Spreekwoordenboek der Nederlandsche taal

[I/J]

I.

Geen puntje op de I vergeten.

Hij zet de punten op de I's.

[Iemand, die geen puntje op de I vergeet, is zeer naauwkeurig; en van hem, die puntig, pittig is, of van hem, die waakt tegen misverstand en dubbelzinnigheid, zegt men, dat hij de punten op de I's zet.]

Ja.

Beter enkel ja dan dubbel neen.¹²

Bij ja en bij neen, zei de factoor, koopluî zweren niet. (Zie factoor.)

Het is eene kunst: in tijds ja te zeggen.¹³

Het is een jabroêr (of: amenzegger). (Zie amen.)

Ja en neen is een lange strijd.¹⁴ (Zie de Bijlage.)

Ja en neen is kooplieden voêr, koot en bikkel der kinderen. (Zie bikkel.)

Ik wil er neen noch ja op zeggen.¹⁵

Knikken is ja zeggen, maar bijslapen is de leus.¹⁶

Mijn ja is zoo goed als zijn neen.

Schaamt gij u, ja te zeggen (of: Kunt gij geen ja zeggen), knik maar.¹⁷

Uw ja zij ja, uw neen zij neen; Zoo acht en mint u iedereen.¹⁸

[Dit spreekwoord is gegrond op Matth. v: 37.]

Van neen wordt ja met geld gemaakt, En 't ja door 'tzelfde neen geraakt. (Zie geld.)

Vrijsters liegen, als zij neen voor ja zeggen.¹⁹

Wel nou dan, zei de meid, en zij durfde geen ja zeggen.²⁰

Zijn neen is zijn ja.²¹

12 Tuinman I. bl. 87. v. Waesberge Vrijen bl. 57. Modderman bl. 136.

13 Gruterus II. bl. 152. Cats bl. 446, 477. Mergh bl. 28, 56. Sel. Prov. bl. 180. Tuinman I. bl. 87. Bogaert bl. 108. Harrebomée Tijd 3.

14 Prov. seriosa bl. 26. Gheurtz bl. 44. 23 Mei. Gruterus I. bl. 109. de Brune bl. 120. Sel. Prov. bl. 169. Tuinman I. bl. 238. Wijsheid bl. 137. Muider bl. 415. Sancho-Pança bl. 21. 23 Mei 53.

15 Campen bl. 30.

16 Campen bl. 98. Meijer bl. 46.

17 Motz bl. 72. Meijer bl. 99.

18 Tuinman I. bl. 337.

19 v.d. Venne bl. 107.

20 Folie II. 15.

21 Servilius bl. 259*. Sartorius sec. III. 73.

Jaag-uit.

Het is een hoop jaag-uiten: de beste van die is een guit. (Zie guit.)

Jaap Krijne.

Die het te kwaad heeft, mag zijn' aars kraauwen, zei Jaap Krijne, en hij zat er sommigen met den vochtel achterna. (Zie aars.)

Jaap Vuilmond.

Het is Jaap Vuilmond.²²

22 Sartorius tert. V. 25.

Jaar.

Aan het einde des jaars zal men eerst 't huwelijk loven. (Zie einde.)

Al doende kwam wambuis in Harmen, en hij mouwde zeven jaar over eene trok. (Zie harmen.)

Alle dagen een draadje is eene hemdsmouw in het jaar. (Zie dag.)

Alle dagen wat, maakt aan het einde des jaars een' grooten hoop. (Zie dag.)

Alle tien jaar heeft de eene mensch den anderen van doen.²³

Al wat jaren heeft, wil niet uit de veren.²⁴

Armoedige boeren hebben om de drie jaren een misgewas, gegoede om de zeven jaren. (Zie boer.)

Beter een half jaar op een goed paard gereden, dan zijn gansche leven op een' ezel. (Zie ezel.)

Botertje vóór, botertje na doet honderd jaar leven. (Zie boter.)

Daar het gebeurd is, is 't jarig, en die het 't laatst verteld heeft, leeft nog.

Dat hem een boos jaar aankome.²⁵

Dat is altemaal kou van 't jaar 40.

[Men zeide dit tot in het eerste vierdedeel

23 Motz bl. 10.

24 Sel. Prov. bl. 32.

25 Campen bl. 64.

[p. 349]

dezer eeuw bij verkoudheden en de ongemakken, die deze medebrengen, doelende op de strenge vorst van het jaar 1740. Sedert 1823, toen de winter nog grootere koude bragt, is dit spreekwoord in discrediet geraakt.]

Dat is het oude-kousjes jaargetijde. (Zie getijde.)

Dat is maar, om kennis te maken, zei losse Flip, en hij lichtte zijne vrouw met eene houten lantaarn naar bed, daar de nachtegaal zeven jaren op gezongen had. (Zie bed.)

Dat is toekomende jaar een jonge zoon.

[Een boertend gezegde, wanneer een meisje of eene vrouw haren schoot bemorst.]

Dat is verjaard en verdaagd. (Zie dag.)

Dat u het goede jaar hale.¹

[Men zegt dit, spottender wijze, als men iemand onder beleefde bewoordingen den dood toewenscht. Deze handeling heet men euphemie, dat wil zeggen: eene aanstootelijke zaak op welvoegelijke wijze uitbrengen; een slecht ding met een' goeden naam noemen; een goed woord bezigen in eene kwade beteekenis. In dergelijken zin zegt men: Daar zult gij goên dag van hebben, waarmede men wil te kennen geven, dat eene zaak aan iemand niet gelukken zal. Ook eenige andere spreekwijzen dezer rubriek zijn in denzelfden zin op te vatten: het goede jaar geldt er voor het kwade jaar.]

Dat was daar honderd jaar oud.²

De akkerlieden zijn altijd rijk in het toekomende jaar. (Zie akkerman.)

De geldzak en de bedelzak hangen zelden vijf en twintig jaar aan eene deur. (Zie bedelzak.)

De horen-krappen verklappen de jaren der koe. (Zie horen.)

De jaarboeken spreken nog van paarden, die harder loopen. (Zie boek.)

De jaren melden zich zelven.

De mensch verandert om de zeven jaren.

Dertien man aan de tafel is binnen het jaar één dood.

[Met het oog op het laatste avondmaal van jezus met zijne twaalf jongeren, ziet het bijgeloof in het zamenzijn van dertien personen aan denzelfden maaltijd een voorteeken van een' doode. Men zegt ook: De dertiende man Brengt den dood an.]

De tijd moet honderd jaar lang dragen, eer hij een' groot' man baart.³

De zomer is de heer; kwam hij tweemaal 's jaars! (Zie heer.)

Die binnen 't jaar wil alles vangen, Die mogt wel vóór den winter hangen.⁴

Die burgemeester werd, verkreeg een jaar verlenging van zijn leven. (Zie burgemeester.)

Die des konings gans eet, k... de pluimen honderd jaren daarna. (Zie gans.)

Die drinkt zonder dorst, eet zonder honger en kust zonder lust, sterft zeven jaren te vroeg. (Zie dorst.)

Die eene schoone vrouw trouwt, heeft er twee op een jaar.⁵

Die jaar en dag in possessie geweest is, moet daarin gemainteneerd worden, al ware hij vrij met een' slinger daarin geworpen. (Zie dag.)

Die naar wensch wil paren, Gebruike zijne jaren.

Die penning is in honderd jaar door zon noch maan beschenen.⁶

Diepe studie baat niet: de jaren weten meer dan de boeken. (Zie boek.)

Die rijk wil worden binnen een jaar, maakt, dat hij hangt binnen zes maanden.⁷ (Zie de Bijlage.)

Die vijftig jaar oud is, dient meer naar een kussen dan naar een' haas te zien. (Zie haas.)

Die zeventig jaren telt, dien stelt men niet meer tot voogd aan.⁸

Die zich in Mei niet wel bevond, Is veeltijds gansch het jaar gezond. (Zie gezond.)

Die zijne merrie laat drinken bij alle beesten, Die zijne dochter laat gaan tot alle feesten, Heeft binnen 't jaar dit ongeval: Een hoer in huis, een guil op stal. (Zie beest.)

Die zijn roet één jaar laat staan, Kan zeven jaar uit wieden gaan.⁹

[Roet is hier onkruid, en de welige wasdom daarvan deed het spreekwoord ontstaan.]

Doet hij mij goed en u kwaad, binnen vijf jaren zijn wij gelijk.¹⁰

Donder op den naakten tek, 't Heele jaar geen nat gebrek. (Zie donder.)

Drie paarden leven de jaren van een' mensch.

Een boer van één jaar en van honderd is hetzelfde. (Zie boer.)

Een broodje daags gespaard, maakt een' goeden zak tarwe 's jaars. (Zie brood.)

Een dag verleent, wat een geheel jaar weigert. (Zie dag.)

Een dag vorst maakt dikwijls een jaar vorst. (Zie dag.)

Een dolle hond loopt (of: raast) geen zeven jaar. (Zie hond.)

Een droom is even waar, Als hij was voor honderd jaar. (Zie droom.)

Eene hen legt alle dag, een struis maar eens in 't jaar. (Zie dag.)

Eene koe k... meer in een' dag, dan eene musch in een jaar. (Zie dag.)

Eene koe sch.. zooveel in den Mei, als een leeuwerik in het geheele jaar.¹¹

Eene wel bezette menagerie maakt ten einde van het jaar eene vette beurs. (Zie beurs.)

Een gedreigd man leeft wel zeven (dertig, of: honderd) jaar.¹²

Een goed bramenjaar, een goed boekweitjaar. (Zie boekweit.)

Een hoed meer in het jaar onderhoudt veel vriendschap. (Zie hoed.)

Een jaar is aan geen' staak gebonden.¹³ (Zie de Bijlage.)

Eén jaar rente is honderd jaar rente; één jaar lossing is honderd jaar lossing.¹⁴

Een jong meisje en een oude smul, dat geeft alle jaren eene wieg vol.¹⁵

1 Sartorius pr. II. 7, sec. II. 72.

2 Sartorius sec. V. 79. Tuinman I. bl. 317.

3 Harrebomée Tijd 154.

4 Cats bl. 503.

5 Gruterus III. bl. 135.

6 Sartorius tert. X. 42.

7 Motz bl. 58. Sel. Prov. bl. 115, 176. Willems VI. 34.

8 v. Hasselt bl. 9.

9 v. Hall II. bl. 2. Landbouwer bl. 83.

10 Motz bl. 19.

11 Campen bl. 125. 12 Sept. Gruterus I. bl. 102.

12 Prov. seriosa bl. 20. Gheurtz bl. 20. 16 Junij. Gruterus I. bl. 102. Cats bl. 521. de Brune bl. 320, 491. Mergh bl. 51. Scl. Prov. bl. 142. Richardson bl. 28. v.d. Bergh bl. 271.

13 Prov. seriosa bl. 38. 11 Maart. Gruterus I. bl. 102. de Brune bl. 484. Tuinman II. bl. 226. v. Eijk II. 43. Mulder bl. 418. Bogaert bl. 99.

14 Matthaeus 4.

15 Gruterus III. bl. 142. Meijer bl. 79.

[p. 350]

Een jong ooi en een oude ram Geeft binnen 't jaar een lam.¹

Een kind verstandig vóór de jaren, Dat ziet men dikwijls kwalijk varen.²

Een kuijaar, Een bruijaar; Een buljaar, Een smuljaar. (Zie bul.)

Een rustig bezit van een derde deel van honderd jaren gaat voor alle zegel en brief. (Zie bezitting.)

Eens daags eten, eens in de maand in het bad, en eens in het jaar gelaten worden. (Zie bad.)

Een sneeuw-jaar, een goed jaar.³

Eens wijzen mans oogst duurt het gansche jaar.

Een uur heeft somtijds weggenomen, Wat m' in veel jaren heeft bekomen.⁴

Een uur van geluk ten hove Gaat een jaar wijsheid ver te boven. (Zie geluk.)

Er is geen dorpje zoo klein, of er is eenmaal 's jaars kermis. (Zie dorp.)

Geloof hen niet, die van de jaarmarkt komen; maar zie, of zij er weder gaan.⁵

Geluk en een goed jaar. (Zie geluk.)

God geve u een goed jaar, opdat gij de waarheid zegt. (Zie god.)

Haar Komt te baar, Al is 't over zeven jaar. (Zie haar.)

Haast was de man dood; toen leefde hij nog zeven jaar.

Het eene jaar leert het andere niet.⁶

Het eerste jaar van 't trouwen brengt koorts of verkoudheid.⁷

Het einde des jaars zal men eerst heilig loven. (Zie einde.)

Het gaat er al voor zijn jaar alleen.⁸

[Afgeleid van te vroeg ontwikkelde kinderen, wordt dit spreekwoord toegepast op gewassen en vruchten, die van eene te spoedige rijpheid tot eene latere verflensing en verrotting overgaan.]

Het goede jaar of de donder speelde daarmede. (Zie donder.)

Het gras duurt slechts één jaargetijde, de mensch een geslacht. (Zie geslacht.)

Het heeft zeven jaren achter de kist gelegen.⁹

Het jaar duurt langer dan de saucijzen.

Het jaar heeft eenen mond gekregen.¹⁰

[Men bezigt dit spreekwoord, wanneer de voorspoed zich zigtbaar kennen doet.]

Het is een vriendeloos jaar: elk zie wel toe, dat hij zelf wat hebbe.¹¹ (Zie de Bijlage.)

Het is er één van het jaar nul. (Zie één.)

Het is in den Haag gebeurd, en hier een jaar geleden. (Zie 's gravenhage.)

Het verstand komt niet voor de jaren.¹²

Het verstand slijt met de jaren.

Het vuur is nuttig en goed alle maanden van het jaar.¹³

Hij gaapt als een boer op eene jaarmarkt. (Zie boer.)

Hij gedenkt drie jaar langer, dan hij oud is.

Hij is rijker in een' dag dan een ander in een jaar. (Zie dag.)

Hij is wel tien jaren onder geworden.¹⁴

Hij lacht goelijkjes tweemaal 's jaars.¹⁵

Hij leeft geen honderd jaar, maar denkt er duizend te leven.

Hij leeft hier in godsvrucht, even alsof de ooijevaars het geheele jaar door op het dak zaten. (Zie dak.)

Hij mag nog wel een jaartje of wat ter school gaan.¹⁶

Hij praat van de sneeuw, die in het ander jaar viel.¹⁷

Hij slacht Erasmus: die leerde zeven jaren over het ABC. (Zie abc.)

Hij zal daar geene zeven jaren over doende wezen.¹⁸

Hij ziet er zoo sober uit, alsof hij zeven jaren aan de lepelzucht geleden had (of: Hij is ziek aan de lepelzucht).¹⁹

Hij ziet er zoo zuiver uit als eene vischben, die in dertig jaren niet uitgeschrobd is. (Zie ben.)

Hij zou iemand eenen dag een jaar lang maken. (Zie dag.)

Hoe hooger van jaren, Hoe trager van baren.

Honderd pond groot 's jaars in de beurs en honderd mijlen van de vrienden is eene goede rente. (Zie beurs.)

Ieder jaar is geen braakjaar.²⁰

Ik heb de schooisters wel voor een jaar of twee met die dingen langs het land zien loopen. (Zie ding.)

Ik heb er wel honderdmaal op gelet, dat het op Palmzondag regende, zei de vrouw, en zij was veertig jaar oud.²¹

Ik schaamde mij 't verjaren, en nam nu het geld wel. (Zie geld.)

Ik vertrouw mijne gestemde viool liever twee jaren, dan een meisje twee minuten.

Ik vraag daar een goed jaar naar.²²

Ik was wel honderd jaar oud.²³

[Honderd jaar oud te worden, mag wel voor den grootsten levensduur eens menschen gelden; daarom gebruikt men deze spreekwijze, als iemand in groot levensgevaar verkeerde. Op gelijke wijze zegt men, wanneer eene zaak in gevaar van breken was: Dat was daar honderd jaar oud.]

Ik wenschte, dat hij zoo diep in den grond zonk, als een haas in tien jaar loopen kan. (Zie grond.)

Ik wilde, dat een pond boter tien stuivers kostte, en dat het een jaar lang duurde. (Zie boter.)

Ik wilde, dat hij was, daar hij over honderd jaar zal zijn.²⁴

Ik wil een jaar te eerder opbreken.²⁵

In één' oogenblik kan er zooveel scheuren, dat men 't in een jaar niet weder zal kunnen lappen.

In het jaar één, als de uilen preken. (Zie één.)

Jonge jaren Willen paren.²⁶

Is hier het goede jaar in?²⁷

't Kan somtijds in een uur geschiên, Wat zeven (of: honderd) jaar niet deden zien.²⁸

1 Gruterus II. bl. 140. Cats bl. 545. Mergh bl. 16, 49. v. Eijk II. bl. 65.

2 Cats bl. 453.

3 Sel. Prov. bl. 228.

4 de Brune bl. 85.

5 Cats bl. 503.

6 Prov. seriosa bl. 40, 43.

7 Cats bl. 544.

8 de Jager Bijdr. 33.

9 Campen bl. 128. Sartorius sec. IX. 73.

10 Scl. Prov. bl. 211.

11 Campen bl. 9. Meijer bl. 5.

12 Campen bl. 12. Gruterus II. bl. 132. de Brune bl. 287. Mergh bl. 8. Tuinman II. bl. 10. Sancho-Pança bl. 26. Modderman bl. 132. Bogaert bl. 60. Gent bl. 125.

13 v.d. Venne bl. 180.

14 Servilius bl. 196.

15 Tuinman I. bl. 307, 351.

16 Sartorius pr. IX. 23.

17 de Brune bl. 51. Tuinman I. bl. 195.

