Algemeen letterkundig lexicon

dominant

Etym: Lat. dominans = heersend, gebiedend.

Begrip uit het Russisch formalisme, in 1935 gemunt door Roman Jakobson in diens structurele taalkunde. Jakobson definieerde de dominant als datgene waar de tekst het meest dwingend op focust en dat alle overige elementen van een tekst ordent en met elkaar in verband brengt. De dominant garandeert de integriteit van de structuur van een tekst (Jakobson 1971, 82). De dominant is dat wat in een tekst op de voorgrond treedt door foregrounding, waarbij een aspect van een talige uiting zich op basis van equivalentie-1 of deviatie onderscheidt van de omringende talige context. In een literair werk is de poëtische functie dominant. Volgens Jakobson is de literatuur in zijn geheel in een concrete historische periode dan ook aan de hand van die dominant te typeren. De continue transformatie tussen dominante functie en ondergeschikte functies van teksten veroorzaakt de evolutie van de literatuur en van literariteit. 

Brian McHale typeert de literaire evolutie van het modernisme naar het postmodernisme als een verschuiving van een epistemologische naar een ontologische dominant. Anders gezegd: waar de modernistische literatuur wordt gedomineerd door kenvragen (hoe kunnen we de werkelijkheid kennen?), zijn dat in postmodernistische literatuur eerder zijnsvragen (bestaat er wel zoiets als de werkelijkheid?). Voor McHale is de dominant echter niet slechts een tekstkenmerk, maar ook het effect van een leeswijze: afhankelijk van vanuit welke (historische) positie of met welke benadering een lezer de tekst tegemoet treedt, zullen er verschillende vragen op de voorgrond komen. In de Nederlandse literatuur van de 21^e eeuw bespeuren Demeyer en Vitse een verschuiving naar een affectieve dominant (zie affect).

Lit: R. Jakobson, ‘The dominant’ in L. Matejka & K. Pomorska (red.), Readings in Russian poetics (1971), p. 82-90 • B. McHale, Postmodernist fiction (1987) • H. Demeyer & S. Vitse, ‘De affectieve dominant: een ideologiekritische lezing van recent Nederlandstalig proza’ in TNTL 134 (2018), p. 220-244.

dolce stil n(u)ovo

domineespoëzie