw (1998) • A. de Baets e.a. (red.), De marge van de vrijheid: over censuur, zelfcensuur en tolerantie (2002) • B. Müller, Zenzur im modernen deutschen Kulturraum (2003) • Censuur, themanummer van Frame (2008) • P.D. McDonald, The literature police. Apartheid censorship and its cultural consequences (2010) • D. Merkle e.a. (red.), The power of the pen. Translation & censorship in nineteenth-century Europe (2010) • R. Birn, Royal censorship of books in eighteenth-century France (2012) • N. Moore (red.) Censorship and the limits of the literary. A global view (2017) • T. Keymer, Poetics of the pillory: English literature and seditious libel, 1660-1820 (2019).

census

cento