18 Sartorius sec. IX. 6.

19 Gheurtz bl. 38. Sartorius sec. X. 66, tert. IX. 72. Tuinman I. bl. 314. Folie I. 128.

20 Landbouwer bl. 69.

21 Folie II. 332.

22 Sartorius pr. VIII. 75.

23 Sartorius sec. VIII. 98.

24 Tuinman I. bl. 321.

25 Campen bl. 116.

26 Cats bl. 463.

27 Sartorius pr. II. 7.

28 Motz bl. 8. de Brune bl. 30, 31. Willems VIII. 112.

[p. 351]

Kinderen en gekken verbeelden zich, dat twintig gulden niet verminderen, en twintig jaar niet eindigen kunnen. (Zie gek.)

Komt het, zoo komt het; komt het niet, zoo kome ons na deze een goed jaar.¹

Kwakschulden worden op het einde van het jaar pakschulden. (Zie einde.)

Laat een nieuw huis bewonen: het eerste jaar door uw' vijand, het tweede jaar door uw' vriend, en het derde jaar door u zelven. (Zie huis.)

Laat vrij passeren zes maanden voor een half jaar; hij zal een kwaad jaar hebben, die er niet op bedacht is.²

Lang en naauw, als een kwaad jaar.³

Lansknechts moeder baart tweemaal 's jaars.⁴

Lichtmis helder en klaar, Een goed bijen-jaar. (Zie bij.)

Man, wat ben je ruig, zei Aaltje, en hij was in geen zes en dertig jaar geschoren. (Zie aaltje.)

Men dient zijn' tijd wel uit te koopen, Terwijl dat onze jaren loopen.⁵

Men moet de kindsche jaren Nietal te zeer bezwaren.⁶

Men moet wel zijn geld, doch niet zijne jaren tellen. (Zie geld.)

Moord blijft geen zeven jaar verholen.⁷

Na groote ziekte zeven jaar te fraaijer.⁸

Neem brood van een' dag, meel van eene week (of: maand) en wijn van een jaar. (Zie brood.)

Neem een ei van een uur, vleesch van een jaar, en visch, die tien jaar oud is. (Zie ei.)

Neem eene maagd van twintig en een' vriend van honderd jaar.⁹

Nestor leefde wel drie honderd jaren; Waarom zou God u ook niet lang in 't leven sparen! (Zie god.)

Op leugen en bedrog leeft men het gansche jaar. (Zie bedrog.)

Over honderd jaar komen de Heidenen in 't land. (Zie heiden.)

Over honderd jaar zal men zooveel voor de beurs koopen, als nu voor het geld. (Zie beurs.)

Over honderd jaar zijn wij toch dood. (Zie doode.)

Schijnvrienden zijn gelijk de vogels, die in het schoone jaargetijde aankomen, maar, eer de barre winter daar is, reeds vertrokken zijn. (Zie getijde.)

Somtijds een goed jaar.¹⁰

Spreek geen kwaad van 't jaar, dan in het volgende jaar (of: totdat het om is).¹¹

Van eenen ezel op eene jaarmarkt gep... zijn. (Zie ezel.)

Van jaren groen En oud van doen.¹²

't Verandert somtijds in een uur, Wat zeven jaar ons was zoo zuur.¹³

Verstel nog eens uw kinderluren, Zij zullen nog een jaartje duren.¹⁴

Waar kan de mot niet al inkomen, zei Joris Janse, en hij vond eene modieuse pruik, die in negen en negentig jaren niet gedragen was.¹⁵

Wat honderd jaar onregt is geweest, dat wordt nimmer regt.¹⁶

Wat is het ruig in dat gat, zei blinde Neel, en zij voelde in een' schoorsteen, die in geene negen en dertig jaren geveegd was. (Zie gaten.)

Welaan dan: 'tzij gelogen of 'tzij waar, God geve ons een goed korenjaar. (Zie god.)

Wel zuster, gij zijt oud geworden, zei Kees de Oost-Indië-vaarder, en hij had haar in geene zeventig jaren gezien.¹⁷

Wie een kruid heeft, dat jaar-af heet: met dat worde het wel beter, die mag hopen.¹⁸

Wie in zijn 23^e. jaar niet sterft, in zijn 24^e. niet verdrinkt, en in zijn 25^e. niet wordt verslagen, Die mag wel spreken van goede dagen. (Zie dag.)

Wie op zijn 30^e. jaar niets weet, op zijn 40^e. niets is, en op zijn 50^e. niets heeft, die leert niets, wordt niets en komt tot niets.

Wie trouwt omtrent zijn oude jaren, Die laat zijn goede dagen varen. (Zie dag.)

Wie vóór zijn 20^e. jaar niet zuiver is, vóór zijn 30^e. jaar niet sterk, vóór zijn 40^e. jaar niet verstandig, en vóór zijn 50^e. jaar niet rijk, aan dien is alle hoop verloren. (Zie hoop.)

Wit komt vóór de jaren niet.¹⁹

Zalig is hij, die zijnen God alle dagen ziet, en zijnen landheer eenmaal 's jaars. (Zie dag.)

Zelden eene jaarmarkt zonder dief. (Zie dief.)

Zijn achterste jeukt: dat geeft vast een goed boterjaar. (Zie achterste.)

Zoo het jaar, zoo de pot.²⁰

1 Campen bl. 63.

2 Motz bl. 40.

3 Sel. Prov. bl. 211.

4 Gruterus II. bl. 155. Mergh bl. 31.

5 Harrebomée Tijd 80.

6 Cats bl. 451. Modderman bl. 142.

7 Prov. seriosa bl. 32. Zegerus bl. 40. Gruterus II. bl. 158, III. bl. 164. Mergh bl. 34. Sartorius sec. IV. 91.

8 Gruterus II. bl. 158. Mergh bl. 34. Tuinman I. bl. 315.

9 Cats bl. 545. Sel. Prov. bl. 47.

10 Campen bl. 128.

11 Sel. Prov. bl. 113. Willems VIII. 107.

12 Gruterus III. bl. 170. Meijer bl. 97.

13 de Brune bl. 415. Willems VI. 27.

14 Cats bl. 501.

15 Folie II. 60.

16 Campen bl. 8. Meijer bl. 5. Schrant bl. 275.

17 Folie II. 408.

18 Campen bl. 53. Meijer bl. 26.

19 Sel. Prov. bl. 3.

20 Sel. Prov. bl. 205.

Jaffa.

Hij gaat naar Jaffa.²¹

Hij is al (of: ligt) in Jaffa.²²

[Naar Jaffa gaan, beteekent zooveel als: den dood te gemoet treden, - en is iemand gestorven, dan drukt men dit uit door te zeggen: Hij is al (of: ligt) in Jaffa; omdat pelgrims en andere reizigers, uit gebrek aan schepen en eene geregelde vaart, zeer lang te Jaffa of Joppe, eene zeehaven van het Heilige Land, in het voortzetten hunner reis werden opgehouden. Vergelijk hiermede de jager.]

21 de Jager N. Bijdr. bl. 29-30.

22 Winschooten bl. 91. Smids XIV. Tuinman I. bl. 53, II. bl. 236. Oct. 25. v. Eijk I. bl. 85. Mulder bl. 428. de Jager N. Bijdr. bl. 29-30.

Jager.

Al riep men als een valkenjager: zij willen niet van dat kreng.²³

Als de jager blaast, is er wild op 't spoor.²⁴

De beste jager en zijn hond doen wel eens een' vergeefschen sprong. (Zie hond.)

De beste jagers zullen jagen, Daar zij vooraf geen jagers zagen.²⁵

De jager laat zijn huis, gelijk het wild zijn leger. (Zie huis.)

De jagers vangen de hazen, en de hazen de jagers. (Zie haas.)

Een gestadig jager wint (of: vangt het wild).²⁶

23 Tuinman II. bl. 135. Mulder bl. 410.

24 Zoet bl. 25.

25 Cats bl. 503.

26 15 Maart. Gruterus I. bl. 97. Cats bl. 419, 465, 485, 528. de Brune bl. 68. Sel. Prov. bl. 29, 185. Sartorius pr. VIII. 35. Gales bl. 12, 35. Euphonia bl. 518. v. Eijk II. nal. bl. 56. v. Waesberge Vrijen bl. 64. v. Eijk III. bl. 63. Modderman bl. 133. Bogaert bl. 100.

[p. 352]

Een jager leert aan een' student, Hoe hij de studie wordt gewend.¹

Een oud jager hoort (of: spreekt) nog gaarne van de weijerij.²

Er is geen jager zoo vroeg in het veld, of de strooper is er nog vroeger.

Er zijn meer jagers dan vangers.³

Goede jagers sporen naauw.⁴

Het is een geweldig jager.⁵

[Het is een geweldenaar, een man als nimrod. Het spreekwoord zal wel genomen zijn uit Gen. x:9.]

Het is een oude katsjager.⁶ (Zie de Bijlage.)

Het is zoo'n duivels toejager. (Zie duivel.)

Het zijn al geene jagers, die den hoorn blazen. (Zie horen.)

Jagers en vrijers hebben vrij wat gemeens.⁷

Ik draag het wildbraad bij me, zei Geurt de jager, en hij haalde eene hand vol luizen uit zijn hemd. (Zie geurt.)

Mijne hand zal dezen avond nog uw halsband zijn, zei de jager tot den reiger. (Zie avond.)

Oude jagers hooren de tromp gaarne.⁸

Tragers Werden nooit goede jagers.

1 Adag. Thesaurus bl. 24.

2 Gruterus II. bl. 140. Cats bl. 537. Mergh bl. 16, 49. Tuinman II. bl. 12.

3 Gruterus III. bl. 158.

4 Prov. seriosa bl. 23. Gheurtz bl. 25. Zegerus bl. 25. 23 Jan. Gruterus I. bl. 106. de Brune bl. 250.

5 Witsen 203.

6 Tuinman I. bl. 208, nal. bl. 7. Loosjes Kat bl. 185.

7 Cats bl. 465.

8 Sel. Prov. bl. 64.

Jagt.

Dat is geene goede jagt.

De vos gaat zoo lang ter jagt, totdat hij zijne vacht verliest.⁹

Eigen honden, duurkoop jagt. (Zie hond.)

Gewen een' winde tot den pot: Een jagthond wordt een keukenzot. (Zie hazewind.)

Het is eene geneugte, die jagt te zien. (Zie geneugte.)

Hijjaagt zich af gelijk de jonge jagthond. (Zie hond.)

Hij loert als een valk op de jagt.

Hij maakt er jagt op.¹⁰

Laat, dien het lust, ter jagte loopen; Gij, wilt gij wildbraad, laat het koopen.¹¹

Men kan geen' jagthoorn maken van een' zwijnsdrek, noch van een' vossenstaart eene trompet. (Zie drek.)

Met onwillige honden is het kwaad hazen vangen (of: ter jagt gaan). (Zie haas.)

Moeder gaat op de jagt.

Wilt Ezau's staat voor u niet kiezen, En zegen voor de jagt verliezen. (Zie ezau.)

Zijne jagten zijn wel bereid.

9 Cats bl. 444. Willems VIII. 34.

10 Witsen bl. 494. Winschooten bl. 91. v. Eijk III. bl. 63.

11 Cats bl. 461.

Jak.

Heet men iemand Jak, hij heet hem Kees weêrom.

Gij hebt ons heden geducht wat op het jak gegeven, dominé! - dat spijt mij zeer, antwoordde deze, ik had gehoopt, uw hart te zullen treffen. (Zie dominé.)

Iemand het jak afschuijeren.

Jakhals.

Het is een kale jakhals.¹²

Hij speelt niet gaarne den jakhals achter den leeuw.

[Dat wil zeggen: hij wil niet beschrijven, wat reeds menigmaal is in 't licht gesteld. De jakhals jaagt achter den leeuw, en leeft van den afval.]

Meer halen, zei de jakhals, en hij bragt het poppengoed zijner dochter in den lombard. (Zie dochter.)

12 Winschooten bl. 79. Tuinman I. nal. bl. 29. v. Eijk II. nal. bl. 23.

Jakob.

Baat het niet, het schaadt niet, zei Jaap, en hij gaf zijne vrouw nog een' zoen, toen ze al dood was.¹³

Bij Jakobs stem moeten geen Ezau's handen wezen. (Zie ezau.)

Daar heb ik hard af, zei Jaap, en hij likte aan een' vaatdoek.¹⁴

Daar hoor ik je, zei doove Jaap.¹⁵

Dat is uit, zei koddige Jaap (of: Jan), en hij was het schrijven moe.¹⁶

Dat is van daag de kost gewonnen, zei Jaap, en hij vond een vetmannetje op straat liggen. (Zie dag.)

Dit ligt, zei Jaap (of: Maarten), en hij gooide zijn wijf van de trappen.¹⁷

Dat lijkt wel naar de capitulatie van Rijssel, zei Jaap de boer, en hij zag eene prijscourant. (Zie boer.)

Doe mij toch geen zeer, zei Jaap, en hij zou onthoofd worden.¹⁸

Het gaat, of 't gesmeerd is, zei Jaap; toen liet hij de oliekruik vallen.

Ho, ho! dat gebrui moet ophouden, zei schele Jaap, en zijn buurman zoende zijne vrouw. (Zie buurman.)

Jaap de melkboer maakte van eene halve oude schuit een geheel nieuw kakhuis. (Zie boer.)

Ik kan mij niet onthouden van lagchen, zei Jaap, en hij had eene sneê in zijne koon gekregen.¹⁹

Men zegt wel Koppen binnen's huis, maar dat moet Jakob zijn op straat. (Zie huis.)

Vuile Hille heeft vuilen Jaap gevonden. (Zie hille.)

Zoo als je meent, zei doove Jaap.

13 Folie II. 217.

14 Folie I. 9.

15 Witsen 21. de Jager N. Bijdr. bl. 42-43.

16 Folie II. 477.

17 Tuinman I. bl. 301. Folie I. 265.

18 Folie II. 469.

19 Folie II. 289.

Jaloersch.

Hij is jaloersch op zijne eigene schaduw.

Jaloezij.

De jaloezij heeft hem gebeten.²⁰

De jaloezij is de zuster der liefde.

Geene liefde zonder jaloezij.

Geen meerder gekwel dan jaloezij. (Zie gekwel.)

20 Gheurtz bl. 42.

Jammer.

Eene zee van jammeren overdekte hem.²¹

Het is zonde en jammer, dat zulke handen rotten moeten. (Zie hand.)

Ledig zijn brengt jammer voort.²²

21 v. Eijk I. bl. 154.

22 v.d. Venne bl. 49.

Jan.

Beter bloô Jan dan doô Jan, zei de schutter, en hij kroop achter een' hooiberg. (Zie berg.)

Daar ligt de drek, zei malle Jan, en hij smeet zijn wijf van het bed. (Zie bed.)

Dat hoor ik, zei doove Jan, en hij smeet zijn moeders porselein aan stukken.²³

Dat is een erg gat, zei meester Jan (of: Barend), en het was een kakhiel. (Zie barend.)

23 Folie I. 97.

[p. 353]

Dat is een raar gezelschap, zei Teunis, van twaalf menschen zijn er dertien Jannen bij malkander. (Zie gezelschap.)

Dat is uit, zei koddige Jaap (of: Jan), en hij was het schrijven moe. (Zie jakob.)

De een scheert de schapen, en de ander de varkens, zei Jan: Ik heb er het haar, en hij er de wol van. (Zie haar.)

Die het ambacht verstaat, krijgt het werk, zei Jan de snijder, en hij kreeg in de paaschweken een paar kousen te verzolen (of: eene oude broek te lappen). (Zie ambacht.)

Doe als malle Jan, die moedig op een' bezemsteel braveerde, en gij valt niet hoog. (Zie bezem.)

Eindelijk komt Jan in 't wambuis en de vrouw in het warme bed. (Zie bed.)

Elk heeft zijne feilen en boenders, zei Jan de sleper. (Zie boender.)

Elk past op zijn pluizen, zei grage Jan, en hij haalde een hoen uit den schotel. (Zie hoen.)

Gelijk bij gelijk, Jan bij Lijs (of: Jut bij Jennefeem), het paar een dubbeltje. (Zie dubbeltje.)

Hetgeen hij heeft, is al zooveel, als schipper Jan uit de loterij kreeg: dat was een groote niet.

Het is altijd Jantje ten halve.

Het is bij Jan oom.¹

[Dat wil zeggen: zijn goed staat in den lombard. Jan is een vrij algemeene naam, en oom zegt men tegen een' oude van dagen; daarom zal men een' lombardhouder jan oom genoemd hebben. Hierdoor verklaart men mede het spreekwoord: Hij heeft geen bed, om bij Jan oom te verzetten.]

Het is een ferme (fiksche, of: sterke) Jan.

[Men zegt dit van iets, dat groot, forsch of zwaar in zijne soort is.]

Het is een hals, een Jan achter 't lam. (Zie hals.)

Het is een Jan, en toch geen Jan.

Het is een Jan-ga-achter.²

[Men zegt dit van iemand, die noch voor zich zelven, noch voor anderen nuttig is.]

Het is een Jan-stap-toe.

Het is een Jantje: men ziet ze zoo meer hangen dan vliegen.

Het is een Jantje van alle kanten.

Het is een Jan-treed-zacht.³

Het is Jan de verwer: hij zou gaarne jong zijn.⁴

[Dit wordt gezegd van iemand, die zijne grijze haren zwart verwt, om jong te schijnen.]

