Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 11

4589. 1640 april 7. Aan Willem de Groot¹.

Frater carissime,

Poterit forte dominus Salmasius² ostendere interdum sigma, sic scriptum Σ, valuisse pro ducentis, sed et scriptum aliter, nempe C aut S, valuisse pro senario negare non potest, cum ipsius habeam ea de re literas³. Locus apud Gruterum⁴ primus mihi indicium fecit.

1 Gedrukt Epist., p. 894. Antw. op no. 4572. De dateringen ‘pridie natalis mei’ (7 april; zie ook no. 4593) en ‘8 Aprilis’ zijn met elkaar in tegenspraak. De eerste is zeker origineel van Grotius, de tweede is wellicht van de hand van de uitgever der Epist. Mede op grond van zijn plaats in de wekelijkse correspondentie - steeds op dezelfde dag als aan Nicolaes van Reigersberch, Ludwig Camerarius en Axel Oxenstierna - zal de brief op 7 april gedateerd moeten worden.

2 Claude de Saumaise - Salmasius -, klassiek filoloog, hoogleraar in Leiden. De in deze brief volgende uiteenzetting over de letter sigma houdt verband met Grotius' interpretatie van het getal 666 uit Apocalyps 13, 18; zie ook nos. 4572, 4599, 4613, 4688. In zijn Commentatio... de Antichristo... verzette Grotius zich tegen de gebruikelijke protestantse opvatting dat met de nieuwtestamentische Antichrist de paus bedoeld zou zijn; zijns inziens verwezen de teksten van Paulus (2 Thess. 2, 33) en Johannes (1 Joh. 2, 18-24; 4, 1-5; Apocal. 13, 2; 17, 9-18) naar contemporaine figuren en gegevens, o.m. enerzijds de Romeinse keizers Caligula, Vespasianus, Domitianus en Trajanus en de rebel Bar Kochba († 135 na Chr.), anderzijds de idololatrie en magie uit de eerste eeuw na Chr. Grotius accentueerde dus niet het symbolisch-eschatologische, maar het ‘zeitgeschichtliche’ karakter van de nieuwtestamentische uitspraken over de Antichrist. Zo meende hij ook dat ‘het getal van het beest’, 666, een verwijzing bevatte naar de christenvervolgers uit de vroege tijd. Daarbij dacht hij i.h.b. aan Trajanus, wiens voornaam Ulpius, in Griekse transcriptie, het getal 666 moest opleveren: ΟϒΛΠΙΟC (Ο = 70; ϒ = 400; Λ = 30; Π = 80; Ι = 10; Ο = 70; C = 6).
Bij deze oplossing stond hem te bewijzen dat de C (dus niet Σ = 200) de getalswaarde 6 bezat. Een meer uitgebreide argumentatie bood hij in zijn Annotationes in Novum Testamentvm... (Opera omnia Theol. III, p. 1206; Ter Meulen-Diermanse no. 921).

3 Dl. IX, no. 3689, p. 479-481.

4 Iani Grvteri Corpvs Inscriptionvm ex recensione et cvm adnotationibvs Ioannis Georgii Grævii. Amstelædami, Excvdit Franciscvs Halma, Typograph. MDCCVII; t. I pars II, p. CCCXXVII.

[p. 189]

Ipse postea me monuit de Canone Hippolyti⁵. Accessit testimonium manuscripti Ptolemaei⁶. Et cum in nominibus per numeros notandis aliqua esse debuerit senarii nota, quaero quae fuerit, si non illa. Tum vero ait Irenaeus⁷ hunc numerum in codicibus scriptum per notas fuisse. Ergo sic χξς. Si ibi ς est sex, cur non ς in nomine valeat sex? Praeterea non est, quod apostolos nobis figuremus tam anxios grammaticos quam sunt Lugdunenses⁸. Videbant ς scribi pro sex. Nihil mirum si et in nominibus ejusdem figuram repertam eodem modo sumsere. Contradictores autem adeo ego non metuo, ut, si possum, ultro eos sim excitaturus. Si qua in re libera esse debet sententia, certe in vaticiniis, praesertim cum jam protestantium libri prodierunt ferme centum - in his octoginta in Anglia sola, ut mihi legati Anglici⁹ dixere - super illis rebus, inter se plurima discordes. Αἰσχρὸν σιαπᾷν, ἀσυνέτους δ᾽ ἐᾷν λέγειν¹⁰.

