Algemeen letterkundig lexicon

bibliotheek-1

Etym: Gr. biblion = boek; thèkè = bewaarplaats < tithenai = leggen, plaatsen.

Een bibliotheek is zowel een bewaarplaats voor, als een geordende en via catalogi (catalogus-1) toegankelijke verzameling van boeken en/of andere informatiedragers, verkregen door koop, ruil, schenking of bruikleen. Het bibliotheekwezen is om zijn belang voor de verspreiding van literatuur uitgegroeid tot een van de belangrijkste literaire instituties. Door de ontwikkeling van informatietechnologie is de grens tussen bibliotheek en documentatie-instelling vervaagd: de media-, video- en infotheek vormen daarvan het voorbeeld. Ook specifieke documenten zoals munten, kaarten en prenten of muziekpartituren kunnen ondergebracht worden in aparte afdelingen (muntenkabinet of prentenkabinet). Oorspronkelijk duidde bibliotheek enkel op het gebouw of de ruimte waar de collectie bewaard werd. Vandaag spreekt men ook van de ‘virtuele bibliotheek’, de ‘library without walls’, waarmee men te kennen wil geven dat de bibliotheek niet langer beperkt is tot de collectie ter plaatse, maar dat zij via internet, databanken, e-journals enz. tevens toegang geeft tot allerlei wereldwijd verspreide informatie.

Er zijn verschillende soorten bibliotheken met verschillende doelstellingen en dientengevolge anders samengestelde collecties. In de Nederlanden zijn de klooster- en kerkelijke bibliotheken het oudst, zoals de Librije te Zutphen. Met de opkomst van de universiteiten ontstaan ook de universiteitsbibliotheken. De oudste daarvan is die te Leuven (15^de eeuw). Van later datum zijn de nationale bibliotheken met als speciale taak het samenstellen van de nationale bibliografie, zo mogelijk op basis van een wettelijk depot. In België dateert de Koninklijke Bibliotheek van België (vroeger: Koninklijke Bibliotheek Albert I) te Brussel officieel van 1837, maar zij is gebaseerd op de 16^de-eeuwse collecties van de Bourgondische hertogen. De Koninklijke Bibliotheek in Den Haag dateert uit de Franse tijd toen de bibliotheek van Willem V tot Nationale Bibliotheek werd verheven.

De Openbare Bibliotheken vinden hun wortels in het streven naar volksontwikkeling uit de Verlichting. Met name de Maatschappij tot Nut van het Algemeen heeft in Nederland in dit opzicht belangrijk werk verricht. Openbare bibliotheken vervullen in de eerste plaats een maatschappelijke rol: cultuurspreiding en -bevordering. Ze beogen geen wetenschappelijke informatie, maar een keuze uit fictie en non-fictie die een gevarieerd publiek kan aanspreken van gevormde en minder gevormde lezers op zoek naar ontspanning of naar verteerbare informatie over een specifiek onderwerp. De aanwezigheid van referentiewerken (encyclopedieën, naslagwerken, tijdschriften) en de ruime toegang tot het internet kunnen de openbare bibliotheek tot een interessant documentatie- en informatiecentrum maken. Niettemin is ook op het terrein van de openbare bibliotheek de specialisatie steeds verder gegaan: jeugd-, bejaarden-, blindenbibliotheken enz. De overheid kan de spreiding van openbare bibliotheken en de uitbouw van de collecties reglementeren (bijv. in België per bibliotheekdecreet). Openbare bibliotheken hebben geen bewaarfunctie; onder meer vanwege plaatsgebrek kunnen oudere werken afgevoerd worden.

Wetenschappelijke bibliotheken hebben de bedoeling een verantwoorde collectie uit te bouwen voor het hele gebied der wetenschappen of voor een zeer gespecialiseerd specifiek vakgebied. Universiteitsbibliotheken zijn meestal allesomvattend, maar de collecties kunnen verspreid zijn over verschillende faculteits-, departements- of seminariebibliotheken. De collectie staat in dienst van wetenschappelijk onderzoek en onderwijs. Bepaalde instellingen – bijv. musea, ziekenhuizen (met het oog op bibliotherapie), scholen of bedrijven – kunnen een eigen gespecialiseerde bibliotheek uitbouwen met een specifiek publiek voor ogen.

Van groot belang waren en zijn de particuliere bibliotheken van bibliofielen die in veel gevallen de grondslag vormen van nationale of universiteitsbibliotheken of andere later openbaar geworden collecties.