Het is Johannes, Johannes, Zoo lang er wijn in de kan is; Maar als de wijn uit is, Dan zeggen ze, dat Jan een guit is. (Zie guit.)

Het is jonker Jan in het oog.⁵

[Het is vlak in den wind. Hoe dit scheepsspreekwoord aan die beteekenis ten kwade komt, is mij niet gebleken.]

Het is van Jan-blijf-t'huis. (Zie huis.)

Het is voordeelig Jantje.

Het zal met der tijd wel gaan, zei Jan, en hij had een klein kind aan den leiband. (Zie band.)

Het zijn breede dingen, zei Jan oom, en hij zag drie schollen in een' schotel liggen. (Zie ding.)

Hij hangt den Jan uit.⁶

Hij heeft geen bed, om bij Jan oom te verzetten. (Zie bed.)

Hij houdt hem onder Jan.

Hij is boven Jan.⁷

[Deze spreekwijze is aan het gewone jasspel ontleend, en beteekent, dat men de bezwaren eener zaak is te boven gekomen.]

Hij is Jan zonder erg. (Zie erg.)

Hij kan rijmen Als malle Sijmen; Maar malle Jan Weet er nog meer van.

Hij reist in (of: wordt te gast gehaald met) Jan-t'huis-blijvens wagentje. (Zie gast.)

Hij slaat eronder als malle Jan onder zijne hoenders. (Zie hoen.)

Hij weet er zich bij te voegen als bollebakkers Jan. (Zie bakker.)

Hoe komt Jan aan het meisje?

Jan allemans slaaf.⁸

Jan eet spek.⁹

[Het woord spek, zegt winschooten, ‘werd ook bij verwijting de Spanjaards en Portugeesen toegedouwd, als men seid: spekjan!’]

Jan en alleman.¹⁰

[Dat beteekent: iedereen, en is afkomstig van jan alman, een' geacht' burger van Vlissingen. Toen deze zich, den 6 April 1572, tegen den Spanjaard te wapen stelde, ging het gerucht uit, dat alle man zich wapende, bij misverstand voor jan alman. Dit gerucht werd door de wer kelijkheid gevolgd, en had het verslaan van den vijand ten gevolge.]

Jan kan niet naaijen.¹¹

Jan, maak kokers.¹²

Jan moet onder den pels.

[Dat wil zeggen: jan heeft niets te zeggen, en alleen de onderdanige dienaar bij zijne vrouw te spelen.]

Jantje, stoot je teentjes niet.

Jan Weet nergens van.

Iemand Jan maken.¹³

Ik heb wel een voorstel, maar geene propositie, zei Jan oom.

Ik vaar voor stuurman ten oorlog, zei bootsman Jan, en hij voer voor korporaal op een Krooswijker schuitje. (Zie bootsman.)

Johan! ik geloof, dat er onraad op de kust is, riep het schoone moffinnetje tot haar' man; ik voelde daar zoo'n zachte hand. (Zie hand.)

Johannes in eodem.¹⁴

[Dat is: hij blijft, wat er ook gebeurt, altijd dezelfde; hij houdt zijnen aard en zijne gewoonte.]

Laat den gek maar loopen, zei malle Jan, en hij zag zijn' vaâr naar de galg geleiden. (Zie galg.)

Met Jan en alleman den spot drijven.

Mij dat, zei Jan; hij meende een stukje gember te vatten, en het was een gedroogde hondenkeutel. (Zie gember.)

Oude Jan en jonge Jan.

Scheer zacht, meester Jan.¹⁵

1 Tuinman II. bl. 53.

2 Campen bl. 90. Sartorius sec. VI. 27.

3 Bogaert bl. 21.

4 Sartorius tert. V. 56.

5 Tuinman I. bl. 142. Julij 4. v. Eijk II. 84.

6 Tuinman I. bl. 265. v. Eijk I. nal. 71.

7 v. Waesberge Geld bl. 162. Willems J. en II. bl. 167. Sancho-Pança bl. 42. Harrebomée Tijd bl. 309.

8 Sartorius tert. III. 30.

9 Winschooten bl. 274.

10 Tuinman I. bl. 44, 88. v. Zutphen II. 1. Everts bl. 229. v.d. Vijver bl. 211.

11 Willems J. en II. bl. 167.

12 Tuinman II. bl. 136.

13 Willems J. en II. bl. 167.

14 Sartorius pr. IV. 92. Tuinman I. bl. 26, 195, nal. bl. 10, II. bl. 90.

15 Tuinman I. bl. 64. Aug. 13.

[p. 354]

Schenk Piet, zei Jan, mijn hart brandt af van de rammenas. (Zie hart.)

Wanneer Johannes is geboren, Is 't lengen der dagen verloren. (Zie dag.)

Wat kan men beter hebben, zei zinneloos Jantje, dan lekker zuivel en eene mooije boerin. (Zie boerin.)

Wat Pietje (Hansje, of: Jantje) niet leert, leert Piet (Hans, of: Jan) nimmer. (Zie hans.)

Wel mag het je bekomen, zei Jan, en hij gaf zijn' vriend een ledig glas. (Zie glas.)

Wel verbaasd, Jan! ben je niet nat?

[Men bezigt dit spreekwoord, wanneer iemand eene zaak als wonderlijk doet voorkomen, die niets wonderlijks heeft, maar zich op de gewone, natuurlijke wijze laat verklaren. Jan had in 't water gelegen.]

Zij steekt haren buik uit, zei Jan, als de mosterdpot van mijn' oom Klaas. (Zie buik.)

Zou ik je niet kennen, zei Jan, ik heb je nooit meer gezien.¹

1 Folie II. 130.

Jan Baptist.

Dat is uit, zei Jan Baptist, en hij schoof de gordijn toe. (Zie gordijn.)

Jan Bil.

Hij gaat rijden op den wagen van Jan Bil.

Jan Blakerbosch.

Het is Jan Blakerbosch werk.²

[Het zijn ruwe, woeste handelingen, met blakeren en branden gelijk staande, die jan blakerbosch in den zin heeft; maar zijn drijven is een ijdel drijven, en loopt op niets uit. Men bezigt dit spreekwoord, wanneer er van gevaren sprake is, die inderdaad niet bestaan.]

2 de Brune bl. 462. Sartorius sec. VIII. 66, tert. V. 16.

Jan Brieltje.

Het is Jan Brieltjes goud. (Zie goud.)

Jan Crediet.

Jan Crediet is dood.³

3 Winschooten bl. 104. Tuinman I. bl. 32, 64, 137, II. bl. 53, 138. Aug. 14. v. Waesberge Geld bl. 165. Willems J. en H. bl. 167. Bogaert bl. 43.

Jan de Bakker.

Hij slacht Jan de Bakker: hij kent zich zelven niet.

[Jan de bakker is mogelijk jan matthijszoon, bakker te Haarlem, een der geestdrijvers, die, even na het doordringen der Hervorming, een zoogenoemd rijk van christus stichtten, en het naaktloopen, gemeenschap van goederen en andere gruwelen leerden en beoefenden. Jan matthijszoon, die zijne bejaarde vrouw lict zitten, en met eene jonge schoonheid naar Amsterdam vertrok, maakte zich met zijnen aanhang weldra van de stad Munster meester. Daar heerschte hij als profeet; doch werd kort daarna, toen men de stad belegerde, in eenen uitval gedood.]

Jan de Bander.

De loterij is eene hoeren-nering, zei Jan de Bander, Want wat men in de eene wint, verliest men in de ander. (Zie hoer.)

Jan de Lapper.

Hij slacht Jan de Lapper: die had den bras (of: brui) van zich zelven. (Zie bras.)

Jan de Wasscher.

Jan de Wasscher zit aan het spinnewiel.⁴

4 Tuinman I. bl. 134.

Jan de Wit.

Het zijn jongens van Jan de Wit.

[Wie jan de wit was, mag uit de vaderlandsche geschiedenis als genoegzaam bekend ondersteld worden. Het nageslacht heeft hem, ook in dit spreekwoord, regt laten wedervaren. Den schanddood hem niet toerekenende, maar veeleer geneigd, den blaam uit te wisschen, die op zijn karakter geworpen was, achtte men 't zich tot eer, naar hem genoemd te worden. Jongens van jan de wit toch zijn hupsche, onversaagde jongens, die op zijn' tijd goed kunnen mededoen, en hun gezelschap waardig zijn.]

Jan Dirksen.

Dag vriendelijke vriend, zei Jan Dirksen tegen zijn' bulhond. (Zie dag.)

Rijke Jan Dirksen: schuld en geen goed. (Zie goed.)

Jan Drantel.

De wol veegt het vuil van het linnen af, zei Jan Drantel, en hij had zijn hemd bek..., dat hij met zijnen mantel afveegde. (Zie hemd.)

Jan Drillebils.

Compeer, ik ben hier in eene schoone vergadering, zei Jan Drillebils, en hij zat bij twaalf hoorndragers. (Zie compeer.)

Jan Droogkeel.

Ik plagt voor dezen mijn glaasje wel uit te drinken, zei Jan Droogkeel, maar nu laat ik er niemendal in. (Zie glas.)

Jan Durfniet.

Jan Durfniet maakt zelden eene goede markt.⁵

5 Tuinman I. bl. 125. Jan. 9. Bogaert bl. 84.

Jan Flapuit.

Gelukkig gebroed, zei Jan Flapuit, twaalf eijeren en dertien kiekens. (Zie ei.)

Jan Ganaza.

Het is een regte Jan Ganaza.⁶

[Dat wil zeggen: hij is een egoïst uit principe. Aan eene groote knods, met ijzeren punten beslagen, had jan gan aza zijn' uitersten wil gehecht. Zijne kinderen lazen daarin: ‘Ik jan ganaza maeck dit testament, datmen met dezen stok enen ijgeliken dootslaen moet, die enen anderen also besorcht, dat hi hemselven vergeet.’ Zie verder bilderdijk.]

6 Bilderdijk XIII.

Jan Gat.

Wat zijn dat voor Jan Gatten!

Jan Glas.

Hij heeft de bovenkamers aan Jan Glas verhuurd.

[Dat is: hij brengt zijn hoofd onder den invloed van het glas.]

Jan Goedbloed.

Als goede lieden kwaad worden, hebben ze den duivel in, zei Japikje Veelpraats, en hij voelde olie regenen; maar zij kwam uit Jan Goedbloeds rotting. (Zie duivel.)

Jan Hen.

Het is een regte Jan Hen.⁷

7 Tuinman II. bl. 84. v. Eijk I. nal. 71, II. bl. XIV.

Jan Hendriks.

Dat wist Jan Hendriks in 1620 wel.⁸

[Dat wil zeggen: de zaak is reeds algemeen bekend en oud. Men bezigt dit spreekwoord, als iemand eene bekende waarheid als nieuw

8 Scheltema II. bl. 4.

[p. 355]

voorstelt. Jan hendriks was, volgens scheltema, een beroemd wis- en sterrekundige, en muntte uit in het vervaardigen van zeekaarten.]

Jan Kalabas.

Het is eene rekening van Jan Kalabas.

[Dat wil zeggen: de rekening is niet te ontwarren of te ontcijferen. Eene kalabas is ‘een slag van pompoenen,’ zegt weiland, en bilderdijk, in zijne Verkl. Geslachtlijst op het woord kalabas, spreekt van ‘den Spaanschen naam calabaza voor de vrucht, die wy anders kawoerd noemen,’ terwijl hij erop laat volgen: ‘Cervantes doet daar de onmeêdoogende venus de Poëetasters in veranderen, die daarom door geen watervloed van neptuun te verdelgen zijn, maar altijd bovendrijven.’]

Jan Kapel.

Daar is hij weêr, zei Jan Kapel, en hij speelde tweemaal schoppen-boer. (Zie boer.)

Jankemanus.

Zij zijn van jankemanus volk.¹

[Dat wil zeggen: het zijn menschen, die veel lawaai maken, zonder dat het daarom veel te beduiden heeft.]

1 Sartorius pr. VIII. 79.

Jan Klaassen.

Dat is de ware Jan Klaassen niet.

[Mr. j. van lennep teekent, op het jaar 1652, in De voornaamste geschiedenissen van Noord-Nederland, 3^e. Afd. 1^e. St., omtrent jan klaassen aan: ‘Onder hen, die omtrent dezen tijd zich toelegden, om de Regeering der Staten in een ongunstig daglicht te stellen, was er een, wiens naam, in Holland althands, later een vermaardheid verwierf, algemeener dan die van eenig Prins of Regent. Deze was een gewezen Trompetter van 's Princen lijfwacht, en jan klaaszoon genaamd. Uit zijn betrekking ontslagen by gelegenheid, dat de garde van den Prins in garde der Staten van Holland herschapen was, had hy zich te Amsterdam nedergezet, en won er zijn brood met het vertoonen langs de straten van de poppekast: waarby hy zijn personaadjen aardigheden en kwinkslagen in den mond lci, alles behalve vleiend voor het toenmalig Bewind, doch zeer naar den smaak der smalle gemeente. Zooveel opgang maakte hy, dat de naam van hansworst of polichinel, dien zijn hoofdpersonaadje droeg, eerlang voor zijn eigen naam moest plaats maken: en ook heden ten dage nog by een iegelijk als jan klaassen bekend en vermaard is.’]

Jan Koels.

Het is de rijke Jan Koels.²

2 Servilius bl. 219*.

Jan Lammertsen.

Om den wille van Jan Lammertsen.³

[Men bezigt dit spreekwoord, om iemand tot eene zaak over te halen, en wel bijzonderlijk tot het drinken van een glaasje wijn. Jan lammertsen, tot wiens vereering deze overreding plaats heeft, was burgemeester eener stad in Zeeland. Weleer kuiper geweest, vermaakte hij bij zijn sterven aan het kuipers gild zijner woonplaats eene somme gelds onder voorwaarde, om jaarlijks, ter zijner gedachtenis, een' liefdemaaltijd te houden. Een dier maaltijden deed het spreekwoord ontstaan.]

3 Witsen 144. de Jager N. Bijdr. bl. 44-45.

Jan Louwen.

Gelijk aan, mijne beestjes, zei Jan Louwen, en hij spande zijn wijf met een paard voor den wagen. (Zie beest.)

Jan Memme.

Al om den soberen kost, zei Jan Memme, En hij liet zijn' hond naar eene korst brood zwemmen. (Zie brood.)

Jan Mooiprater.

Het is een Jan Mooiprater.⁴

4 Sartorius tert. IV. 35.

Jan Naauwnaars.

Het is eene Jan Naauwnaars gift. (Zie gift.)

Jannetje.

Dat gaat je naar je gatje, zei Jannetje de klisteerster, en zij had de kraamvrouw bij hare billetjes. (Zie bil.)

Heerlijke stijfsel, Jannetje! maar hij is wat blaauw.

Ik verwonder mij, zei Jannetje de eijervrouw, dat de wereld geene eijeren legt, dewijl ze zoo braaf broeden doet. (Zie ei.)

Jannetje Kliers.

Nu zal het er eerst op aankomen, zei Jannetje Kliers, en zij kwam van trouwen.⁵

5 Folie II. 200.

Jan Paddebaard.

Wanneer een ding uit liefde geschiedt, dan is het wel, zei Jan Paddebaard, en hij bep.... zijn wijf van boven tot onder. (Zie ding.)

Jan Pelser.

Hij ziet zoo statig als Jan Pelsers kat.⁶

6 Tuinman I. bl. 311.

Jan Pelser.

Al is Jan Pieters dood, er leeft nog zijns gelijke. (Zie gelijk.)

Voorzigtig Jan Pieters, de vlonder is glad.

Jan Plerri.

Dat gaat naar de dansschool, zei Jan Plerri, en de beul bragt hem naar het schavot, om gegeeseld te worden. (Zie beul.)

Jan Potage.

Hij speelt ermede als Jan Potage met zijne muts.⁷

[Onze pekelharing is de Duitsche hans worst en de Fransche jan potage, de laatste zoo genoemd naar de potage, het gekoeskoes van den Franschman. Elke natie noemt zijn' grappenmaker naar zijne gelief koosde spijs. Poetsenmakers worden wereldburgers; daarom kennen wij hans worst en jan potage even goed als onzen pekelharing. Bilderdijk zegt, dat jan potaadje eene verbastering is van jan pots, naar den rommelpot genoemd. Zie zijne Verkl. Geslachtlijst op het woord ronzebons.]

7 Tuinman I. bl. 224, II. bl. 2, 184. v. Eijk II. nal. 9. de Jager Bijdr. bl. 121-122, Visscher bl. 214. Modderman bl. 102.

Jan Pronken.

Het is een Jan Pronken.⁸

8 Sartorius pr. IX. 1, (tert. II. 100).

Jan Rap.

Jan Rap en zijn maat.⁹

[Dat is: het rapalje of jan hagel en zijne handlangers, afgeleidvan rap, dat schurft beteekent. v. eijk denkt, dat jan rap verbasterd is van daniël raap; ofschoon die verbastering al vrij groot zou zijn, in naam en toenaam beide.

9 Tuinman I. bl. 210, nal. bl. 17. v. Eijk I. nal. 71. Visscher bl. 214.

[p. 356]

De woelgeest Daniël raap stond aan het hoofd der Doelisten, die hunnen moedwil, in 1748, bij de afschaffing der pachterijen betoonden, - en Prof. visscher heeft aangetoond, dat jan rap reeds ten tijde van meerman bekend was. In diens Comoedia Vetus, of Bootsmans-praetje, in 1718 uitgegeven, leest men op bl. 54: ‘Wy en hebben met ons eyghen Stuyrluyden niet spuls ghenoegh, en jan rap en is niet genoegh op rollen?’]

Jan Regtuit.

