Spreekwoordenboek der Nederlandsche taal
(1990)–P.J. Harrebomée–
Auteursrechtelijk beschermdCalf.Het is zoo wis als Calf. [Het handelhuis: cornelis calf en zoon, te Zaandam gevestigd, had, in het laatst der 17e. eeuw, zulk een gevestigd crediet, dat daaruit het spreekwoord ontstond: Het is zoo wis als Calf, om alle denkbeeld van wanbetaling weg te nemen. Vader en zoon stonden in blakende gunst bij czaar peter den grooten, tijdens dezes verblijf te Zaandam.] | |
Callo.Hij loopt voor Callo.Ga naar voetnoot10 [Callo is een dorp aan de Schelde, in de Belgische provincie Oost-Vlaanderen, tegenover het fort Lillo, dat aan de andere zijde der Schelde ligt. Tot Callo behoort het fort Liefkenshoek. Het is mij niet gebleken, welk gevecht tuinman op het oog heeft, als hij zegt: ‘Dit is tot een spreekwoord geworden van de nederlage der onzen voor die vesting, wanneer veele schandelyk het haazenpad boozen.’] | |
Canaille.Dat is point de canaille, zei Flip, en hij had eene gescheurde das om.Ga naar voetnoot11 Een glaasje likeur de canaille. Hij liegt het als een bombardiersche canaille. (Zie bombardier.) | |
Caneghem.Hij komt van Caneghem. [Als men zich niet laat uithooren, maar veinst, van eene behandelde zaak volstrekt geene kennis te dragen, en zich van den domme houdt, dan bezigt men dit spreekwoord. Caneghem is een West-Vlaamsch dorp, en in die Belgischeprovincie behoort het spreekwoord bepaaldelijk t' huis.] | |
Capitulatie.Dat gelijkt wel naar de capitulatie van Rijssel, zei Jaap de boer, en hij zag eene prijscourant. (Zie boer.) | |
Capua.Beter de eerste stem in Capua dan de tweede binnen Rome.Ga naar voetnoot13 [Dit spreekwoord is genomen uit het karakter van julius cesar, en wordt op heerschzuchtigen toegepast.] | |
Cats.Het is een man als Cats, en Cats was een vent als eene onderdeur.Ga naar voetnoot18 [Cats was de man van 't volk. Zijn naam heeft dus zeer zeker tot persiflage aanleiding gegeven, althans men duidt door dit spreekwoord iemand aan, die klein van gestalte is.] Vader Cats, die wist het wel.Ga naar voetnoot19 | |
[pagina 107]
| |
Cedel.Daar zit een brief (dief, of: Brabander, ook wel: eene rouwceêl) aan de kaars. (Zie brabander.) Zijne doopceêl wordt geligt. | |
Cel.Klop wat lang aan dat klooster: er zullen meer monniken uit hunne cellen kruipen.Ga naar voetnoot1 | |
Cent.Dat is centen-wijsheid en guldens-domheid.Ga naar voetnoot3 De boer zit op een' cent, als de duivel op eene ziel. (Zie boer.) Een cent met een gat Geeft altijd wat. Geen' halven cent in den zak en drie gulden aan het voorhoofd. Het is geen' duit (of: cent) waard.Ga naar voetnoot4 Hij koopt voor drie centen Koek met krenten. [In dit sjouwers spreekwoord komt de liefhebber van jenever uit: krenten zijn duur, jenever is lekker.] Hij zou eenen cent in tweeën bijten.Ga naar voetnoot5 Ik vertrouw hem geenen vijf-cents haring. Ik zing geene twee liedjes voor één' cent. Pas op de halve centen, het worden guldens in den zak. | |
Centrum.Dat is buiten zijn centrum. Het draait weêr op het centrum uit. Hij is van (of: niet in) zijn centrum.Ga naar voetnoot6 | |
Ceylon.Hij gaat naar Ceylon. [Ceylon, gelegen in de Indische Zee, door de Palksstraat van de vaste kust van Indië gescheiden, levert, behalve veel rijst en kokosnoten, voornamelijk kaneel. Wij hebben het eiland, in 1656, op de Portugezen vermeesterd; maar in 1795 vielen onze bezittingen aldaar den Engelschen in handen, aan wie zij bij den vrede van Amiens, in 1802, in eigendom werden toegewezen. De gouverneur-generaal van Nederlandsch Indië johan maatsuiker had, in het derde jaar zijner regering, Ceylon bemagtigd, en gebruikte het welligt, om er hen heen te zenden, die hij in Batavia kwijt wilde wezen. Van daar, dat derwaarts te gaan, niet als een geluk beschouwd werd.] | |