Quod me auctorem¹¹ fama destinat, eo non moveor. Erit tanto liber vendibilior. Sed plane scire cupio, an ubique prostent libri, an in Galliam Angliamque mittantur, quod ni fit, nihil ego meorum tradi Blaviis¹² volo. Quaero librarium qui mihi pareat, non qui me nolente de meo gratificetur aliis. Nam quin inimici et in speciem amici operam daturi sint, ut opprimatur hic foetus, non est dubitandum; eoque magis pro eo servando, fovendo, vegetando et me et eos, qui me bona fide amant, laborare par est.

Ego illorum sententias, qui seditione et armis religionem volunt tutari ac propagare, nunquam orthodoxas putabo. Molinaei¹³ et Schotti¹⁴ libros aveo videre. Et presbyterorum, quibus non subsum, censuras adeo non metuo, ut etiam sperem ex is aant. ridendi materiam.

Dixit mihi hodie D. Bignonus¹⁵ nihil melius facere potuisse D. Salmasium, quam si id filum secutus esset, quod ego ei de usuris ad eum scribens¹⁶ praedixeram.

Cum isto librario, qui vetera mea poemata me nolente edidit¹⁷, nihil mihi est negotii. Fecit quod mali erat exempli. Alium quaere, quem voles. Fac sciam, an Elzevirii¹⁸ in

5 Hippolytus van Rome († 235). Aan zijn naam wordt de Canon paschalis verbonden, een inscriptie (3e eeuw na Chr.) waarin een lijst van paasdata wordt gegeven. Deze inscriptie werd na de vondst in 1551 voor het eerst uitgegeven in Iosephi Scaligeri Iul. Caesaris f. Opvs novvm de Emendatione temporvm in octo libros tribvtvm. Lvtetiæ, Apud Sebastianum Niuellium, sub Ciconijs via Iacobæa. M.D. LXXXIII. Cvm privilegio, p. 721-735 (P.G. X, kol. 875-884).

6 Claudius Ptolemaeus (2e eeuw na Chr.), Grieks astronoom, geograaf en wiskundige. Grotius doelt op het 9e eeuwse handschrift in uncialen van Ptolemaeus' Mathematica constructio (de Almagest), dat zich tegenwoordig in Parijs bevindt, Bibl. Nat., fonds grec no. 2389. Zie ook no. 4613, n. 11.

7 Irenaeus Adv. haereses V, 30, 1 (Migne P.G. VII, kol. 1203; ed. Harvey II (1965), p. 406v.).

8 De Leidse hoogleraren Daniel Heinsius en Claudius Salmasius.

9 Vermoedelijk doelt Grotius op John Scudamore, voormalig ordinarius Engels gezant in Parijs, en Robert Sidney, graaf van Leicester, extraordinarius Engels gezant in Parijs.

10 Vgl. Euripides Philoctetes, fr. 796 (ed. Nauck): αἰσχρὸν σιωπᾶν, ΒαρΒάρους δ᾽ ἐᾶν λέγειν, opgenomen in Grotius' Excerpta ex tragoediis et comoediis Græecis... (Ter Meulen-Diermanse no. 468), p. 413.

11 Nl. van de Commentatio...de Antichristo...; zie voor de volledige titel no. 4453, n. 2.

12 De Amsterdamse drukkers-uitgevers dr. Johan Blaeu en Cornelis Blaeu.

13 Pierre Du Moulin, hoogleraar theologie in Sedan. Zie no. 4572, n. 9.

14 Mr. Apollonius Schotte († 1639), pensionaris van Middelburg, raadsheer in de Hoge Raad. Deze commentaar is niet teruggevonden.