Het is een Jan Regtuit.¹

1 Tuinman I. bl. 360.

Jan Salie.

Hij heeft den geest van Jan Salie. (Zie geest.)

Jan Splinter.

Al had Jan Splinter dat geluk, Daar blijft er menig in den druk. (Zie druk.)

Het is Jan Splinters koffer.²

Het is Jan Splinters testament.³

[Splint is geld, en alzoo zou men hier schatten zoeken. Ondertusschen liet jan splinter, bij een' ledigen koffer, een testament na, waarin hij zijnen vrienden groote schatten besprak.]

2 Sartorius tert. VI. 15.

3 Tuinman I. bl. 64. v. Waesberge Geld bl. 168.

Jan Steen.

Dat is een stukje van Jan Steen.⁴

[Dat wil zeggen: 't is vreemd, raar, potsierlijk, gelijkende niet alleen op de schilderstukken van jan steen, die zelfs zijn eigen bedorven huishouden op doek bragt, maar ook op zijne handelwijze. Een der stukjes van dezen onbezorgden snaak, die in 1678 overleed, en wiens schilderstukken nog zeer in trek zijn, is opgegeven bij de verklaring van het spreekwoord: Het is levendig in de brouwerij.]

Dat is het huishouden van Jan Steen. (Zie huishouden.)

4 v.d. Hulst bl. 17.

Jan Sul.

Het is een regte Jan Sul.

Jan Tabak.

Hij behoort tot de familie van Jan Tabak. (Zie familie.)

Jan Tamboer.

Ik heb nooit smakelijker kost gegeten, zei de bestemoêr van Jan Tamboer, en zij bikte frikkedillen en een endje worst van zeven duim. (Zie bestemoeder.)

Jan Tasje.

Daar valt wat, zei Jan Tasje, en hij schopte zijn wijfs hemd van het bed; maar zij stak er zelf in. (Zie bed.)

Jantje Achterlast.

Liefde is liefde, zei Jantje Achterlast, maark..... gaat voor al.⁵

5 Folie I. 299.

Jantje Albedril.

Het is een Jantje Albedril.

Jantje Contrari.

Altijd Jantje Contrari.⁶

6 Tuinman I. bl. 142, 148, II. bl. 85. Everts bl. 344.

Jantje Draagän.

Het is een Jantje Draagän.

Jantje Kontantje.

't Is Jantje Kontantje.

Jantje Moed.

Ik kan het niet dulden, zei Jantje Moed, dat men Gods lieve eten zoo verdauwelt. (Zie eten.)

Jantje Secuur.

Het is een Jantje Secuur.

Jantje van der Buis.

Geen grooter vreugd op aard, zei Jantje van der Buis, Dan 's middags lekkre kost, en 's avonds dronken t' huis. (Zie aarde.)

Jantje van der Lens.

Je bent een beest, zei Joortje tegen Jantje van der Lens; Dat 's waar, zei hij, voor vijf duiten ben ik weêr een mensch. (Zie beest.)

Jantje van der Lit.

Trek ik een' grooten prijs, zei Jantje van der Lit, Dan steek ik door de vreugd van nacht mijn wijf aan 't spit.⁷

7 Fulie II, 47.

Jantje van Leiden.

Hij laat het met Jantje van Leiden afloopen.⁸

[Dat wil zeggen: hij trekt zich de zaken niet aan; maar denkt alleen aan zich zelven. Zoo ook deed jantje van leiden, dat is: jan beukelszoon, kleedermaker te Leiden. Hij was in het zoogenaamde rijk van christus de opvolger van jan matthijszoon, en deed zich als koning eerbiedigen. Hij ging nog verder dan zijn voorganger, en predikte ook de veelwijverij, om daardoor zijn koningschap eene Oostersche kleur te geven, of liever om zijne vleeschelijke lusten te voldoen. Hij zelf nam veertien vrouwen; de schoone weduwe van jan matthijszoon werd koningin. Na een jaar tijds viel de tooneelkoning den bisschop van Munster in handen, en onderging hij eenen wreeden dood.]

8 Tuinman I. bl. 232. v.d. Hulst bl. 17. Sermoen bl. 50. v. Waesberge Vrijen bl. 65.

Jan Trijntjes.

Daar hebt ge Jan Trijntjes.

Januarij.

Als de muggen in Januarij dansen, wordt de boer een bedelaar. (Zie bedelaar.)

Als Januarij stof maakt, dan groeit het koren als een eikenboom. (Zie boom.)

Jan Uurwerk.

Ik moet eens zien, hoe laat het is, zei Jan Uurwerk, en hij zette het naaikussen zijner vrouw in de zon.⁹

9 Folie II. 164.

Jan van der Knaap.

Ik wensch je continuatie van gezondheid, zei Jan van der Knaap, En hij nam afscheid van zijns buurmans aap. (Zie aap.)

Jan van Gijzen.

Wel kostelijke vriend, zei Jan van Gijzen tegen zijn' bok. (Zie bok.)

Jan van Speyk.

Berg je gat, zei Jan van Speyk. (Zie gatten.)

Datniet, zei Jan van Speyk, dan liever in delucht.¹⁰

[Het zeggen van van speyk: ik zal eer een klaassen dan een daine worden, heeft aanleiding tot dit spreekwoord gegeven.]

10 Harrebomée I. bl. 377.

Jan Vlegel.

Hij is aan het hof van Jan Vlegel opgevoed. (Zie hof.)

Jan Vos.

Kon hij den hemel beklauteren, hij draaide, met Jan Vos, den aardkloot om de zon. (Zie aarde.)

[p. 357]

Jan Weltevreden.

Het is een Jan Weltevreden; maar hij wil altijd medelikken.¹

1 Bogaert bl. 39.

Jan zonder Genade.

Het is een Jan zonder Genade.²

[jan zonder geande was jan, graaf van Oostervant, oudste zoon van graaf jan ii van Avennes. Hij werd, in 1300, door zijnen vader naar Zeeland gezonden, om er eenen opstand te dempen. Niemand sparende, die zich tegen hem verzette, en onverbiddelijk tegen elken wederspanneling, die hem in handen viel, verspreidde hij schrik en vreeze om zich heen. Dit was de reden, dat de Zeeuwen hem den naam van jan zonder genade gaven. Hij sneuvelde, in 1302, in den zoogenaamden gouden sporenslag bij Kortrijktegen de Vlamingen.]

2 Sartorius tert. I. 5.

Japan.

Hij heeft den Japanschen rok aan.

[Het is de dronkaard, dien men aldus opschikt.]

Japikje Veelpraats.

Als goede lieden kwaad worden, hebben ze den duivel in, zei Japikje Veelpraats, en hij voelde olie regenen; maar zij kwam uit Jan Goedbloeds rotting. (Zie duivel.)

Japon.

Hij krijgt braaf wat op zijn' japon.

Hij speelt met zijn vrouws japon; maar dan is ze erin.

Jaques.

Hij houdt zich Jaques.³

3 Tuinman I. bl. 185. v. Eijk I. nal. 34, 43. v. Waesberge Vrijen bl. 57. Gedachten bl. 751. Mulder bl. 427.

Jarig.

Hij is jarig.

[Men zegt dit van den dronkaard. Als iemand jarig is, worden er gezondheids-conditiën gedronken, en daarin heeft hij braaf meêgedaan.]

Jas.

Zoo de wind is, waait het jasje.

Jasper.

Hij gaat naar kapitein Jas.

Hij springt van den bok op Jasper. (Zie bok.)

Hoe zal het nog gaan, zei Jas, en het kind had geene voeten.

Zijn dat nu bontwerkers? vroeg Jasper, en hij zag een' hond, die vol vlooijen zat. (Zie bontwerker.)

Java.

Het is zuiver Java, er loopt geen Cheribon mank. (Zie cheribon.)

Icabod.

Het is een Icabods kind.

[Icabod is een ongeluks kind. Men vindt de geboorte van dezen kleinzoon van eli 1 Sam. iv: 19-22 vermeld.]

Jenever.

Alles met maten, zei de pastoor, en hij dronk den jenever uit een kannetje.

Alles met maten, zei Jorden, en hij dronk den jenever bij pintjes.

Bacchus zij gedankt, zei Lijsje, mijn man consumeert geen' sterken drank meer: hij drinkt nu anders niet dan zuiveren jenever. (Zie bacchus.)

Bier tappen (of: Jenever schenken) is de laatste nering voor den broodzak. (Zie bier.)

Daar verdrinken er meer in wijn- (of: jenever-) flesch (of: glas) dan in de zee. (Zie flesch.)

De jenever Streelt long en lever.⁴

Die jenever smaakt naar het vat, zei dorstige Joor, en hij dronk scharrebier. (Zie bier.)

Geen jenever, liever eene rumoerpil.

[In Groningen heet men een glas jenever eene rumoerpil. Men past dit spreekwoord dus op den dronkaard toe.]

Het jenever-pad is de kortste weg naar het kerkhof.

Hij heeft eenen brandewijns (of: jenever-) neus. (Zie brandewijn.)

Hij vischt met jenever naar sjouwers.

Jenever: goed voor alles.⁵

Men kan hem den brandewijn (of: jenever) wel uit zijn gezigt tappen. (Zie aangezigt.)

Water, water, mijn hart brandt af, zei dronken Griet, en zij had een pintje jenever in ééne teug uitgezopen. (Zie griet.)

4 v. Waesberge Wijn bl. 11.

5 v.d. Willigen 9.

Jennefeem.

Gelijk bij gelijk, Jan bij Lijs (of: Jut bij Jennefeem), het paar een dubbeltje. (Zie dubbeltje.)

Ier.

Dat is een wilde Ier.

[De zoogenoemde hulp, door leicester ons, van 1585 tot 1587, tegen de Spanjaarden bewezen, bragt ook eenige Ieren in ons land, die, vooral te Deventer, zoo huishielden, dat ze te regt den naam van wilde Ieren verkregen. Bij vergelijk zegt men van een meisje met den jongens-aard: dat is een wilde Ier.]

Jeremias.

Hij zingt de Klaagliederen Jeremias.⁶

Mijn geest getuigt zulks, zei Jeremias de Kwaker, en hij ontbood zijne vrouw voor den vrederegter. (Zie geest.)

6 Tuinman I. bl. 36.

Jericho.

Hij bewandelt de paden van Jericho.⁷

[Mij dunkt, dit spreekwoord geeft te kennen, dat men zich tegen Goddelijke en menschelijke wetten verzet. Is dit zoo, dan ziet het gewis op de vloekspraak, door jozua over Jericho uitgebragt (zie Joz. vi: 26), ten tijde van koning Achab letterlijk vervuld aan hiël (zie 1 Kon. xvi: 34). - Heeft het spreekwoord evenwel eene beteekenis ten goede, dan zal het uitdrukken, dat men zonder eenige moeite zijn oogmerk bereikt. In dat geval heeft men te denken aan het omvallen der muren van Jericho, waardoor men gemakkelijk in de stad kon komen (zie Joz. vi: 20).]

7 Witsen 287.

Jeroen.

Ei zie, dat is wat raars, zei Jeroen, en hij peuterde der kat de veren uit den aars. (Zie aars.)

Het geschiedt uit liefde, zei Jeroen, en hij zoende zijn vrouws billen met den schuimspaan. (Zie bil.)

Hij sch.., zei Jeroen, of hij een' marsepein om een' duit kocht. (Zie duit.)

Jeroen, je bent een aardig gastje, zei Trijn, je schildert mijn paneel zeer aardig zonder kwastje. (Zie gast.)

[p. 358]

Jeroen de Plerri.

Ik loop met braadbaring, zei Jeroen de Plerri, en hij was tot Enkhuizen gebrandmerkt. (Zie enkhuizen.)

Jeruzalem.

De staten van Jeruzalem: al weêr van voren af aan.¹

[Men gebruikt dit spreekwoord bij gedurige herhalingen.]

Het beteekent niet veel, te Jeruzalem geweest te zijn.

Het is gelijk de verwoesting van Jeruzalem.²

Het is gemakkelijker, een' troep muizen naar Jeruzalem te drijven, dan twee vrouwen te bewaken.

Hij is een vreemdeling in Jeruzalem.³

[Dit spreekwoord is ontleend uit Luk. xxiv: 18.]

1 Everts bl. 350.

2 v. Duyse bl. 455.

3 Witsen 352. Gales bl. 23.

Iesjekeep.

Hij is naar Iesjekeep.

[Dat wil zeggen: hij is gestorven. Iesjekeep of Iesekeepe is Essequebo. Wat daarheen werd gezonden, beschouwde men als verloren. Zie Dr. de jager, in zijn Archief voor Nederl. Taalkunde, iii. bl. 399. Dit spreekwoord, als uitdrukking, komt in beteekenis overeen met het spreekwoord: Ga naar de Berbice, als verwensching.]

Iets.

Beter iets Dan niets.⁴

4 Prov. seriosa bl. 8. Campen bl. 11. Zegerus bl. 54. 20 Oct. Gruterus I. bl. 94, II. bl. 127. v.d. Venne bl. 168. de Brune bl. 85, 113, 434. Mergh bl. 4. Tuinman I. bl. 178. Wassenbergh bl. 87. Wijsheid bl. 134. Willems VIII. 10.

Jeugd.

De Hollandsche jeugd moet vóór of na mallen. (Zie holland.)

De jeugd wil eruit, zei besje, en zij reed op een' bezemstok (of: op het hek, ook wel: en zij sprong over een strootje). (Zie besje.)

Eene slapelooze jeugd ligt op het ziekbed. (Zie bed.)

Een luije of een dartle jeugd, Een ouderdom, die niet en deugt.⁵

Geen vreugd, Geen jeugd, Geen excellentie Voor eene geruste conscientie. (Zie conscientie.)

Half wijs, half mal, dat past der jeugd wel.⁶ (Zie de Bijlage.)

Maak, dat de jeugd niet ledig gaat, Want niets te doen, leert enkel kwaad.⁷

Uit de jeugd kent men den man.

Vreugd voedt de jeugd; druk kort het leven. (Zie druk.)

Zotheid doet lang jeugd houden.⁸

Zulk een' vrijer mogt gij kiezen, Gij zoudt eer en goed (of: jeugd en vreugd) verliezen. (Zie eer.)

5 de Brune bl. 118, 254, 255. Gent bl. 126.

6 Campen bl. 97. Sartorius tert. I, 58. Meijer bl. 45.

7 Cats bl. 452.

8 Gheurtz bl. 61.

Jeukerig.

Ze begint jeukerig te worden.

Jeukte.

Alle jeukte is met geen krabben te genezen.

Jeuk leert klouwen, En armoede leert huishouën. (Zie armoede.)

Weelde en jeukte zijn kwalijk te lijden.⁹

9 Tuinman II. bl. 166.

Jezuïet.

Hij ziet als een Jezuïet, die de koude pis heeft.¹⁰

[Tuinman vraagt, waarom men dit spreekwoord gebruikt van iemand, ‘die byster kykt.’ Mij dunkt, omdat hij, die zich in het veinzen oefent, bij gruwelijke pijnen wel eens zijn oogmerk mist.]

10 Tuinman I. bl. 345.

IJ.

Hij is met planken over het IJ naar de Volewijk gevaren.¹¹

11 Winschooten bl. 321.

Jicht.

Dat is Zierikzeesche jicht.

Hij heeft de knobbeljicht.

[In beide deze spreekwoorden wordt op natuurlijhe traagheid gedocld.]

Men lijdt doorgaans lang aan de jicht, eer men 't weten wil.

[Men bedekt zijne gebreken, zoowel in 't zedelijke als in 't geldelijke.]

Jichtig.

De jichtige schreeuwt, als hij zich de knokkels stoot.

IJdel.

Van ouderdom wordt niemand ijdel.¹² (Zie de Bijlage.)

12 Gruterus III. bl. 170. Meijer bl. 71.

IJdelheid.

Edelheid, ijdelheid. (Zie edelheid.)

Ik houd van geene ijdelheid, zei Trijn, en zij voelde eene ledige beurs. (Zie beurs.)

IJs.

Als de oude wijven op het ijs komen, begint het te dooijen.

Als het den ezel te wel gaat, wil hij op het ijs dansen, en breekt een been. (Zie beenen.)

Als het hard vriest, kolft men op het ijs.¹³

Als het water zakt, kraakt het ijs.

Boerenkool met glinstrend ijs Is een lekkere winterspijs.

Dat vuurtje heb ik gestookt, zei de gans, en zij sch... op het ijs. (Zie gans.)

De eerste in het rijs, De tweede op het ijs, De derde aan den disch: Dit houdt men, dat best is. (Zie disch.)

De gestadige hand breekt het ijs. (Zie hand.)

De kinderen Abrahams durven zich niet ligt op zwak ijs wagen. (Zie abraham.)

Des winters zwemmen en des zomers op het ijs.

Die haardstede is niet suffisant, zei Leendert, en hij stookte een vuur op het ijs. (Zie haard.)

Die op het ijs danst, glibbert.¹⁴

Die op het ijs niet vallen wil, blijve op het land wandelen.

Die 't betuigen der oogen acht, Die timmert op ijs van éénen nacht.¹⁵

Een oud man is één nacht ijs.¹⁶

Er is geen ijs, Of het kost menschenvleisch.¹⁷

Er zijn balken onder het ijs, want de Joden loopen erop. (Zie balk.)

Het ijs is bedriegelijk.

Het ijs zal zijn water wel eens weêr halen.¹⁸

13 Bilderdijk IV.

14 Rabener bl. 16.

15 Gheurtz bl. 11.

16 Sartorius sec. II. 25, X. 42.

17 v.d. Hulst bl. 17.