Cham.Al was hij van Chams geslacht. [Wij vreezen den man niet, al is het ook, dat hij met het heiligste spotten durft.] Cham is met Noach in de ark geweest. (Zie ark.) Wat heeft het Cham gebaat, dat hij van Noach geboren was! [Een goed voorbeeld werkt niet altijd het goede uit.] | |
Chemist.Het is er nacht, zei de chemist, en hij stak zijn hoofd in den distilleer-ketel.Ga naar voetnoot7 | |
Chevron.Zij heeft drie chevrons verdiend. [Men zegt dit van eene onbeschaamde vrouw, die lang en goed heeft meêgedaan. Chevrons zijn de strepen op de mouw der onderofficiers, om den rang aan te wijzen. Daarenboven geeft men in Frankrijk nog heden, en ten tijde van koning lodewijk gaf men ook bij ons, chevrons voor een zeker getal dienstjaren. Bij vermeerdering van dienstjaren, nam ook het aantal chevrons toe.] | |
Chinees.Het is een regte Chinees. Hij weet zooveel van goede conversatie, als een Chinees van komijnde kaas.Ga naar voetnoot8 | |
Chirurgijn.Het is ieder geoorloofd, dokter en chirurgijn te wezen over zijn eigen ligchaam.Ga naar voetnoot9 | |
Chocolade.Hebt gij wel Dantziger chocolade? [Dat wil zeggen: zijt gij goed van geld voorzien? Toen napoleon I, op den 24 Mei 1807, Dantzig had ingenomen, waarvan den maarschalk lefebvre te regt de eere wordt gegeven, liet hij dezen bij zich komen, en gaf hem een pakje Dantziger chocolade tot een aandenken, onder de betuiging: kleine geschenken onderhouden de vriendschap. Dit pakje hield niet minder in dan de som van honderd duizend kroonen aan banknooten. De chocolade smaakte overheerlijk. Zie de verdere bijzonderheden in de Navorscher, IV. bl. 170.] | |
[pagina 108]
| |
De Christen moet zich van de wereld niet afscheiden, maar onderscheiden. Een Christen zal arbeiden, alsof hij eeuwig leven wilde, en toch gezind zijn, alsof hij dit uur zoude sterven.Ga naar voetnoot1 (Zie de Bijlage.) Een jonkman, zonder bedwang, of Christenen, in 't geloove krank, gedijen zelden. (Zie bedwang.) Goede modist, Slechte Christ. [Modisten zijn schoonschrijvers, vooral zij, die vóór de uitvinding der boekdrukkunst deze kunst beoefenden. In het algemeen zijn zij overdreven bejagers van het schoone, en deze hangen wel eens te veel aan het uiterlijke. Zoo heeft de modist weinig met het christendom op, naardien zijne zinnelijkheid door hetzelve niet wordt gestreeld.] Het is pais en vrede in alle Duitsche (of: Christen-) landen.Ga naar voetnoot2 Het lijkt er net zooveel op als eene kraai op een' Christen. Het zijn de beste Christenen niet, die alles zoo naauw willen ziften. Het zijn juist niet allen de beste Christenen, die het eerst in de kerk zijn. Hij is erbij, eer er nog eene Christen-ziel van weet.Ga naar voetnoot3 Hij maakt geene soort onder Christen-menschen.Ga naar voetnoot4 Hij zag noch Heiden, noch Christen.Ga naar voetnoot5 Hoe digter bij den paus (of: bij Rome), hoe slechter Christenen.Ga naar voetnoot6 (Zie de Bijlage.) Hoe grooter jurist, Hoe boozer Christ.Ga naar voetnoot7 Van zoo iets zou een' Christen-mensch de grieuwel over den graauwel gaan. | |
Christoffel.Hij heeft een' Christoffel, die hem draagt (of: daar hij op steunt).Ga naar voetnoot8 Niet zonder een' Christoffel.Ga naar voetnoot9 Zijn Christoffel kwam te sterven.Ga naar voetnoot10 [Christophorus beteekent in 't Grieksch christus-drager.] | |
