Algemeen letterkundig lexicon

eufemisme

Etym: Gr. eu = goed; eu-phèmein = slechts goede woorden spreken.

De verzachtende aanduiding van iets dat schrikaanjagend, onaangenaam of aanstootgevend voorkomt. Dit kan gebeuren door een hele reeks technieken: een vage omschrijving (‘tussen de veertig en de vijftig jaar oud’), een vreemd woord (‘vomeren’), een afkorting (‘het K-woord’), een litotes (‘niet echt muzikaal’), een metonymie (‘een glaasje te veel’), een woordvervorming (‘potverdorie’), enz.

Het is een vaak gehanteerde strategie om het taboebeladen karakter van bepaalde onderwerpen te omzeilen. Aan de basis hiervan ligt de vrees om bovennatuurlijke krachten te ontstemmen (‘Onze-Lieve-Heer’ i.p.v. ‘God’), het terugschrikken voor het noemen van iets onaangenaams, zoals een dodelijke ziekte (‘TB’ i.p.v. ‘tuberculose’ i.p.v. ‘tering’), de angst om een brutale (‘niet erg snugger’ i.p.v. ‘dom’) of onfatsoenlijke indruk te maken (‘transpireren’ i.p.v. ‘zweten’). Uiteraard is eufemisme sterk stand- en cultuurgebonden.

Naarmate een eufemisme in de gangbare taal ingeburgerd raakt, verliest het zijn onrechtstreeks, verbloemend karakter en wordt het een gewone, directe aanduiding. Het wordt dan vaak vervangen door een nieuwe omschrijving (bijv. gebrekkigen en verminkten > gehandicapten > minder-validen > anders-validen > mensen met een beperking).

In literaire teksten zal het eufemisme zijn bijzondere waarde krijgen wanneer context en/of situatie leiden tot een meerwaarde (bijv. humor). Het zgn. politiek correct taalgebruik is een recente vorm van eufemisme. Het dysfemisme is het omgekeerde van eufemisme: men gebruikt met opzet een choquerende, vulgaire, vergrovende uitdrukking (‘opsodemieteren’ i.p.v. ‘weggaan’).

Zie ook connotatie.

Lit: D.J. Enright (red.), Fair of speech: the uses of euphemism (1986) • K. Allen & K. Burridge, Euphemism & dysphemism. Language used as shield and weapon (1991) • G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl. 3 (1996), kol. 1-10 • M. de Coster, Woordenboek van eufemismen en politiek correct taalgebruik (2001) • Euphemism as a word-formation process, themanummer van Lexis. Journal in English lexicology (2012).

etymythologie zie cratylisme

eufonie