18 Tuinman I. bl. 265.

[p. 359]

Het is, alsof het een' gang ijs vriest. (Zie gang.)

Het is geen ijs van één' nacht.

Het is te laat, zei de vos, toen zijn staart in het ijs bevroren was.¹

Het is vrij een wonder, dat koud ijs onder heet water gevonden wordt.

Het is zoo graauw als ijs.²

Het kalf op het ijs?³

Het viel mij op het hart, zoo koud als een stuk ijs (of: zoo zwaar als een steen). (Zie hart.)

Hij heeft het ijs gebroken.⁴

Hij is noch vroed noch wijs, Die van het land gaat op het ijs.⁵

Hij is zoo koud als ijs.⁶

Hij is zoo wijs, dat hij drie dagen eerder op het ijs gaat, dan het vriest. (Zie dag.)

Hij is zot, die op broos ijs timmert.⁷

Hij komt wel beslagen (of: niet onbeslagen) ten ijs.⁸

Hij legt hem het ijs voorbedachtelijk in den weg.

Hij loopt als eene kat, die men, met notendoppen onder de pooten gebonden, op het ijs heeft gezet. (Zie dop.)

Hij loopt als een hond, die pas op het ijs komt. (Zie hond.)

Hij schiet het grondijs. (Zie grond.)

Hij staat op glad ijs.⁹

Hij zal zijne moeder gaauw op het nachtijs hebben.

Hij zoekt heet water onder koud ijs.

IJs en sneeuw versmelt door tijd, Zoo ook, wat ons steekt en snijdt.¹⁰

IJs in het water geeft aas aan de visschen. (Zie aas.)

Ik heb thans een zwijn in het ijs.

[Het is niet gemakkelijk, om een zwijn uit het ijs te halen; zoo ook niet, om geld te ontvangen van den man, die 't niet heeft, of 't niet geven wil, bij welke gelegenheid dit spreekwoord wordt gebruikt.]

Kasteelen op het ijs bouwen.

Kraakijs is geen breekijs.¹¹

Laat ieder de sneeuw voor zijne eigene deur wegvegen, en zich niet stooten aan den ijskegel van zijns nabuurs dakpan. (Zie buurman.)

Men gaat niet over ijs van één' nacht.¹² (Zie de Bijlage.)

Met kwade guilen breekt men het ijs. (Zie guil.)

Op dat ijs leiden.¹³

Op het ijs is alles gemeen: Die geen meid heeft, kiest er een.

Op het ijs is het niet goed gaan, want het heeft geene balken. (Zie balk.)

Op het ijs is 't kwaad ploegen.¹⁴

Op het ijs Kent men 's lands wijs.

Op ijs, dat zonder kraken breekt, dient gepast.¹⁵

Op oud ijs vriest (of: rijpt) het ligt weder.¹⁶

Paascheijeren op het ijs eten. (Zie ei.)

Sint Matthijs Breekt het ijs (of: Werpt den eersten steen in 't ijs).¹⁷

Sneeuw op slik Geeft ijs, dun of dik.¹⁸

Te Sint Jutmis (Te Pinksteren, of: Te zomer), als de kalveren op het ijs dansen.¹⁹

[Wanneer men iemand met eene aardigheid wil betalen, wijst men op een' tijd, die nimmer komt: te Sint Jutmis, of op een' tijd, in welken van andere gaven dan van geld sprake is: te Pinksteren, ook wel op een' tijd, als de natuur door haar uitlokkend schoon genoegzame afleiding geeft: te zomer. Men wil zich van de zaak afmaken. Het dansen van de kalveren op het ijs, verbindt zich aan het denkbeeld van den genoemden vervaldag van betaling, en wijst evenzoo op eene zaak, die niet gebeurt, en wel, om daardoor de eerste uitdrukking te versterken. Bilderdijk is belangrijk over Sint jutmis, en denkt daarbij aan paus of pausin joanna; maar het dansen van de kalveren op het ijs noemt hij eene verbastering van het kolven op het ijs, terwijl hij zelf zegt, dat men dit wel deed, zoo als ook aangeduid wordt door het spreekwoord: Als het hard vriest, kolft men op het ijs. Daarenboven geeft men zijne verwondering te kennen over eene onverwachte gebeurtenis door het spreekwoord: Het kalf op het ijs? gelijk staande met een ander spreekwoord: Wat doet Saul onder de profeten? Eindelijk heeft servilius: Als de caluer op het ijs dāsen. Men zei dit dus reeds in 1545, en wel afgescheiden van eenig ander denkbeeld.]

Te veel zorgen breekt het glas (of: ijs). (Zie glas.)

Veel noten, veel ijs.²⁰

Wat doet de man met de klompen op het ijs?²¹

Zonder schaatsen op het ijs komen.

1 Campen bl. 111. Meijer bl. 53. Willems Reinaert bl. 296. v. Eijk II. nal. bl. 55. de Jager Bijdr. bl. 116. Modderman bl. 97.

2 Campen bl. 74.

3 Tuinman I. bl. 4.

4 Motz bl. 71. Tuinman I. bl. 141. Reddingius 29. Anton bl. 3.

5 Gruterus III. bl. 151.

6 Gheurtz bl. 79. Winschooten bl. 91, 92. Ernst en Luim bl. 59. Sancho-Pança bl. 57.

7 Gruterus I. bl. 108.

8 Winschooten bl. 91. Tuinman I. bl. 160. Gales bl. 16. Modderman bl. 107. Veeteelt bl. 112.

9 Winschooten bl. 91. Guikema I. 33. Modderman bl. 30.

10 Harrebomée Tijd 115.

11 Sancho-Pança bl. 34.

12 Gheurtz bl. 54. Gruterus III. bl. 153. Meijer bl. 86.

13 Gheurtz bl. 54.

14 v. Nyenborgh bl. 133.

15 Cats bl. 459.

16 Campen bl. 45. Gheurtz bl. 39, 54. 18 Mei. Gruterus I. bl. 108. Cats bl. 537. Tuinman I. bl. 317, II. bl. 60. Sermoen bl. 48. Meijer bl. 22.

17 Sel. Prov. bl. 230. Tuinman II. bl. 94. Modderman bl. 120.

18 v. Hall II. bl. 5.

19 Servilius bl. 206. de Brune bl. 292. Mergh bl. 2. Tuinman I. bl. 4, 22, 308, 351. v. Zutphen I. bl. 7. Loosjes Vee bl. 146. Bilderdijk IV. Wassenbergh II. bl. 124. v. Eijk II. bl. 42. v. Duyse bl. 219. Bogaert bl. 95.

20 v.d. Hulst bl. 7.

21 Gales bl. 24.

IJssel.

Als je te Kampen staat aan den IJsselboord, Wordt nog het klinken van de schelkoord gehoord. (Zie boord.)

Kwam ik tot Kampen, ik kwam wel over den IJssel (of: in Overijssel).²²

22 v. Nyenborgh bl. 133.

IJver.

De nood doet ook versaagde knechten Met groote kracht en ijver vechten.²³

Het gebed is zonder vrucht, zoo de ijver ontbreekt. (Zie gebed.)

IJver is een goed dienaar, maar een kwaad meester. (Zie dienaar.)

Nering (of: IJver), zonder verstand, Is schade voor de hand. (Zie hand.)

Waar ijver in het harte brandt, daar barst hij uit. (Zie hart.)

23 Cats bl. 526. de Brune bl. 314.

[p. 360]

IJzel.

Geen ijzel zoo stout, Die drie dagen kan blijven aan 't hout. (Zie dag.)

IJzer.

Als het ijzer rust, dan roest het.¹

Beter daar de kruiden groeijen dan in de ijzers.²

Beter in de rijzeren Dan in de ijzeren.³

Bogtig ijzer kan men regten; Maar geen harden wind bevechten.⁴

Dan zou men zelfs ijzer breken.

Dat is een groote baviaan, zei Teeuwes, en hij zag eene hoer in den Haag in de ijzeren kooi draaijen. (Zie baviaan.)

Dat is flink, zei Gerrit de smid, en hij draaide een anker zonder ijzer. (Zie anker.)

De kat is met het gloeijend ijzer weggeloopen.

De kerfstok is nog geen ijzer.⁵

De mensch is niet wijzer Dan oud ijzer.⁶

De merrie slaat hem met een houten hoefijzer. (Zie hoef.)

Door veelvuldig gebruik wordt de spa bot, en als ze versleten is, gooit men ze onder 't oud ijzer. (Zie gebruik.)

Eene ijzeren roede tot een' stalen aars. (Zie aars.)

Eene slak in 't land Geeft den boer een' ijzren tand. (Zie boer.)

Een ijzer, lang gewreven of geslagen, geeft op het laatst vuur.

Een nagel doet wel een hoefijzer verliezen, een hoefijzer het paard, hetwelk dan wel den ruiter doet sneuvelen. (Zie hoef.)

Een zilveren hamer verbreekt ijzeren deuren. (Zie deur.)

Geen smid zoo oud, of hij vraagt nog gaarne naar ijzer en kolen.⁷

Gij zult ijzer en stokvisch eten.⁸

Had hij eene stalen roede, zij hadden eene ijzeren huid. (Zie huid.)

Harde steenen slijpen 't ijzer; Harde stooten maken wijzer.⁹

Heet ijzer en molensteenen moet men laten liggen.¹⁰

Het ijzer is in het vuur.¹¹

Het ijzren juk Baart enkel druk. (Zie druk.)

Het is al ijzer, wat eraan is.

Het is een heet handijzer, om aan te tasten. (Zie hand.)

Het is een ijzeren varken.¹²

Het is ijzerziek.¹³

[Het schip nl., welks bouten en spijkers beginnen los te worden, als ze door den roest verteerd zijn.]

Het is lood om oud ijzer.¹⁴

Het is om eenen gouden of ijzeren ketting te doen. (Zie goud.)

Het ploegijzer past niet aan den vos.

Het valt op een' heeten steen (of: op gloeijend ijzer).¹⁵

Het wil niet, gelijk ik wil, zei de Indiaan; toen wilde hij met zijne tanden de ijzeren nagels uit het schip trekken.¹⁶

Hij heeft de ijzeren zelen aan.¹⁷

[Dat wil zeggen: het is al hard werken, van den vroegen morgen tot den laten avond, zonder nog een' stap vooruit te komen. Het spreekwoord is genomen van zwaar bespannen paarden. Zie verder posthumus.]

Hij heeft eene ijzeren gezondheid. (Zie gezondheid.)

Hij beeft een hoofd als een ijzeren pot. (Zie hoofd.)

Hij heeft een' ijzeren halsband om. (Zie band.)

Hij is van ijzer en staal.

Hij is zoo hard als ijzer.¹⁸

Hij is zoo op-regt als een hoefijzer. (Zie hoef.)

Hij kan niets laten liggen dan gloeijend ijzer en molensteenen.

Hij komt achteraan, en raapt de hoefijzers op. (Zie hoef.)

Hij lacht als een boer, die een hoefijzer vindt. (Zie boer.)

Hij staat als op gloeijend ijzer.

Hij trekt het al, gelijk de zeilsteen 't ijzer trekt.¹⁹

Hij wilde wel op 't ijzer bijten, om een daghuurtje te verdienen. (Zie dag.)

Hij wil het ijzer gaar koken.

Hij wil het ijzer leeren zwemmen.²⁰

Hij zit met het ijzer (of: mes) in den buik. (Zie buik.)

Hij zou wel een hoefijzer opeten. (Zie hoef.)

Iets met ijzeren handschoenen aantasten. (Zie handschoen.)

IJzer moet gesmeed worden.

IJzer scherpt men met ijzer.²¹

[Dit spreekwoord is genomen uit Spreuk. xxvii:17.]

IJzer-vee sterft niet.

[In sommige streken van ons vaderland bestond vroeger de gewoonte, om bij het verhuren van eene hoeve of hofstede ook het vee daaronder te begrijpen. Dit vee behoorde dan even als de hoeve of hofstede zelve, bij het einde van den huurtijd, in natura terug gegeven te worden. Het was dus zoo vast als ijzer, en van daar het spreekwoord: IJzer-vee sterft niet. Zie verder v. hall, bij de verklaring van het spreekwoord: Kerkegoed heeft ijzeren tanden. Dit gebruik bestond ook onder de oude Joden, waar men bezittingen van ijzeren vee had, ‘door de huisvrouw in huwelijk aangebragt, en door den man tot eenen wettig bepaalden prijs aangenomen onder voorwaarde, dat bij sterfgeval of scheiding deze prijs moest worden uitbetaald, onverschillig of die voorwerpen hoogere of lagere waarde hadden verkregen of geheel weggeraakt waren.’ Zie Navorschers Bijblad ii. bl. xxx.]

1 de Brune bl. 118.

2 de Brune bl. 52. Willems Reinaert bl. 298.

3 Servilius bl. 73, 213. Zegerus bl. 60. Idinau bl. 64. Gruterus I. bl. 94. de Brune bl. 52. Sel. Prov. bl. 164. Meijer bl. 83. Willems Reinaert bl.298.

4 Cats bl. 458.

5 Gruterus II. bl. 131. Mergh bl. 7. Winschooten bl. 104. Tuinman I. bl. 32, 137, II. bl. 109. Posthumus IV. bl. 312. Harrebomée V. bl. 296.

6 10 Jan. Gruterus I. bl. 96. Tuinman II. bl. 3.

7 Campen bl. 127. Meijer bl. 61. Willems IV. 24.

8 Sartorius sec. VI. 64.

9 Cats bl. 453, 461. Sel. Prov. bl. 148. v.d. Hulst bl. 14. Modderman bl. 61. Veeteelt bl. 133.

10 Tuinman I. bl. 40, II. bl. 22. v. Zutphen I. bl. 67. Bogaert bl. 107.

11 Sartorius sec. I. 97. Tuinman I. bl. 239.

12 v. Eijk II. bl. 87.

13 Witsen bl. 490.

14 Sartorius sec. X. 79, tert. V. 97. Tuinman I. bl. 112, 297, 358. Euphonia bl. 518. Everts bl. 233. v.d. Hulst bl. 12. v. Waesberge Geld bl. 161.

15 Tuinman I. bl. 117, 122.

16 v. Nyenborgh bl. 133.

17 de Wendt-Posthumus I. bl. 55-56.

18 Sartorius sec. IX. 63.

19 de Brune bl. 75. v. Waesberge Vrijen bl. 52.

20 de Brune bl. 211.

21 de Brune bl. 115, 483. Sartorins pr. VIII. 67. Magazijn 66. Everts bl. 345. v.d. Hulst bl. 12. Modderman bl. 114.

[p. 361]

Ik heb u al zoo dikwijls onder het persijzer gehad.

Ik waag mijne vingeren niet aan gloeijend ijzer.

Ik zal daar gaan, al regende het vorkijzers (of: baksteenen).¹

Ik zal u helpen, zei desmid, en hij had ijzer noch kolen.²

In 't koningrijke van de min Mag nimmer staal of ijzer in.³ (Zie de Bijlage.)

Kerkegoed heeft ijzeren tanden. (Zie goed.)

Kindergoed is ijzergoed. (Zie goed.)

Kleine dieven hebben ijzeren- en groote gouden ketenen. (Zie dief.)

Liever in der vogelen zang Dan in der ijzeren klank.⁴

Men kan geen ijzer breken, als het bekoeld is.⁵

Men kan geen ijzer met handen breken. (Zie hand.)

Men moet het ijzer smeden, terwijl het heet is.⁶

Men zal den ruiter niet langer gedenken, dan dat men zijne hoefijzers ziet blinken. (Zie hoef.)

Met ijzeren handschoenen moet men geene glazen wasschen. (Zie glas.)

Nood breekt ijzer.⁷

Om ijzer te verteren is eene struismaag noodig.

Onze koe is van ijzer.⁸ (Zie de Bijlage.)

Tast geen rood ijzer aan, of spuw erop.⁹

Waar het ploegijzer verroest, daar wordt het land niet wel bebouwd.¹⁰

Zich een hoefijzer aandoen. (Zie hoef.)

Zijne onschuld beschut hem gelijk een stalen muur (of: gelijk een ijzeren wand en bolwerk). (Zie bolwerk.)

Zijne tong slaat ijzer.¹¹

[Dat wil zeggen: zijn feilend spraakgeluid verraadt, dat hij van den drank bevangen is. Het spreekwoord is ontleend aan het spelen op de mondharp. Wanneer men het tongetje van 't speeltuig niet wel raakt, veroorzaakt zulks een' valschen toon, en deze is de ijzer klank.]

Zijne tromp slaat ijzer.¹²

Zij zijn van den ligten ijzer.¹³

[Even als door de spreekwoorden: Zij zijn van al te laag allooi, Het is volkje van de ligte munt en Het is volkje van deux aas, duidt men hier menschen van cene geringe soort aan.]

