Algemeen letterkundig lexicon

index librorum prohibitorum

Etym: Lat. lijst van verboden boeken.

Lijst van boeken die op grond van gevaar voor geloof en goede zeden door de rooms-katholieke kerk zijn verboden. De rooms-katholieke kerk heeft sinds haar ontstaan altijd getracht de gelovigen te beschermen tegen haars inziens gevaarlijke gedachten en geschriften. Meestal is censuur gebaseerd op angst voor ondermijning van religieus of politiek gezag en worden onwelgevallige werken of passages (index expurgatorius) daaruit geweerd of verboden onder de dekmantel van morele overwegingen. De katholieke (preventieve) censuur van boeken is geregeld in de Codex juris canonici (1385), waarin werd vastgelegd dat alle Bijbeluitgaven en theologische geschriften moesten worden voorgelegd aan de censor van het desbetreffende diocees. Na de uitvinding van de boekdrukkunst en als gevolg van de reformatie nam de verspreiding van de kerk onwelgevallige boeken zo'n hoge vlucht dat deze preventieve censuur onvoldoende was. De index librorum prohibitorum – meestal kortweg als ‘de index’ aangeduid – werd in 1559 voor het eerst ingesteld door paus Paulus IV (1555-1559) en diende ter censurering achteraf: al verschenen boeken mochten door de gelovigen niet worden gelezen. Kritische, katholieke auteurs werden hierbij niet gespaard; de Colloquia (colloquium) van Erasmus (1466/69-1536) werden op de index geplaatst vanwege de kritische en satirische toon van de inhoud, waarbij allerlei uiterlijke ceremonieën als de biecht en de beeldenverering het moesten ontgelden en de geestelijkheid werd bespot.

De index is voor het laatst verschenen in 1948, waarna echter nog veel nieuwe werken werden verboden. Paus Johannes XXIII (1958-1963) verhinderde echter iedere nieuwe toevoeging. De index werd in 1966 opgeheven door paus Paulus VI (1963-1978). Sindsdien worden lijsten gepubliceerd met ontraden boeken.

Bladzijde uit de Index librorum prohibitorum [bron: S.H. Steinberg, Five Hundred Years of Printing (1966), p. 263].

Lit: Th. Stoverinck, De Index en de boekencensuur in de Roomsch-Katholieke kerk (1920) • M. Custers, Kerkelijke boekenwetgeving (1960) • C.J. Aarts & M. van der Pluijm, Verboden boeken. Verboden door Pausen en dictators, puriteinen en boekenhaters (1989).

index expurgatorius

index-1