15 Jérôme Bignon, Frans rechtsgeleerde.

16 Grotius schreef aan Salmasius over de woeker de nos. 3077 (dl. VIII) en 3600 (dl. IX).

17 De Leidse drukker Hieronymus de Vogel bezorgde in 1639 de tweede editie van Grotius' Poemata, zonder toestemming van Grotius of van Willem de Groot; zie Ter Meulen-Diermanse no. 2 en Briefw. dl. X, register i.v.

18 Abraham en Bonaventura Elzevier.

[p. 190]

editione¹⁹ ad Tacitum notas sint addituri Lipsii²⁰ et aliorum; meae enim solae edi non debent, cum sint racemationes tantum post aliorum vindemias. Curate ut omnia ista ἀνώνυμα²¹, simul excusa erunt, prodeant. Ni id fit, monear, ut sciam, quid facto sit opus.

Patri opto valetudinem minus incommodam, ut et matri, pro quibus serio Deum precor nunquam satis dignas acturus gratias pro optima institutione praesertim circa pietatem.

Nostra de Veritate religionis Christianae²² spero jam acceperis. Apologetica²³ et de Pelagianis dogmatibus²⁴ non mittam, quia nec mihi data sunt exemplaria factaque est meo permissu magis quam jussu editio.

Vossius²⁵ ingenio est timidiore. Forte et ab aula spes ei dantur pro liberis²⁶ ejus. Caeterum archiepiscopum²⁷, cui plurima debet, non offendet, si pontifici nec omnia largiatur nec eum supra jus ac verum irritet ac sic, quod nimis multi faciunt, spem omnem concordiae abrumpat.

Quingenta tantum excussa esse περὶ Ἀντιχρίστου et miror et doleo. Eaque res suspicionem mihi movit id agi, ne legatur is liber. Facile enim tam leve damnum librario a potentibus resarciri potest. Quod si id videtis, ne me patiamini ignarum.

Ut quae ad Euangelia annotavimus²⁸ edantur in folio, mihi perplacet, nisi vos mavultis in quarto id fieri duplici volumine. Sed hoc totum tui esto arbitrii.

Smoutium²⁹ video sui esse similem. Quaeso aliquoties aliquid de ipsius eloquentia ad nos transvolet, ut sit quo diluamus nimis seria.

19 C. Corn. Tacitvs ex I. Lipsii Editione cum Not. et Emend. H. Grotii. Lvgdvni Batavorvm, Ex Officina Elzeviriana. Anno 1640; Ter Meulen-Diermanse no. 515.

20 Justus Lipsius (1547-1606). In 1581 gaf hij zijn commentaar op de Annales van Tacitus uit: Ivsti LipsI Ad Annales Corn. Taciti Liber Commentarivs, Sive Notae. Antverpiae, Ex officina Christophori Plantini, Architypographi Regij. M.D.LXXXI, en in 1588 zijn Ivsti LipsI Ad C. Cornelivm Tacitvm Cvrae Secvndae, Apud Franciscum Raphelengium. M.D.LXXXVIII, een - ondanks de titel - derde verzameling noten op de werken van Tacitus; de eerste collectie was toegevoegd aan de Tacitusuitgave van 1574 (C. Cornelii Taciti historiarvm et Annalivm libri qvi exstant, Ivsti Lipsii studio emendati & illustrati... Eivsdem Taciti liber de moribvs Germanorvm. Ivlii Agricolae vita. Incerti scriptoris dialogvs de oratoribvs svi temporis... Ex officina C. Plantini: Antverpiae), de tweede aan die van 1585 (C. Cornelii Taciti Opera qvae exstant, ex Ivsti Lipsii editione vltima: et cum eiusdem ad ea omnia commentariis... Apud C. Plantinum: Antverpiae 1585).

21 Commentatio ... de Antichristo ...; zie voor de volledige titel no. 4453, n. 2. Explicatio ... de fide & operibvs; zie voor de volledige titel no. 4453, n. 4. Explicatio Decalogi...; zie voor de volledige titel no. 4453, n. 7.