Je weet wel, Lijsje! dat als oud smeer in de vlam staat, het licht in de pijp brandt, zei de oude, en hij wilde het oorijzertje bij de meid verzetten.¹⁴

1 Tuinman I. bl. 161, II. bl. 202.

2 Tuinman I. bl. 176, II. bl. 113. Folle I. 76. Gales bl. 44. Modderman bl. 22.

3 Gruterus III. bl. 174. Cats bl. 465. Mergh bl.52.

4 Gheurtz bl. 63. Gruterus I. bl. 94. Sel. Prov. bl. 164. Sartorius tert. V. 76. Tuinman I. bl. 46.

5 Modderman bl. 153.

6 Prov. seriosa bl. 2. Servilius bl. 211. Campen bl. 115. Gheurtz bl. 49. Zegerus bl. 31. 10 Maart. Idinau bl. 62. Gruterus I. bl. 119. Cats bl. 478. v.d. Venne bl. 251. de Brune bl.456. Sel. Prov. bl. 203. Sartorius pr. I. 54, VIII. 37, sec. VII. 99. Erasmus V. Richardson bl. 38. Tuinman I. bl. 110, 239, II. bl. 113, 135. Adag. quaedam bl. 3. Adag. Thesaurus bl. 7, 59. Lublink Verh. bl. 97. Martinet 37. Reddingius 21. Everts bl. 344. v.d. Hulst bl. 14. Fakkel bl. 189. Bruyn bl. 138. Koning bl. 19. Sermoen bl. 54. Kerkhoven bl. 57. Meijer bl. 68. Guikema I. 14. Manvis bl.123. Terkl. 13. Sancho-Pança bl. 27. Modderman bl. 3, 81. Bogaert bl. 86. 10 Maart 53. Raven XV. Harrebomée Tijd bl. 309. Gent bl. 127. Veeteelt bl. 107.

7 Gruterus II. bl. 160. Mergh bl. 35. Löhr 1.

8 Gheurtz bl. 55.

9 Cats bl. 479. Sel. Prov. bl. 131, 213. Zoet bl. 20. Bogaert bl. 92.

10 Gruterus II. bl. 129. Mergh bl. 6.

11 Winschooten bl. 256. Tuinman I. bl. 121. v. Waesberge Wijn bl. 17. de Jager Bijdr. 41. v. Eijk III. bl. 104.

12 Gheurtz bl. 61, 72.

13 Sartorius tert. VIII. 58.

14 Folie I. 377.

Ik.

Hij draagt veel zorg voor zijn lieve ik.

[In denzelfden zin zegt men van een' egoïst: Hij heeft veel met zijn' eigen' tabernakel op.]

Immer.

Beter ten ontijde dan nimmermeer (of: Beter immer Dan nimmer).¹⁵

15 Campen bl. 50. 13 Maart. Gruterus I. bl. 94, II. bl. 155. Mergh bl. 33. Tuinman II. bl. 177. Wijsheid bl. 134. Meijer bl. 24.

Impost.

Kom, gaan wij den impost afdoen.

Indiaan.

Het wil niet, gelijk ik wil, zei de Indiaan; toen wilde hij met zijne tanden de ijzeren nagels uit het schip trekken. (Zie ijzer.)

Indië.

Die oesters van de boomen plukken wil, moet naar de Indische rivierboomen gaan. (Zie boom.)

Ingewand.

Behalve het hart en de lever sterkt het ingewand. (Zie hart.)

Hij wroet in eigen ingewand.

Zijne ingewanden rommelen van goedheid, tot poepens toe. (Zie goedheid.)

Inhouten.

Hij is goed van inhouten.

Hij is sterk van inhouten.

[Inhouten zijn ribben, tot den bodem en de manden van een schip behoorende; volgens winschooten ‘soo genaamd, om dat sij in het Schip staan.’]

Zijn de inhouten goed, dan zullen de lappen eenmaal wel weder dienst doen. (Zie dienst.)

Injurie.

Het vuur, hoezeer 't ook lag versmacht, Wordt door injurie publiek gebragt.¹⁶

[Hoewel de aangedane beleediging moge vergeten zijn, door openbaren smaad wordt ze op nieuw en levendiger gevoeld.]

16 Adag. Thesaurus bl. 31.

Inkomen.

Die meer verdoet, dan zijn inkomen lijden kan, draait zich zelven eene koord.¹⁷

Liggende rente, vast inkomen.

Waar inkomst is, daar is ook uitkomst.¹⁸

Waar uitgaven zijn, zijn inkomsten onontbeerlijk.

Zij slachten de raven, die hun inkomen hypothekeren op het goed van een ander. (Zie goed.)

17 de Brune bl. 58.

18 v. Waesberge Vrijen bl. 52.

Inkoop.

Hij verstaat zich op den inkoop.¹⁹

19 Winschooten bl. 120.

Inkt.

Die pen wil geen' inkt geven, zei Leendert, en hij wilde met een beuling-pennetje schrijven. (Zie beuling.)

Die zich met den inktpot geneert, moet den koker aan de regte zijde hangen.

Hij weet elpenbeen met inkt uit te maken. (Zie elpenbeen.)

Pen en inkt laten zich schrijven.²⁰ (Zie de Bijlage.)

Pen en inkt zijn geene ware tolken van het hart. (Zie hart.)

20 Gruterus III. bl. 166.

Inleiding.

Lange inleidingen geven korte verklaringen.

Insekt.

Hij verbant de kat, die eene muis laat ontsnappen, om een insekt te vangen.²¹

21 Modderman bl. 153.

Inslag.

Dat is schering en inslag.²²

22 Gales bl. 35. Everts bl. 317.

[p. 362]

[Dit spreekwoord is ontleend aan de handelwijze van den wever, die de draden op zijn getouw scheert, en door middel van schietspoelen den inslag ertusschen brengt. Uit schering en inslag bestaat dus het geheele weefsel. Men bezigt het spreekwoord, om er eene eenzelvigheid, eene telkens wederkeerende herhaling van dezelfde denkbeelden, zaken, daden of gebeurtenissen door uit te drukken.]

Instrument.

Dat kind is wel door al de instrumenten gehaald.

[Men past dit spreekwoord toe op eene zaak, die vele zorgen baarde, maar eindelijk haar beslag kreeg, en doelt op eene moeijelijke verlossing.]

Wijsheid en voorzigtigheid is beter dan alle instrumenten van oorlog.

Interest.

Interest is een invretende kanker, zoo bij nacht als bij dag. (Zie dag.)

Intrede.

De eerste intrede doen.¹

1 Servilius bl. 3.

Inval.

Het is daar de zoete inval.²

Hij heeft zulke drollige invallen als een boerenkakhuis. (Zie boer.)

Invallen doen uitvallen.³

2 Winschooten bl. 323. Tuinman I. bl. 117.

3 v.d. Venne bl. 45.

Invloed.

Zijne woorden hebben zooveel invloed als de slagen van eene gescheurde klok.

Inwoner.

Vuile ruiten verraden morsige inwoners.⁴

Wees zoo dankbaar als de inwoners van Ulm voor een stuk hout. (Zie hout.)

4 Modderman bl. 84.

Inzigt.

Alle dingen hebben een inzigt, behalve eene koeijenklink, want daar hangt een staart voor. (Zie ding.)

Alles heeft zijn inzigt, zei de boer, en hij keek in zijne muts. (Zie boer.)

Job.

Dat gaat wel, zei dronken Joor tegen voerman Job, en de wagen holde.⁵

Het is eene Jobs tijding.⁶

Het zijn Jobs vrienden.

[Het zijn menschen, die den schijn van vriendschap aannemen; maar die den ongelukkige zijn ongeluk verwijten.]

Hij heeft Jobs geduld. (Zie geduld.)

Hij is een Jobs bode. (Zie bode.)

Hij is zoo arm als Job.⁷

Hij kijkt, of hij Job vermoord heeft.

Hij klaagt Jobs klagten.⁸

Hij lijkt Job op den mesthoop wel. (Zie hoopen.)

Hij slacht den knecht van Job, en zal het ons allen aanzeggen.

Ik ben milddadig, zei voerman Job, en hij gaf een' valschen stuiver aan vijf bedelaars. (Zie bedelaar.)

Job had zulken lekkeren wijn niet.

[Men zegt, dat bij zekeren predikant, na de morgen-godsdienst t' huis komende, de wijn door den kelder vloeide, naardien de meid vergeten had, de kraan van het vat digt te draaijen. Toen hij, daarover verstoord, in drift opstoof, poogde zijne vrouw hem tot bedaren te brengen. Zij sprak hem van job, wiens geduld door den predikant dienzelfden morgen zoo zeer was aanbevolen. Maar hij wees haar gramstorig af met de woorden, die sedert tot een spreekwoord werden.]

Jobjes vaâr is dood: hij kan 't wel doen.⁹

Maakte Job ook zoetemelksche kaas?¹⁰

[Een ander predikant, zoo verhaalt scheltema, bewoonde eene boerderij, uit welker opbrengsten hij gedeeltelijk zijn inkomen genoot. Deze, mede over jobs geduld gepredikt hebbende, vond, t' huis komende, eene partij zoetemelksche kaas, welke den volgenden dag zou afgeleverd worden, geheel gebarsten. Het openlaten van eene deur was hiervan de oorzaak. En als zijne vrouw haren verstoorden echtgenoot mede op het voorbeeld van job wees, voerde hij haar in drift de vraag te gemoet, die sedert tot een spreekwoord is geworden.]

Men zou zijne reuzels scheuren, zei Job, en maken er eene huik van. (Zie huik.)

5 Folie II. 226.

6 Manvis bl. 124.

7 Richardson bl. 38. Winschooten bl. 160. v. Duyse bl. 195. Sancho-Pança bl. 56. Bogaert bl. 42.

8 Gales bl. 36.

9 Zoet bl. 26.

10 Scheltema II. bl. 6.

Jochem.

Dat gelijkt wel den tweeden brand van Troje, zei Jochem, en hij zag een' bos zwavelstokken branden. (Zie bos.)

Dat gelijkt wel eene theriakel-veilende karavaan, zei Jochem, en hij zag een' kwakzalver met zijne domestiquen en boutique reizen. (Zie boutique.)

Die vent laat zijn naakte gat zien, zei Jochem, en hij zag een' jongen zwemmen. (Zie gatten.)

Een kwaad huwelijk is eene hel op aarde, zei Jochem, en hij kreeg eenige baffetoenen van zijn wijf tot een' morgen-groet. (Zie aarde.)

Gaap Jochem, het is een groote brok. (Zie brok.)

Geef gehoor, zei Jochem, en hij lag op zijn doodbed. (Zie bed.)

Het is onmogelijk, dat vlooijen en luizen kunnen sterven, zei Jochem de bedelaar, en hij klouwde zijn' kop. (Zie bedelaar.)

Hij maakt het als Jochems hond: hoe langer hoe boozer. (Zie hond.)

Ik houd van die inhalige menschen niet, zei Jochem, en hij wilde vijf vierendeel voor eene el hebben. (Zie el.)

Man en vrouw zijn één, zei Jochem; maar in de Delftsche schuit betalen zij voor twee. (Zie delft.)

Mijn oom mag gaarne zijne ingebrande pijp met een zwavelstokje weêr op de regte wijze brengen, zei Jochem.

Wat zijn dat wonderlijke knollen, zei Jochem, en hij zag ronde drollen. (Zie drol.)

Johannes Guldenmond.

Het is Johannes Guldenmond: de woorden vloeijen van zijne lippen.

Jok.

Die jokken wil, moet jok verstaan.¹¹

Hij kan jok en ernst verstaan. (Zie ernst.)

Spel zoeken is jok vinden.¹²

11 Cats bl. 461.

12 v.d. Venne bl. 44.

[p. 363]

Jolijt.

Een korte vreugd, een kort jolijt Is deze tijd.¹

In vijf dingen is jolijt: lange maaltijden, jong vleesch, oude visch, een schoon vrouwtje en wijn op den disch. (Zie ding.)

1 Sartorius tert. III. 86. Harrebomée Tijd 93.

Jonas.

Het is een regte Jonas.²

[Men zegt dit van iemand, die altijd slecht weêr ontmoet, als hij zich op reis begeeft. Zie Jona i: 12.]

Het lot valt op Jonas.³

[Dat is: altijd wordt de ongelukkige aangewezen. Het spreekwoord is genomen uit Jona i: 7.]

Hij speelt voor Jonas.

[Dat wil zeggen: hij zit altijd te morren en te klagen. Zie Jona iv.]

Hij zit net te kijken als Jonas in den walvisch.

Zij maken hem Jonas.⁴

[Men zegt dit, wanneer iemand op eene plaats, waar hij niet behoort, lang vertoeft, en past het vooral toe op den drinkebroêr in de herberg. Hij is er als jonas in den grooten visch. Zie Jona i: 17.]

2 Winschooten bl. 171.

3 v. Duyse bl. 195. Sancho-Pança bl. 23. Bogaert bl. 47.

4 Tuinman I. bl. 5. v.d. Hulst bl. 17.

Jonathan.

Het is de vriendschap van David en Jonathan. (Zie david.)

Jong.

Aap! wat hebt gij mooije jongen. (Zie aap.)

Als de jongen vliegen kunnen, verlaten zij het nest.

Beloven en houden Past jongen en ouden.⁵

Blaauweduiven krijgen blaauwe jongen. (Zie duif.)

Blijft den (of: der) jongen iets, Den (Der) ouden blijft niets.⁶

Dat de jonge wist, en de oude kon: zij raakten aan den kost.⁷

Dat gelijkt wel het jong van zijne moêr, zei de mof, en hij zag een' hoeker achter een oorlogschip liggen. (Zie hoeker.)

Dat oud is, knort graag; - dat jong is, speelt graag.⁸ (Zie de Bijlage.)

Dat zou een arend zijnen jongen niet geven. (Zie arend.)

De jongen kunnen, maar de ouden moeten sterven.⁹ (Zie de Bijlage.)

De jongen loopen, daar zij het meenen te vinden.¹⁰

De jongen verjagen de ouden.¹¹

De jongen zal men leeren, De ouden eeren, De wijzen vragen, De zotten verdragen.¹² (Zie de Bijlage.)

De jongsten moeten voorgaan, als de oudsten ten grave gedragen worden. (Zie graf.)

De jongste sluit de rekening.¹³

De kat muist best, als zij jongen heeft.¹⁴

Den aap met zijne jongen vertoonen. (Zie aap.)

Der ouden raad, Der jongen daad, Der mannen moed Is altijd goed. (Zie daad.)

De uilen vinden zelfs hunne jongen schoon.

Die jong ledig is, kan oud niet doen.¹⁵

Die jong spaart, lijdt oud geen gebrek. (Zie gebrek.)

Dien de ouderdom mishaagt, die moet zich maar jong laten opknoopen.

Een aap, uit al te groote min, Die perst zijn jong de lenden in. (Zie aap.)

Een haastige hond werpt blinde jongen. (Zie hond.)

Eigenbaat, Jongen raad, Heimelijke haat Doen ter wereld de meeste schaad. (Zie eigenbaat.)

Er is geen ekster zoo loos, of zijne jongen (ook wel: zijn nest) worden (wordt) hem wel ontnomen. (Zie ekster.)

Er zijn weinig jongen, die het den ouden verbeteren zullen, zei de paap, en men vroeg hem, of hij van den nieuwen of ouden rijnschen wijn wilde drinken.¹⁶ (Zie de Bijlage.)

Groote kraaijen hebben fraaije (of: fijne) jongen.¹⁷

Het geitje huppelt in het groen, En zoo zal ook haar jonge doen. (Zie geit.)

Het is kwaad te regten, dat van jongs krom gewassen is.¹⁸

Het zal nog jongen broeden.

Hij blijft bij zijn woord, als een haas bij zijne jongen. (Zie haas.)

Hij is er zoo mal mede als een aap met zijne jongen. (Zie aap.)

Hij is jong, maar hem heugen oude zaken.¹⁹ (Zie de Bijlage.)

Hij moet bij tijds opstaan, die de moêr met de jongen vangen zal.²⁰

Hij wordt weêr jong, want hij begint al op zijne schoenen te wateren.

Hij ziet als eene kat, die hare jongen dood vindt.

Hoe is de jongste van drieën zoo zwart? (Zie drie.)

Hoe schooner aap, hoe leelijker jongen. (Zie aap.)

Hoe zal eene krabbe hare jongen leeren regt gaan!²¹

In den oogst werkt jong en oud.²²

Jong de moeders op den schoot trappen, en oud op het harte. (Zie hart.)

Jong eene hoer, oud eene profetes. (Zie hoer.)

Jong een heer, oud een boef. (Zie boef.)

Jong gewend, oud gedaan.²³

Jong is schoon genoeg.²⁴

Jong is vrolijk.²⁵

Jong is zoet.²⁶

Jong met oud Dient niet getrouwd.²⁷

Jong veel waken en oud veel slapen doet zorgen maken.²⁸

Krijgt gij de ouden, zoo hebt gij de jongen gewis.²⁹

Met jongen ten krijg, met ouden ten raad.³⁰ (Zie de Bijlage.)

5 Magazijn 40. Fakkel bl. 193.

6 Prov. seriosa bl. 8.

7 Sel. Prov. bl. 208.

8 Gruterus III. bl. 123. Tuinman II. bl. 80. v.d. Hulst bl. 18. Modderman bl. 134.

9 Gruterus III. bl. 130. Tuinman I. bl. 316, II. bl. 233. Modderman bl. 150.

10 Gruterus III. bl. 130.

11 Gruterus III. bl. 137. Tuinman II. bl. 233.

12 Prov. seriosa bl. 11. Gheurtz bl. 14. 24 Febr. Gruterus I. bl. 97, II. bl. 134, III. bl. 153. Mergh bl. 11. Sartorius sec. IX. 28. Wijsheid bl. 137. Willems VII. 7. Meijer bl. 96.

13 Gruterus III. bl. 130.

14 Prov. seriosa bl. 2. Cats bl. 504. Mergh bl. 49. Sel. Prov. bl. 190. Tuinman I. bl. 169; nal. bl. 11. Loosjes Kat bl. 195. v. Eijk II. bl. 47. Modderman bl. 145. Bogaert bl. 23.

