Algemeen letterkundig lexicon

deviatie

Etym: Lat. via = weg > de-viare = van de weg afwijken.

Begrip dat vaak terugkomt in de literaire analyse en theorievorming en dat duidt op een betekenisvolle afwijking of doorbreking in de tekst van een bepaalde norm of verwachting, waardoor de betrokken elementen extra aandacht van de lezer of luisteraar krijgen: zie in dit verband foregrounding.

De tekst kan zelf een zekere ‘interne’ regelmaat opbouwen om die vervolgens te doorbreken, zoals bijv. in het geval waarbij metrische variatie (door ar(r)itmie of antimetrie) het dominante metrisch patroon van het vers-1 verbreekt. Meer in het algemeen nam het idee van de tekst als een samenspel van vormelijke en inhoudelijke structuren en structuurdoorbrekende deviaties een centrale plaats in binnen het structuralisme.

In andere gevallen is er sprake van ‘externe’ deviatie. Zo wordt vaak aangenomen dat poëtisch of literair taalgebruik in het algemeen de geldende normen en conventies van het ‘gewone’ taalgebruik doorbreekt, waarbij auteurs gebruik maken van de dichterlijke vrijheid die hen is toegemeten. Het begrip van stijl als een taalkundig en statistisch vaststelbare deviatie tegenover een bepaalde norm van taalgebruik werd aldus erg invloedrijk in de stilistiek. Deviaties kunnen uiteraard ook optreden t.o.v. de geldende literaire conventies en normen. Dit gebeurt wanneer teksten niet in overeenstemming zijn met de verwachtingshorizon, bijv. door de verrassende aanwezigheid van literair ongebruikelijke of abnormale elementen of, omgekeerd, door de opvallende afwezigheid van wat de lezer normaal zou verwachten (minusprocédé).

Lit: S.R. Levin, ‘Internal and external deviation in poetry’ in Word (1965), p. 225-237.

deuteragonist zie antagonist

devies-1 zie impresa