22 Hvgo Grotivs De veritate religionis Christianæ. Editio Nova, additis annotationibus in quibus testimonia. Parisiis, Sumptibus Seb. Cramoisy, Typograhi Regij. MDCXL. Cvm privilegio regis; Ter Meulen-Diermanse no. 950. Zie betreffende de verzending aan Willem de Groot no. 4544, n. 1.

23 Zie voor de volledige titel no. 4459, n. 10.

24 Disqvisitio an Pelagiana sint ea Dogmata quæ nunc sub eo nomine traducuntur. Parisiis, Apud Gvilielmvm Pelé, viâ Iacobæâ, sub signo Crucis Aureæ. MDCXXXX; Ter Meulen-Diermanse no. 938.

25 Gerardus Johannes Vossius, hoogleraar te Amsterdam.

26 Van Vossius waren nog drie zoons in leven: Franciscus (± 1608-1645), Matthaeus (± 1610-1646) en Isaac (1618-1689).

27 William Laud, aartsbisschop van Canterbury.

28 Hvgonis Grotii Annotationes in libros Evangeliorvm. Cum tribus tractatibus & Appendice eo spectantibus. Amsterdami, Apud Ioh. & Cornelivm Blaev. MDCXXXXI; Ter Meulen-Diermanse no. 1135.

29 De contraremonstrantse predikant Adriaen Jorissen Smout (± 1580-1646); hij was in 1630 wegens zijn felle preken Amsterdam uitgezet.

[p. 191]

Vale, frater optime, cum parentibus, uxore, liberis, amicis.

Tibi obligatissimus frater
H. Grotius.

Lutetiae, pridie natalis mei. Pascha enim pro natali, ut scis, observo³⁰.

8 Aprilis 1640.

Treselius³¹ jam ad me venit Rhotomago, qui dicit nondum potuisse mitti exemplaria de Veritate religionis Christianae. Missurum se simul naves advenerint. Rogo diserte norim, an publice prostent et, quo oportet, mittantur illa περὶ Ἀντιχρίστου primum; deinde et de Fide et operibus. Nolim enim falsis imaginibus ludi. Nec de libris nomen praelaturis quicquam constituite antequam id norim. Hac de re fac verum sciam - fratri scribo - et an exemplum habeat Iohnsonius³² et quid judicet.

Nassius³³, quem nunc multi sequentur, numerum 666 esse ait hoc χξς et ξ sumit pro ρ cum breviaturae nota tali ρ͂, quali pontificios uti ait. Quid stultius. Plurimi tamen hoc sequuntur. Alii³⁴ dicunt esse Λατεῖνος corrupta scriptione librariorum pro Λατῖνος. Quid jam dicam de contumelia in apostolorum principem, cum illud ‘mysterium iniquitatis jam nunc operatur’³⁵ in Petrum detorquent. Vides quanto probabiliora sint quae nos diximus? Quam pulchre omnia cohaereant? Ego certe pro his cogitatis Deo, sine cujus numine nunquam ista in mentem mihi venissent, summas ago gratias obligatumque me sentio, ne quid omittam ut haec publico prosint, tum veri causa pro se, tum quia pertinent ad sedandos animos et amabili concordiae praeparandos.

Audio insidias factas vitae Salmasii; qua de re siquid noris fac sciam.

Velim calamo corrigi errata, saltem graviora, in illis περὶ Ἀντιχρίστου; sunt enim quae sensum turbant aut minuunt.

30 Grotius was geboren op 10 april, eerste paasdag, 1583 en vierde daarom zijn verjaardag elk jaar met Pasen.

31 Daniël Tresel, koopman te Rouaan.

32 Samson Johnson, hofpredikant van Elisabeth Stuart, de gewezen koningin van Bohemen.

33 Niet geïdentificeerd; zie ook n. 2.

34 O.m. Erasmus en Nicolas de Gallars - Gallasius -; vgl. Migne PG. VII, kol. 1205 n. 99 (2).

35 Paulus 2 Thess. 2, 7: nam mysterium iam operatur iniquitatis tantum ut qui tenet nunc, teneat, donec de medio fiat.