15 Sel. Prov. bl. 4.

16 17 Aug. Gruterus I. bl. 95. Mergh bl. 33. Sartorius tert. I. 77. Witsen 56. Tuinman I. bl. 35. Folie I. 492. B. Studeerk. II. bl. 384. v.d. Willigen 14. v. Waesberge Wijn bl. 13.

17 Zegerus bl. 26. Gruterus II. bl. 146. Mergh bl. 22.

18 Sartorius tert. IV. 98.

19 Servilius bl. 174*.

20 Harrebomée Tijd 56.

21 Tuinman bl. 65.

22 Gruterus III. bl. 152.

23 de Brune bl. 68, 158. Rabener bl. 126, 133, 142. Magazijn 35 en III. bl. 179. Winterv. bl. 45. Everts bl. 227. Willems VIII. 160. Hornstra 17 en bl. 51. Vrijmoedige bl. 85. Modderman bl. 131.

24 Servilius bl. 148. Campen bl. 54. Meijer bl. 26.

25 20 Febr. Gruterus I. bl. 110.

26 v.d. Venne bl. 60.

27 Cats bl. 470. Gent bl. 126.

28 Gent bl. 128.

29 Campen bl. 50. Meijer bl. 24.

30 Servilius bl. 164. Cats bl. 513. de Brune bl. 257. Sel. Prov. bl. 56. Sartorius tert. V. 80. Richardson bl. 35.

[p. 364]

Naar onze Vrouwe te Donk Gaat men om een jonk. (Zie donk.)

Op blijde dagen malsche teugen, Kan 't hart van jong en oud verheugen. (Zie dag.)

Slecht oud, slecht jong; slecht gewonden, slecht gesponnen.¹

Van eene booze aarde zal men ook geene jongen over laten blijven. (Zie aarde.)

Volhouden Past jongen en ouden.²

Wat jongs verheugt het hart. (Zie hart.)

Wat van apen komt, wil luizen (of: Apen-jongen zoeken graag luizen). (Zie aap.)

Wel toezien en wel stille zwijgen, Doet iemand jong en moeder krijgen.³

Wij kunnen het niet jonger doen.

Wilt gij niet oud worden, laat u jong hangen.⁴

[Dit is een spottend gezegde tot spotters met de gebreken des ouderdoms. Men zegt in denzelfden zin: Dien de ouderdom mishaagt, die moet zich maar jong laten opknoopen.]

Zij is zulk eene reine maagd Als Jordens koe, die jongen draagt.⁵

Zoo de ouden pijpen, zingen de jongen.⁶

Zoo de ouden zongen, Piepen de jongen.⁷

Zulk een tronk, Zulk een jonk.

1 Wassenbergh bl. 90. Hocufft XLV. Modderman bl. 136.

2 v. Waesberge Wijn bl. 15.

3 Cats bl. 459. Scl. Prov. bl. 172.

4 Tuinman I. bl. 316. Folie I. 301.

5 Folie I. 153.

6 Gruterus I. bl. 124.

7 Servilius bl. 204*, 232*. Campen bl. 86. Gheurtz bl. 59, 61. Zegerus bl. 53. 12 Jan. Gruterus I. bl. 124. Cats bl. 425. de Brune bl. 180, 239. Mergh bl. 39. Sel. Prov. bl. 90, 97. Witsen 196. Winschooten bl. 188. Tuinman bl. 65, I. bl. 6, 92. Adag. quaedam bl. 56. Mei 21. Wassenbergh bl. 88. Lublink Verh. bl. 101. Löhr 4. Fokke 2^e. dr. bl. 174. Hoeufft XXII. Winterv. bl. 45. Everts bl. 231. v.d. Hulst bl. 91. Willems IV. 2. Koning bl. 5. Wassenbergh I. bl. 92. N. Blijg. 16. v. Eijk II. bl. 92. v. Waesberge Vrijen bl. 54, Wijn bl. 13. Guikema II. 6. Mulder bl. 413. Sancho-Pança bl. 35. Modderman bl. 18, 136. Bogaert bl. 64. 31 Jan. 53.

Jongen.

Al het smeer is vet, zei de koksjongen, en hij lardeerde het gebraad met kaarseindjes. (Zie einde.)

Al naar het valt, zei de jongen, en zijn stuk viel in eenen hoop met dubbeltjes. (Zie dubbeltje.)

Daar heb ik een' hekel aan, zei de kleine jongen. (Zie hekel.)

Daar weten wij timmerluî raad voor, zei de jongen, en hij was acht dagen op timmeren. (Zie dag.)

Dat bijltje ben ik wel half kwijt, zei de jongen, en hij liet het in de Spaansche zee vallen. (Zie bijl.)

Dat is een klouwer van een' jongen.⁸

Dat is keurige muziek, zei Govert, en hij hoorde zijn' jongen op een' aarsdarm spelen. (Zie aars.)

Dat is niet al mis, zei de jongen, en hij wierp een' steen voorbij den hond, maar tegen de scheenen van zijne stiefmoeder. (Zie hond.)

De jongens-streken zijn er bij hem nog niet uit.

De koksjongen zou dat wel merken.

De oude man smaakt altijd naar den jongen.

De wereld loopt ten end, zei de jongen, en hij zag zijn' vaâr op een varken rijden. (Zie einde.)

Die den tijd verbeiden kan, Wordt van jongen eens een man (of: Met der tijd wordt het kind een man).⁹

Die heb ik wel voor eene maand den jongens achter de schapen hooren zingen.

Die jongen zal voor man varen.¹⁰

Die vent laat zijn naakte gat zien, zei Jochem, en hij zag een' jongen zwemmen. (Zie gatten.)

Doe de deur toe, pas wel op, zei besje tegen haar' jongen, en zij ging op de vlooijen-vangst. (Zie besje.)

Een gelukkig jongentje van Scheveningen!

[Men bezigt dit spreekwoord van iemand, wicn onverwacht een geluk te beurt valt. In gevolge den toestand, waarin de Scheveningers, door plaatsclijke gesteldheid, verkeeren, gebeuren daar, òf door hen, òf onder hen, òf bij hen, vele ongelukken. Geen wonder, dat er een groote roep opgaat, wanneer dáár een gelukkige gevonden wordt.]

Een jongen strijkt zijne broek maar weêr op. (Zie broek.)

Er is geen schelm te vertrouwen, zei de jongen van zijn' vaâr.¹¹

Haas is een lekker eten, zei de jongen, want mijn grootvader heeft ze zien eten. (Zie eten.)

Het is altijd kip op den kleinen jongen.

Het is eene alikruik van een' jongen. (Zie alikruik.)

Het is een gladde jongen.

Het is een jongen als eene wolk (of: Hij ziet er uit als eene wolk).¹²

Het is een lief kind (of: jongentje)!

Het is een Malchus van een' jongen.

[Men zegt dit van een' lobbes, en doelt gewisselijk op den lijdelijken toestand, waarin malchus voorkomt, als petrus hem zijn oor bijna afslaat.]

Het is, of er geene liefde meer in de wereld is, zei Grietje, en zij zag twee jongens vechten. (Zie griet.)

Het is vetpot, zei de jongen, mijne moeder heeft een' daalder gewisseld. (Zie daalder.)

Het zal mij niet weêr gebeuren, zei de jongen, dat mijn vader sterft, en ik er niet bij ben.

Het zal wel veranderen (of: overgaan), eer je een meisje (of: jongentje) wordt.

Het zijn jongens van de Leur. (Zie de leur.)

Het zijn jongens van Jan de Wit. (Zie jan de wit.)

Hij is erbij, eer de jongen halverwege in het groote want is.

Hij is er geacht (of: heeft zooveel te zeggen) als een jongen, die een half vat t' huis brengt. (Zie huis.)

Hij is er zoo gezien als Groote Watzes jongens bij den fiscaal. (Zie fiscaal.)

Hij is wel uitgebroeid met de wassende graden van den koksjongen. (Zie graad.)

Hij speelt met het geld, als de jongens met de sintels. (Zie geld.)

Hij zaagt op als een kootjongen op eene kermisviool.¹³

Hoe is mijn vee zoo moedig, zei de jongen, en hij voelde de zesvoetige ruiterij op zijn' kop vechten.¹⁴

Hoor den dief eens liegen, zei de jongen van zijn' vaâr. (Zie dief.)

Ik heb volop gehad, zei de jongen tegen zijn' vaâr, en hij kwam met twee blaauwe oogen en een' dikken neus t' huis. (Zie huis.)

8 Winschooten bl. 108.

9 Campen bl. 53. 11 Maart. Gruterus I. bl. 98. Cats bl. 528. v. Nyenborgh bl. 131. Tuinman I. bl. 174. Man bl. 333. Bogaert bl. 82. Harrebomée Tijd 121.

10 Winschooten bl. 151.

11 Tuinman II. bl. 172, 217.

12 Sancho-Pança bl. 60. Bogaert bl. 51.

13 Folie I. 161.

14 Folie II. 192.

[p. 365]

Ik wilde wel, dat ik het al gedaan had, zei de jongen, en hij zou het varken den aars kussen, om de blaas te hebben. (Zie aars.)

Ik wil het terstond aan den jongen bevelen.¹

In Frankrijk heeft de onfeilbaarheid zooveel te zeggen, zei Mazarin, als een jongen, die een half vat t' huis brengt. (Zie frankrijk.)

Jongen, doe den pot toe, want de geesten zullen evaporeren, zei dokter Filebout, en hij kookte karnemelk. (Zie dokter.)

Jongen, geef de puts.²

Jongens, doe je oogen toe.

Klaar is Kees, zei de jongen, en hij zag zijn' vaâr hangen (of: van de ladder stooten).³

Kool is kost, zei de jongen, mijn moêrtje kookt ze zevenmaal in eene week.⁴

Men moet zich van geene jongens op het hoofd laten sch...., of men wordt daarna wel met stront gesmeten. (Zie hoofd.)

Mijn vader, zei de ondeugende jongen, zou wel eene koe willen koopen, had de schelm maar geld. (Zie geld.)

Nu leven wij als broêrs, zei de jongen tegen zijn' vaâr, en zij zaten in eene kroeg. (Zie broeder.)

1 Campen bl. 80.

2 Winschooten bl. 198.

3 Folie I. 393.

4 Folie I. 208.

Jongheid.

De jongheid wil niet, de ouderdom kan niet.⁵

De ouderdom kan wel beter varen dan de jongheid.

De zotheid is het eenige ding, dat de jongheid vertraagt en de oudheid verjaagt. (Zie ding.)

Die in zijne jongheid wel leeft, vindt een' vrolijken ouderdom.⁶

Het is de jongheid, zei besje, en toen speelde een zeventiger met buitelmannetjes. (Zie besje.)

Het zoeken van vogeltjes en visschen Doet de jongheid in 't leeren missen.⁷

Laatdunkendheid is eene plaag voor de jongheid en lieden van een klein vermogen.⁸

Studie met maten Zal de jongheid baten.⁹

Zoo de jongheid stuurt den staat, Zie, dat hij ten onder gaat.¹⁰

5 Sel. Prov. bl. 4.

6 Adag. Thesaurus bl. 11.

7 Adag. quaedam bl. 66.

8 v.d. Venne bl. 24.

9 Adag. Thesaurus bl. 58.

10 Adag. Thesaurus bl. 9.

Jonker.

Als de jonkers malkander plukharen, dan moeten de boeren hun haar leenen. (Zie boer.)

Als een dief wist, waar hij stelen zou, en een jonkman, waar hij vrijen moest, zouden beiden schielijk rijk en gelukkig zijn. (Zie dief.)

Als men den hond jonker heet, dan wil men hem hangen. (Zie hond.)

Als men een' bedelaar te paard helpt, wordt hij een trotsche jonker. (Zie bedelaar.)

Dat is wel gedaan, zei jonker Jutfaas, en hij leerde zijnen kinderen, dat zij terstond in het hoerhuis zouden gaan, zoo konden zij bij tijds eene herberg sparen. (Zie herberg.)

Dat moet Jupiter met zijn' bliksemschicht scheiden, zei jonker Frans. (Zie bliksem.)

Een jonkman kan negenmaal verderven, en dan nog weder genezen.¹¹

Een jonkman, zonder bedwang, of Christenen, in 't geloove krank, gedijen zelden. (Zie bedwang.)

Gij maakt den jonker, en hebt penning noch duit bij te zetten. (Zie duit.)

Het is al vrij wit: een jonkman in de mars.¹²

Het is een papieren jonker (of: mannetje).¹³

Het is een smalle (of: stroo-) jonker.¹⁴

Het is jonker Jan in het oog. (Zie jan.)

Het is jonker Pover.¹⁵

Het zijn jonkers van den Kalisdijk. (Zie dijk.)

Hoe kaler jonker, Hoe grooter pronker.¹⁶

Jonkmans moeten buiten 's huis verzoeken. (Zie huis.)

Lichtmis donker, De boer een jonker; Lichtmis helder, De boer in den kelder. (Zie boer.)

Neemt iemand een' jonker Om geld of om goed, Die heeft ook een' pronker, Dien ze dienen moet. (Zie geld.)

11 Campen bl. 3.

12 Gheurtz bl. 64.

13 Servilius bl. 284. Gheurtz bl. 18. Sartorius tert. I. 68. Tuinman I. bl. 210.

14 Winschooten bl. 300. Tuinman I. bl. 210.

15 Sartorius sec. IX. 20, tert. X. 93. Tuinman I. bl. 138.

16 B. Studeerk. II. 4.

Jonkvrouw.

Hij heeft ditmaal door zijne jonkvrouw veel moed gekregen.¹⁷ (Zie de Bijlage.)

Hij mag tusschenbeide wel eens zien, of de keuken warm is, en de jonkvrouw het huis bewaakt. (Zie huis.)

17 Servilius bl. 111.

Jood.

Blind, arm en oud is een Joden-vloek. (Zie arme.)

Die eenen Jood bedriegt, zal eenen stoel in den hemel hebben. (Zie hemel.)

Er zijn balken onder het ijs, want de Joden loopen erop. (Zie balk.)

Geen Jood kan eruit wijs worden.

Het gelijkt wel eene Joden-kerk.

Het geluk is de wereld nog niet uit, zei de Jood, toen hij iemand acht stuivers en een vrijbriefje uit de loterij t' huis bragt. (Zie brief.)

Hij besnoeit den roem van zijn' medemensch, gelijk de Jood het geld. (Zie geld.)

Hij gaat eenen wisselbrief op eenen verdoemden Jood teekenen. (Zie brief.)

Hij heeft een' Jood gekist.

[Men zegt dit van iemand, die een' onaangenamen reuk van zich geeft.]

Hij is aan de Joden overgeleverd.¹⁸

[Dit spreekwoord wordt gebezigd, wanneer iemand onder slechte menschen vervalt, en heeft zijnen grond in de onbarmhartigheid, waarmede de Joden den Heiland hebben behandeld.]

Hij is er gezien als eene ham op eene Joden-bruiloft. (Zie bruiloft.)

Hij is er gezien als een varken in eene Joden-keuken.¹⁹

Hij is ermede te paaijen, als een Jood met de billen van een zwijn. (Zie bil.)

Hij is ervan voorzien als eene Joden-keuken van spek.²⁰

Hij is er zoo wel ontvangen als de zog bij den Jood in huis. (Zie huis.)

Hij schreeuwt als een Wisseljood.

Hij snijdt hem naar de Joodsche wet.

[Dat wil zeggen: hij neemt hem aan alle

18 Sartorius pr. VI. 1, sec. X. 50. Wilsen 266. Tuinman I. bl. 10. v. Duyse bl. 196. v. Eijk bl. 23.

19 v. Eijk II. bl. 86.

20 Manvis bl. 123.

[p. 366]

zijden beet. Bij de Israëlitische wet was alle woeker ten strengste verboden. De Israëliten, geene handelaars zijnde, konden zich aan deze zonde ook minder schuldig maken, maar werden veeleer, vooral door de Feniciërs, menigmalen duchtig beet genomen. Sedert de Joden als ballingen onder andere volken rondzwerven, zijn de zaken omgekeerd. Zich bijna uitsluitend aan den handel overgevende, zijn zij erop uit, om de gooïm te bedriegen. Van de Christenen, hen in die handeling navolgende, wordt gezegd: iemand te snijden naar de Joodsche wet.]

Hij werkt op zijn Joodsch.

[Het achterste-voor werken wordt werken op zijn Joodsch genoemd, omdat het Hebreeuwsch achterste-voor gelezen wordt.]

Je moet ze maar proeven, zei de Jood.

Ik koop geene halters en kwalters, zei de Jood. (Zie halters en kwalters.)

Mijn broêr heeft vele bezittingen, zei de Jood, en hij kraauwede zich. (Zie bezitting.)

Twee Joden weten wel, wat een bril kost. (Zie bril.)

Zij klagen als arme Joden.

Zij leven met hem als de Joden met onzen Heer. (Zie heer.)

Zwaar gedrukt en niets gedaan, zei de Jood, en hij droeg het in zijn' mantel meê.

Joor.

Dat gaat er diep in, zei Joor, en hij stak eene naald in zijn vrijsters naaldenkoker.¹

Dat gaat wel, zei dronken Joor tegen voerman Job, en de wagen holde. (Zie job.)

Dat gelijkt wel eene misgeboorte, zei Joor, en hij zag een' kikvorsch zwemmen.²

Dat is tot represaille, zei Pleuntje tegen Joor, en zij smeet hem al den marsepein tegen zijne tronie.³

Dat smaakt vunzig, zei Joor, en hij slurpte een stinkei uit. (Zie ei.)

Dat valt mij schrikkelijk benaauwd, zei Joor, en hij werd gewurgd.⁴

Die jenever smaakt naar het vat, zei dorstige Joor, en hij dronk scharrebier. (Zie bier.)