Voor de neerlandistiek belangrijke collecties bevinden zich ook in het buitenland: o.a. de British Library te Londen, de Bibliothèque Nationale te Parijs en de Herzog August Bibliothek te Wolfenbüttel. Het bestuderen van de geschiedenis van de collectievorming van bibliotheken is een belangrijk hulpmiddel om te weten te komen waar zich voor de neerlandistiek interessante verzamelingen bevinden. Boek- en bibliotheekgeschiedenis zijn belangrijke wetenschappen in verband met de bestudering van de receptie van de literatuur uit het verleden.

De weg naar voor het neerlandistisch onderzoek belangrijke bibliotheken kan men vinden via A.M.J. van Buuren, W.P. Gerritsen & A.N. Paasman, Vermakelijk bibliografisch ganzenbord (1983⁵), p. 19-23, de website BIZON en de meest recente drukken of digitale versies van de Nederlandse en Vlaamse Bidoc-gidsen, de Inventaris van Belgische onderzoekscentra die over een bibliotheek of documentatiedienst beschikken van J. Verougstraete, het Repertorium van het oude boekenbezit in België en de World guide to libraries. Voor een meer up-to-date benadering, zie H. Meeus, Onderzoeksvaardigheden in de letteren en de boekgeschiedenis (2020).

Lit: K.O. Meinsma, Middeleeuwsche bibliotheken (1903) • L. Brummel, Geschiedenis der Koninklijke Bibliotheek (1939) • F. Milkau, Handbuch der Bibliothekswissenschaft (5 dln., 1952-1965) # Bibliothèque Royale; mémorial 1559-1969 (1969) • H. de la Fontaine Verwey, De stedelijke bibliotheek van Amsterdam in de Nieuwe Kerk (1980) • J. Stellingwerff (red.), Een Vrije Universiteitsbibliotheek (1980) • P.S.A. Groot, Documentaire dienstverlening (1981) • D. de Weerdt, Bibliografie van de Koninklijke Bibliotheek Albert I (1982; overdruk uit Archief- en Bibliotheekwezen van België 52 (1981), p. 59-122) • Th.P. Loosjes e.a. (red.), Bibliotheek en documentatie (1982²) • J.A.A.M. Biemans, Boeken verzamelen; opstellen aangeboden aan Mr J.R. de Groot bij zijn afscheid als bibliothecaris der Rijksuniversiteit te Leiden (1983) • F. Vanwijngaerden e.a. (red.), Liber amicorum Herman Liebaers (1984), p. 1-172 • B. van Selm, ‘Onderzoek naar de privé-bibliotheek van een Hollandse burger uit de zeventiende eeuw: analyse van het boekenbezit van Pieter Jansz Saenredam’ in Dokumentaal 13 (1984), p. 64-66 • P.A. Tichelaar, M.C.M. Sandfort & M. Damstra, Opstellen over de Koninklijke Bibliotheek en andere studies (1986) • D. Grosheide, A.D.A. Monna & P.N.G. Pesch, Vier eeuwen Universiteitsbibliotheek Utrecht (1986) • M. Debae, De Librije van Margareta van Oostenrijk (1987) • B. van Selm, Een menighte treffelijcke boecken (1987), p. 111-119 • Colloquium over leescultuur en boekverspreiding in Noord en Zuid in de 19de eeuw; 3de colloquium van het Snellaertcomité (1987) • B. van Selm, ‘De bibliotheek van Pieter Saenredam’ in Kunstschrift 32 (1988), p. 14-19, 34 • K.O. Meinsma, De Librye te Zutphen, ed. B. Looper en A.J. Geurts (1988) • U. Eco, De bibliotheek (1988) • B. van Selm & H. de Kooker, Boekcultuur in de Lage Landen, 1500-1800 (1993) • M.H. Harris, History of libraries in the western world (1995⁴) • P. Schneiders, Nederlandse bibliotheekgeschiedenis; van librije tot virtuele bibliotheek (1997) • P. Delsaerdt, Suam quisque bibliothecam; boekhandel en particulier boekenbezit aan de oude Leuvense universiteit 16^de-18^de eeuw (2001) • M. Kellens, ‘Openbare bibliotheken’ in R. Dillemans & A. Schramme (red.), Wegwijs Cultuur (2005), p. 236-238 • B. van der Meij & K. Westerkamp (red.), De digitale bibliotheek (2007) • D. Brown, The impact of electronic publishing: the future for libraries and publishers (2008) • Fr. Lerner, The story of libraries (2009²) • D. Van Hulle & M. Nixon, Samuel Beckett's library (2017) • R. Mouren (red.), Ambassadors of the book. Competences and training for heritage librarians (2012) • People’s palaces, openbare bibliotheken als hart van de gemeenschap, themanummer van Boekman (2015) • Jos A.A.M. Biemans, Boeken voor de geleerde burgerij (2019) • H. Meeus, Onderzoeksvaardigheden in de letteren en de boekgeschiedenis (2020).

bibliosofie

bibliotheek-2