Cirkel.Dat maakt een' cirkel in 't bewijs. (Zie bewijs.) Het is als de quadratuur van den cirkel. [Dat wil zeggen: het is een onuitvoerbaar werkstuk; want door de quadratuur van den cirkel verstaat men: het beschrijven van een kwadraat, welks oppervlakte gelijk is aan die van een' gegeven cirkel, hetwelk tot heden door niemand is kunnen worden verrigt.] | |
Citroen.Hij laat zich geene knollen (of: appels) voor citroenen verkoopen. (Zie appel.) Iemand uitknijpen als een' citroen. Nu hij zijne dienst niet meer noodig heeft, smijt hij hem weg als een' uitgepersten citroen. | |
Clavecimbaal.Ik wist niet, dat ik spelen kon, zei de boer, en hij rammelde wat op de clavecimbaal. (Zie boer.) | |
Collecteur.Hij klopt als een collecteurs knecht, die het loterijgeld t'huis brengt.Ga naar voetnoot14 | |
Columbus.Het ei van Columbus. [Wie kan een ei op zijne punt zetten, zoodat het blijft staan? Geen der bestrijders van columbus kon dit vraagstuk oplossen. columbus zette toen het ei op zijne punt, door die in te drukken. Toen konden allen het doen, gelijk zij Amerika wel zouden ontdekt hebben. Dit spreekwoord is voor de wijsneuzen, die alles kunnen doen..... als het hun eerst wordt voorgedaan.] | |
Commissie.Eene commissie sans gage.Ga naar voetnoot16 Het is eene schurftige commissie.Ga naar eind17 Lieg ik, dan lieg ik in commissie. | |
Compeer.Compeer, dat is je geblazen, zei Pietje de beurzensnijder, en hij sneed zijns buurmans beurs af. (Zie beurs.) Compeer, ik ben hier in eene schoone vergadering, zei Jan Drillebils, en hij zat bij twaalf hoorndragers.Ga naar voetnoot20 Die van den hond zijn' compeer maakt, durft geen' stok meer dragen.Ga naar voetnoot21 Het is een vieze compeer. | |
[pagina 109]
| |
Compliment.Hij neemt een affront voor een compliment aan. (Zie affront.) Ik bedank je voor dat compliment, zei Tijs, en hij kreeg eene muilpeer voor zijne koonen.Ga naar voetnoot1 | |
Compost.Vrouwen en kinderen weten wel, dat van Compostella geen goed compost komt. [De Spaansche stad San Jago de Compostella, waar, gelijk men meent, door den apostel jacobus het evangelie werd gepredikt, vindt den hoofdtak van bestaan, gelijk vroeger, ook thans in de bedevaartgangen. Men heeft de heiligheid dezer stad verdacht gemaakt; doch die schijnt boven alle bedenking: zij bevat geen compost, dat is: geene mengelspijs. Het spreekwoord wordt toegepast op al zoodanige dingen, die men meent, dat zonder bewijs voor goed te houden zijn.] | |
Compostella.Vrouwen en kinderen weten wel, dat van Compostella geen goed compost komt. (Zie compost.) | |
Confrater.Daar gaat onze confrater, zei de smid tegen den schoorsteenveger, op een' predikant wijzende; want hij is ook in 't zwart. Daar komen de confratertjes aan. Dat is de confrater van den duivel, zei Jorden, en hij wees op een' moor. Schik op confrater, zei de gaauwdief, ik moet er mede hangen.Ga naar voetnoot4 | |