Eet karnemelk met gouden torren, zei Joor, daar krijgt men geen' stinkenden adem van. (Zie adem.)

Gij hebt gedaan, een ander man in het spel, zei Fijtje tegen Joor, en zij had hem uit de baan geknikkerd. (Zie baan.)

Het is geen kinderspel, als de oude luî in het bed k....., zei Joor, en hij sch... al de lakens vol. (Zie bed.)

Je bent een beest, zei Joortje tegen Jantje van der Lens; Dat 's waar, zei hij, voor vijf duiten ben ik weêr een mensch. (Zie beest.)

Ik heb een vet wijf, zei magere Joor, ze zal mij voor geene vloo tusschen de plooijen van de lakens gaan zitten.⁵

Wat dunk je van dien draf, zei manke Joor, en hij liep op krukken. (Zie draf.)

Wat fatale duw is dat, zei Joor, en hij kreeg een brandmerk. (Zie brandmerk.)

Wat is het hier dun, zei dronken Joor, en hij lag in het water.⁶

Weg gaan we, Marcus! met de bokken van Farao, zei dronken Joor, en hij reed onder escorte van schout en dienders naar het verbeterhuis. (Zie bok.)

1 Folie II. 25.

2 Folie II. 270.

3 Folie II. 347.

4 Folie II. 386.

5 Folie I. 154.

6 Folie II. 127.

Joost.

Dat mag Joost weten.

Hij heet broêr Joost. (Zie broeder.)

Hoe kunt gij de vromen zoo kwellen, zei gaauwe Joost, en hij kreeg van meester Benedictus eene hagelbui van roeslagen. (Zie benedictus.)

Hoe menigmaal vergaat ons het gedenken, zei dronken Joost, en hij trok zijne kousen verkeerd aan.⁷

Ik kan niet begrijpen, hoe mijn rok zoo nat is, zei dronken Joost, en hij had drie uren door een' slagregen gegaan.⁸

Ik zie wat nieuws, zei dronken Joost, en hij zag eene nieuwe deur aan een oud varkenskot. (Zie deur.)

Na rijp beraad, zei Joost, en hij wachtte zoo lang, om zijns buurmans dochter te vragen, tot een ander ze hem voor den neus weghaalde. (Zie beraad.)

Wij beleven wonderlijke tijden, zei Joost de visscher, en hij zag eene garnaal in een' pispot zwemmen. (Zie garnaal.)

7 Folie II. 13.

8 Folie II. 329.

Joost Bloemkool.

Wat gebrui is dat, zei Joost Bloemkool, en daar sprong een kikvorsch uit zijne broek. (Zie broek.)

Joost de Plug.

Ik heb al genoeg, zei Joost de Plug op het schavot, en de beul was pas begonnen. (Zie beul.)

Jorden.

Alles met maten, zei Jorden, en hij dronk den jenever bij pintjes. (Zie jenever.)

Dat gaat beter dan k....., want het stinkt niet, zei Jorden, en hij hoorde een' kruk op den bas spelen. (Zie bas.)

Dat is de confrater van den duivel, zei Jorden, en hij wees op een' moor. (Zie confrater.)

Dat is een voer hooi, zei Jorden, en het was een wagen vol stroo. (Zie hooi.)

Eet nu soepe, zei gekke Jorden, en hij gooide een' Franschen kok een hammebeen toe. (Zie beenderen.)

Het kan misselijk loopen, zei Jorden, en hij had eene krab aan een touwtje.⁹

Ik ben verkeerd gemaakt, zei Jorden, en hij zat links.¹⁰

Ik ga eens zien, of mijne familie slaapt, zei Jorden de boer, en hij keek in het varkenskot. (Zie boer.)

Wat bezwaarder kost is dat, zei Jorden, en hij at room met braadvet.¹¹

Zij is zulk eene reine maagd Als Jordens koe, die jongen draagt. (Zie jong.)

9 Folie I. 462.

10 Folie II. 126.

11 Folie II. 158.

Joris.

Dat zijn onrijpe pruimen, zei Joris, en hij at olijven.¹²

Die het op de galg aanstelt, zei Joris, die sterft een profeet en een martelaar. (Zie galg.)

12 Folie II. 415.

[p. 367]

Het is een domme Joris.¹

Het is Joris en Trijn.

[Men zegt dit van Al te mal Of niemendal, dat is: nu al liefde, wat eraan is, en deze tot in 't uitzinnige gedreven, en dan weder de grootste ruzie, die zich in scheldwoorden en kloppartijen oplost. Joris en trijn zijn personaadjen uit de poppenkast.]

Het is Joris in der eeuwigheid. (Zie eeuwigheid.)

Het is warm op mijn hart, zei Joris, of er een ekster op gesch.... had. (Zie ekster.)

Hij is een snaak Joris.²

Ik weet wel, wat je meent, zei Grietje-gaarne-gezoend, en Joris wees op zijn schootsvel. (Zie griet.)

Karel! houd de lantaarn, zei Joris: ik moet eens hoesten.³

Mij dat vischje, zei Lena, en zij haalde een' paling uit de fuik van Joris. (Zie fuik.)

Voorzigtigheid is de moeder der wijsheid, zei Joris, en hij leide, terwijl zijne vrouw sliep, een half dozijn eijeren onder haren aars, om uit te broeijen. (Zie aars.)

Wat kan men niet al in gedachten doen, zei droomige Joris, en hij at mosterd zonder ham. (Zie gedachte.)

Zoet op zoet, zei Joris, en hij zoende zijne vrouw op eene suikerkist.⁴

1 Gheurtz bl. 64.

2 Drenthe bl. 208.

3 Tuinman I. bl. 55. Oct. 18. (Folie I. 562.)

4 Folie I. 459.

Joris Janse.

Waar kan de mot niet al inkomen, zei Joris Janse, en hij vond eene modieuse pruik, die in negen en negentig jaren niet gedragen was. (Zie jaar.)

Joris Stompvoet.

De wereld is om rapen uit, zei Joris Stompvoet, rijdende op den staart van een' laverenden kikvorsch.⁵

5 Folie II. 36.

Joris van der Peer.

Hoe laat is het? vroeg grootje aan Joris van der Peer; Het is zes uren besje, zei hij, want de wijzer hangt op en neêr. (Zie besje.)

Jota.

Geen tittel of jota.

[Dat wil zeggen: het minste of geringste niet. Jota of jod is de naam van de kleinste letter van het Hebreeuwsche alphabet. Door tittels verstaat men de kleine trekken, waardoor sommige naar elkander gelijkende Hebreeuwsche letters van elkander te onderscheiden zijn. Het spreekwoord is genomen uit Matth. v: 18.]

Jozef.

Als de regte Jozef maar komt, dan moet Maria volgen.

[Dat wil zeggen: als er een vrijer komt, die het meisje lijkt, zal zij niet weigerachtig zijn. Het spreekwoord is ontleend uit het reine huwelijk van 's Heeren aardsche ouders.]

Daar hebt ge Jozef den droomer. (Zie droomer.)

Het is een onnoozele Jozef.⁶

[Het spreekwoord ziet op jozef, den zoon van jakob, en bepaaldelijk in zijn gedrag met de vrouw van potifar. Onnoozel komt hier voor in den zin van eenvoudig, onschuldig.]

Het zijn allen geen Jozefs.

[Allen weten aan de verzoeking geen' wederderstand te bieden; velen bezwijken eronder.]

6 Campen bl. 106. Meijer bl. 50.

Ismaël.

Ismaëls hand was tegen een ieder, en ieders hand was tegen hem. (Zie hand.)

Issaschar.

Hij komt daar aan als een andere Issaschar tusschen twee pakken.

[Men zegt dit van iemand, die met eene zware vracht komt aandragen. Het spreekwoord is ontleend uit Gen. xlix: 14 en 15.]

Italië.

In Italië zijn te veel feesten, Te veel hoofden, te veel tempeesten. (Zie feest.)

Zij zullen u wel ander Italiaansch leeren klappen.

Jubilé.

Hij heeft het aan zijn been, gelijk de boer zijn jubilé. (Zie beenen.)

Judas.

Dat is eene Judas-kneep.⁷

De duivel heeft hem den armen Judas-zang geleerd. (Zie duivel.)

Het is een Judas-kus.⁸

Het is een theologus (advocaat, raadsman, of: getuige) als Judas een apostel. (Zie advocaat.)

Hij zweet Judas-zweet.⁹

Judas is nog niet al dood.¹⁰

Onbesneden van ooren en harte, gelijk Judas. (Zie hart.)

Zij is meerder verloren dan Judas' ziel.¹¹

7 Witsen 168. Everts bl. 345. v. Duyse bl. 196.

8 Servilius bl. 12*. de Brune bl. 21, 187.

9 Tuinman I. bl. 300.

10 Campen bl. 103.

11 Motz bl. 15.

Jufvrouw.

Belietje is zoo goed als de jufvrouw. (Zie belie.)

Dat heb je niet kwalijk voor, zei de meid, toen ze hoorde, dat hare jufvrouw om een' vrijer bad.

Dat is jufvrouw Zuurkool.

Dat zei jufvrouw Drilbil ook, toen ze het met die van Amersofoort glijën liet. (Zie amersfoort.)

De pot is eene jufvrouw: zij moet op den tijd bediend worden.¹²

Die juffer-handen heeft, moet met geene matrozen klap-in-de-hand spelen. (Zie hand.)

Die jufvrouw zou mij niet dienen.¹³

Die van eene boerin eene jufvrouw kan maken, moet wel bot leeren schaven. (Zie boerin.)

Een beetje scheef - dat juffert (of: zwiert) wel. (Zie beetje.)

Eene juffer, met der haast gemaakt, kan niet wel een goed gelaat houden. (Zie gelaat.)

Een valken-oog, een leeuwen-hart en eene jufferhand is den medieijnmeester noodig. (Zie hand.)

Het is eene jonge jufvrouw met een oud hoofd. (Zie hoofd.)

Het is eene katoenen juffer.

Het is thee, als jufvrouw de meid roept.

Het is witte wijn uit jufvrouw Eénarm. (Zie éénarm.)

Het juffert zoo wat heen.

Hij beeft als een juffers-hondje. (Zie hond.)

Hij is zoo gedwee als een juffers-handschoen. (Zie handschoen.)

Hij komt er zoo bedrogen af als de hechtelooze jufvrouw, die hare platluizen met kwikzilver vergaf.

12 Harrebomée Tijd 45.

13 Tuinman I. bl. 70. April 7.

[p. 368]

Hij krijgt eene kleur als eene jonge jufvrouw.

Hij moet van die juffer boterhammetjes hebben. (Zie boterham.)

Hij spreekt juffer uit den mond.¹

[Dat is: hij durft zich tegen hooger gezag of beter weten aan verzetten, en neemt eene houding aan, alsof hij alles vermag. Ik durf niet beslissen, of het spreekwoord ontleend is aan de scheepsjuffers, dat zijn blokken zonder schijven, die met ijzer beslagen gaten hebben, om er de hoofdtouwen door te trekken; doch welke juffers meesttijds geene dienst bewijzen, en dan alleen tot pronk dienen, - of wel aan de gewone Noorweegsche sparren, die hare eigenaardige hardheid hebben, - of, mogelijk aan de adellijke jonkvrouwen, die vrij wat eigenwaan bezaten, - of eindelijk aan de geestelijke zusters, die om wezentlijke of gewaande heiligheid zeer opgeblazen en aanmatigend waren.]

Is de juffer niet wat kreupel, dan trekkebeent ze toch iets. (Zie beenen.)

Juffersgunst en harpenklank Luidt wel zoet, maar duurt niet lang. (Zie gunst.)

Men kan beter van eene boerin eene jufvrouw maken, dan van eene jufvrouw eene boerin. (Zie boerin.)

Nommer één gaat vóór de jufvrouw. (Zie één.)

Schikt allen wat in, zei Femmetje Evengoed, wij zijn geen van drieën de beste juffers. (Zie femmetje evengoed.)

Ver gehaald en duur gekocht, Dat is 't, wat mijn juvrouw zocht.² (Zie de Bijlage.)

Wilt gij eene jufvrouw niet meer beminnen, trouw ze, zei de filozoof. (Zie filozoof.)

Zij is de beste zuster (of: juffer) niet.³

Zoo als de jufvrouw danst (of: is), danst (is) ook haar hondeken. (Zie hond.)

Zoo als de jufvrouw is, zoo is hare kamenier.⁴

1 Winschooten bl. 308. Tuinman I. bl. 39, 291, II. bl. 67.

2 de Brune bl. 336. Richardson bl. 34.

3 Tuinman I. bl. 363, II. bl. 67.

4 Adag. Thesaurus bl. 60.

Juk.

Die twee trekken één juk.⁵

Een juk op het stuur zetten.⁶

Fij van het huwelijksjuk, als het niet verguld is. (Zie huwelijk.)

Het gareel (of: juk) moet aan den hals. (Zie gareel.)

Het ijzren juk Baart enkel druk. (Zie druk.)

Het lieflijk juk Baart ongeluk.⁷

Hij buigt den hals onder het juk. (Zie hals.)

Hij haalt zich het juk op den hals. (Zie hals.)

Hij kan zich kwalijk onder het juk begeven.⁸

[Dat wil zeggen: het valt hem moeijelijk, zich aan hooger gezag te onderwerpen. Het spreekwoord is ontleend aan de ossen, die nog niet aan 't juk gewend zijn.]

Kom aan geen vrouwenjuk dan wel beraân.

Men moet de schouders buigen naar het juk.

5 Gheurtz bl. 74.

6 Witsen bl. 495.

7 Modderman bl. 76.

8 Sartorius tert. VIII. 56.

Julfus.

Dat zijn kloeke boonstaken, zei Julfus, en hij zag de masten van een oorlogschip. (Zie boon.)

Jupiter.

Dat moet Jupiter met zijn' bliksemschicht scheiden, zei jonker Frans. (Zie bliksem.)

Het is gesneden uit de linkerbil van Jupiter. (Zie bil.)

Hij meent uit de linkerbil van Jupiter te zijn voortgekomen. (Zie bil.)

Jupijn zag er in zijn' tijd al geene kans toe.⁹

Jupiter heeft geene kinderen.¹⁰

[Het tegenovergestelde van hetgeen in dit spreekwoord gezegd wordt, is uit de fabelkunde bekend. Jupiter had ze rijkelijk, zoo bij godinnen als aardsche vrouwen. Vele vorsten en vorstinnen vleide men, door hen en haar zonen en dochteren van jupiter te noemen. Daarenboven wordt jupiter, als hoogste godheid, vader der goden genoemd. Wanneer men dus het spreekwoord: Jupiter heeft geene kinderen, gebruikt, spreekt men spottender wijze, en wel, omdat het tegendeel der uitdrukking eene uitgemaakte waarheid is. Op dezelfde wijze zegt men: Het bosch heeft geene boomen.]

Naast Jupiter, naast den bliksem. (Zie bliksem.)

9 Gales bl. 24. Harrebomée Tijd 31.

10 Servilius bl. 6.

Jurist.

Hoe grooter jurist, Hoe boozer Christ. (Zie christen.)

Jurriën.

Dat haalt een maal uit, zei Jurriën, en hij vond den kop van een' pekelharing. (Zie haring.)

Jurt, Jurt! je hebt het eind nog niet. (Zie einde.)

Vroeger kraaiden de hanen nog, zei doove Jurriën, maar thans gapen ze slechts. (Zie haan.)

Justitie.

De waarheid is dood geslagen: de justitie is in grooten nood.¹¹

11 Meijer bl. 99.

Jut.

Gelijk bij gelijk, Jan bij Lijs (of: Jut bij Jennefeem), het paar een dubbeltje. (Zie dubbeltje.)

Hij staat als Jut voor het hek. (Zie hek.)

Jutfaas.

Dat is wel gedaan, zei jonker Jutfaas, en hij leerde zijnen kinderen, dat zij terstond in het hoerhuis zouden gaan, zoo konden zij bij tijds eene herberg sparen. (Zie herberg.)

Hij heeft een' slag van den Kamper (of: Jutfaasschen) molen weg.¹²

12 Tuinman bl. 109, I. bl. 271, II. bl. 157. Gales bl. 24. Reddingius bl. 74. v. Eijk III. bl. 22.

Jutje.

Zoo moet het gaan, zei Jutje, en zij zag een varken den laatsten snik geven.¹³

13 Folie I. 435.

Juweel.

Een kwaad wijf is een kwaad juweel (of: kleinood).¹⁴ (Zie de Bijlage.)

Geile vrouwen, die schoon zijn, Heet men juweelen bij het zwijn.¹⁵

Het is een staaltje (ook wel: een puikje, pronkstukje, of: juweeltje).¹⁶

Zachtzinnigheid is een huiselijk juweel. (Zie huis.)

14 Servilius bl. 98, 143*. Gheurtz bl. 16. Zegerus bl. 22. 24 Sept. Gruterus I. bl. 103. de Brune bl. 492. Sartorius pr. III. 78.

15 Cats bl. 443.

16 Tuinman I. bl. 221.

Ivoor.

Een rattentand geeft geen ivoor.

[p. 369]

Izebel.

Als Izebel eene vasten uitroept, dat Naboth voor zijnen wijngaard zorge.

[Dat wil zeggen: als onregtvaardige magthebbers den schijn van vroomheid aannemen, zijn ze des te meer te vreezen. Het spreekwoord is ontleend uit 1 Kon. xxi: 9 en 10. In gelijken zin zegt men: Als de vos (of: de duivel) de passie preekt: boeren! past op je ganzen.]