Algemeen letterkundig lexicon

eufonie

Etym: Gr. eu = goed; fōnè = klank, geluid.

Term uit de prosodie voor het feit dat een schrijver de klank zodanig exploiteert dat er een aangenaam, gehoorstrelend effect (welluidendheid) ontstaat. Wanneer dat effect bereikt wordt, zal van geval tot geval en van lezer tot lezer verschillend zijn, en is dus een subjectieve aangelegenheid. Vandaar dat sommigen (bijv. R. Wellek) een onderscheid maken tussen het klankpatroon van een tekst en de realisering daarvan door de individuele lezer, waarbij het laatste meer aan subjectiviteit onderhevig zou zijn dan het eerste. Wanneer men zich echter beperkt tot de tekstuele vormgeving dan blijft nog de vraag in hoeverre een auteur, bijv. bij het schrijven van een cantilena, erin geslaagd is om aangename klankeffecten te ‘realiseren’, ook al is de auteursintentie terzake nog zo evident. Sommigen denken bij eufonie vooral aan ritme (bijv. Shipley), anderen meer aan rijm (Preminger e.a.).

Zo geeft Ilja Leonard Pfeijffer, in zijn roman La Superba, aan wat hij waardeert in de klankvormgeving van de naam 'Campo Pisano', waarbij hij zowel op het ritme let als op het rijm:

Dit is Campo Pisano, een perfecte naam in eufonisch opzicht, een volmaakt huwelijk van klank en ritme. Het metrum is het triomfantelijke slotakkoord van een heroïsch vers. De naam past precies in de bucolische diëresis van de dactylische hexameter. De opeenvolging van het bisyllabische en trisyllabische woord gehoorzaamt aan das Gesetz der wachsenden Glieder en creëert een charmant woordeinde na het eerste ongemarkeerde element van de dactylus, waardoor een ideale afwisseling ontstaat van een dalend en een stijgend ritme. De klank wordt gedragen door de open vocalen die stralen als de drie elementaire kleuren op een abstract schilderij van Mondriaan. De dalende beweging van de a naar de o vindt een frivool contrapunt in de hoge i voordat zij wordt herhaald. De stoere harde medeklinkers articuleren de composositie zoals de zwarte lijnen op hetzelfde schilderij, met precies in het midden die pikante verdubbeling van de p.
(La Superba, 2013, p. 38-39)

Afgeleid van het begrip 'eufonie' is het begrip kakofonie, als tegengestelde, dat door sommige auteurs opzettelijk in een tekst zou zijn aangebracht. Men zou meer inzicht in deze problematiek kunnen krijgen door het onderzoek van lezersreacties, zoals uitgevoerd in de experimentele receptie-esthetica. Tevens kan het, voor een adequater interpretatie van verschijnselen van eufonie in het klankpatroon van een tekst, nuttig zijn desbetreffende auteursuitspraken te onderzoeken. Wat dit laatste betreft, is het bijv. opmerkelijk dat iemand als Vestdijk, sprekend namens ongenoemde dichters, woorden als ‘liefde’, ‘moord’, ‘druiven’, ‘tinteling’ en ‘stralenkrans’ tot de ‘mooi’ klinkende woorden rekent (De glanzende kiemcel, 1969⁴, p. 104). Andere voorbeelden geeft hij op het gebied van herhaling in rijm en ritme (a.w. p. 106). Wat de lezersreacties betreft, dient men, evenals trouwens bij de auteursopvattingen, rekening te houden met omstandigheden van tijd en plaats. De publieke smaak wisselt en was bijv. in de eerste helft van de 19^de eeuw, met zijn openbare voordrachtscultuur (declamatie), anders dan tijdens de Beweging van Tachtig (Tachtigers).

Lit: P. Delbouille, Poésie et sonorités: la critique contemporaine devant le pouvoir des sons (1961) • W.B. Stanford, The sound of Greek. Studies in the Greek theory and practice of euphony (1967) • G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl. 3 (1996), kol. 10-22.

eufemisme

euphuism