Conscientie.Als de drommels eene conscientie hebben, is 't een teeken, dat er vrome luî in de hel zijn.Ga naar voetnoot5 [Dit spreekwoord wordt gebezigd, als eervergetenen van hunne vroomheid uithalen.] Dat de regte liefde zamen bindt, zal de reine conscientie niet scheiden. Duiten en eene goede conscientie zijn broêrtjes en zusjes. (Zie broeder.) Geene conscientie in de negotie.Ga naar voetnoot6 Geen vreugd, Geen jeugd, Geen excellentie Voor eene geruste conscientie.Ga naar voetnoot7 Het zijn conscientie-stoppers. Hij heeft eene conscientie als een paardenkooper. Hij heeft eene wolfs-conscientie.Ga naar voetnoot8 Hij heeft zijne conscientie laten doorslaan, om eene ruime maag te hebben. Steek de hand in je conscientie, en zie, of ze er niet pik zwart weder uitkomt.Ga naar voetnoot9 Weg conscientie, als het geld kost.Ga naar voetnoot10 Zijne conscientie is vier vingeren breed, zei de trouwe schildknaap van don Quichot.Ga naar voetnoot11 Zij rekentstilzwijgen voor eene kwade conscientie.Ga naar voetnoot12 [Zij geeft hoog van hare eer op, uit vrees, dat men het anders niet weten zou.] | |
Continuatie.Ik wensch je continuatie van gezondheid, zei Jan van der Knaap, En hij nam afscheid van zijns buurmans aap. (Zie aap.) | |
Controleur.Die huwt, krijgt gemeenlijk eenen prediker, geneesheer of controleur.Ga naar voetnoot14 [Die huwt, heeft geen' raad gebrek: men brengt ze hem in 't geestelijke en 't ligchamelijke, met al de controle daartoe.] Hij liegt met autoriteit, zonder een' controleur noodig te hebben. (Zie autoriteit.) | |
Convent.De monniken zijn goed, maar het convent deugt niet.Ga naar voetnoot15 [Wanneer de leden eener vergadering, elk afzonderlijk, groote belofte van hulpbetooning geven; maar geene opregtheid of geenen burgerlijken moed bezitten, om hun woord gestand te doen, wanneer zij vergaderd zijn, dan vindt dit spreekwoord zijne toepassing.] Een abt en zijn convent zijn een, maar de beurzen zijn verschillend. (Zie abt.) Eén convent, ééne spijze.Ga naar voetnoot16 Een verloopen monnik spreekt nooit goed van zijn convent.Ga naar voetnoot17 Elke pater prijst zijn convent. Twee maters in één convent: dat dient niet.Ga naar voetnoot18 Voor pater en mater; maar niet voor 't heele convent.Ga naar voetnoot19 | |
Conversatie.Hij weet zooveel van goede conversatie, als een Chinees van komijnde kaas. (Zie chinees.) | |
[pagina 110]
| |
[Remeeus hubert, in die excellente Cronike van Vlaenderen enkel remeeus genoemd, deken van het schoenmakers-gilde, alsmede de tweelingbroeders jean en françois coppenole, behoorende tot het gild der kousenwevers, hebben zich, als volksleiders, in de beroeringen te Gent tegen maximiliaan van oostenrijk, in 1488, door felle wreedheid berucht gemaakt. Als kapiteins der Gentenaars oefenden zij het hoogste gezag. - Maximiliaan was te Brugge, waar men met de Gentsche opstandelingen gemeene zaak had gemaakt, gekomen, om die stad te bezetten, maar werd er door zijne oproerige onderdanen gevangen genomen. En nu zetteden de Gentsche volksleiders de Bruggenaars in hun opzet aan, en bedreven ongestoord, onder de leus om de onmenschelijk drukkende belastingen verminderd te krijgen, de grofste baldadigheden en de snoodste gruwelen. Remeeus en de beide coppenole gingen in het oproer voor, of liever van hen gingen alle wederregtelijke handelingen uit. Gedurende dien opstand sloegen de opstandelingen munten op naam van den minderjarigen landvorst filips den schoonen. Het volk noemde die munten Coppenolen. Na vier maanden gevangenschap kwam frederik iii, keizer van Duitschland, zijn' zoon maximiliaan verlossen. Toen begonnen de Bruggenaars zich te vernederen. Tegen belofte van volkomen vergiffenis en het stellen van gijzelaars, kwam maximiliaan op vrije voeten. Zijn vader wilde van geene vergiffenis weten, zoodat maximiliaan bekommerd werd over het lot der gijzelaars. Hij gaf daarom den Bruggenaars te kennen, dat er aan geene vergiffenis te denken viel, indien men de gijzelaars niet onvoorwaardelijk losliet. Dit geschiedde. Doch filips van cleef, een der gijzelaars, rekende zich daardoor van den eed niet ontslagen. Hij streed met de opstandelingen, waarbij zich de Gentsche partij voegde, tegen keizer frederik gedurende een jaar, toen er een verdrag tot stand kwam. - Bij onderscheiden schrijvers over de Gentsche beroeringen dier dagen vindt men dezen opstand uitvoerig geboekt, en een en ander omtrent de partijhoofden remeeus en de tweelingbroeders coppenole en hunne handelingen vermeld. Deze gebeurtenissen, die aanleiding tot het spreekwoord gaven, en mij tot heden onbekend waren gebleven, heb ik door schriftelijke mededeelingen van de hoogleeraren de vries, tydeman en van der chijs, alsmede door den heer degerickx van Gent, en uit de Navorscher, V. bl. 233, leeren kennen.] | |
Corinthe.Het is iedereen niet gegeven, naar Corinthe te reizen (of: te Corinthe te wonen). [Corinthe, aan de landengte van dien naam in Griekenland, lag bijzonder geschikt voor koophandel, was daardoor zeer rijk geworden, en wekte de begeerte op, om er heen te gaan, en er zich te vestigen.] Hij leeft op zijn Corinthisch. [De voorspoed van Corinthe bragt overdaad, weelde en wellust voort. Aan de godin venus, wie men een' tempel stichtte, werden opentlijk godsdienstige offers gebragt. Het spreekwoord past men dus op den wellusteling toe.] | |
Cornisicia.Silentie en patiëntie is het beste geneesmiddel, zei Cornisicia, en zij zette haren man een' tulband op, daar twee bijzondere pluimen uitgroeiden.Ga naar voetnoot1 | |
Courage.Al is de hope wijd, Courage hoopt altijd. Courage, paillas! Dat is een courage!Ga naar voetnoot4 Handen heeten kloek en sterk, Maar courage doet het werk. Hij beeft van courage. Hij heeft geen courage, het paard den teugel in den bek te doen. (Zie bek.) Hij ziet zoo bril, of hij den duivel wou bannen, En hij heeft geen courage, om een' dooden kikvorsch te mannen.Ga naar voetnoot5 Toen hij ruiter wilde worden, had hij geen paard, - toen hij een paard vond, ontbraken hem stevels en sporen, - en toen hij alles had, was er geen courage: 't gaat hem als Matthijs van Dresden. | |
Courant.Dat lijkt wel naar de capitulatie van Rijssel, zei. Jaap de boer, en hij zag eene prijscourant. (Zie boer.) De almanak en de courant Brengen de leugens in het land. (Zie almanak.) Die maar iets is, vindt men in de Haarlemsche courant. Zij is eene wandelende courant. [Men zegt dit van eene vrouw, die alle nieuwtjes weet.] | |
Crediet.Crediet is zoo goed als geld. Dat geeft crediet bij den bleeker. (Zie bleeker.) De beste credietbrieven zijn klinkende munt. (Zie brief.) Die duur koopt, en neemt op borg of crediet, Die doodt zijn eigen ligchaam, en vordert niet. (Zie borg.) Hij draagt bankeroetiers kleêren (of: het rokje van crediet). (Zie bankeroetier.) | |
[pagina 111]
| |
Crediteur.Een verdrag der debiteuren Kan den crediteur niet keuren.Ga naar voetnoot1 Het is toch wonder, dat men mij niet ongemoeid kan laten, zei de bankeroetier, en zijne crediteuren maanden hunne schulden in. (Zie bankeroetier.) | |
Credo.Hoe kwam Pilatus in het credo?Ga naar voetnoot2 Ik zoude u niet gelooven, al waart gij ook zelf het credo.Ga naar voetnoot3 Overal in het spel, als Pilatus in het credo.Ga naar voetnoot4 | |
Crimen.Hij begaat crimen laesae majestatis, die sneeuw achter den oven droogt, en het aan de lieden voor blom verkoopt. (Zie blom.) | |
Crispijn.Nu zal er een kunststukje komen, zei Crispijn, en hij maakte een paar schoenen zonder zolen.Ga naar voetnoot6 | |
|