Algemeen letterkundig lexicon

polyptoton

Etym: Gr. polus = veel; ptōsis = vorm van een woord door buiging; vandaar naamval e.d.

Term uit de retorica voor een vorm van repetitio, nl. de herhaling van hetzelfde woord in een zin of versregel in verschillende (buigings)vormen of naamvallen. Onder polyptoton vallen vormen van repetitio zoals de anafoor-1, de epanalepsis, de epifoor en de symploce. Doordat het betekenisverschil tussen de desbetreffende woorden telkens minimaal en doorzichtig is, ligt deze figuur dichter bij de gewone herhaling dan bij de woordspeling. Niettemin is er verband met de paronomasia.
Voorbeelden van polyptoton zijn de bekende zinsneden ‘De koning der koningen’ of Plautus’ gezegde ‘Homo homini lupus’ (de ene mens is een wolf voor de andere). Een voorbeeld uit de poëzie is:

Gelijk een looper loopt, soo loopen wegh ons tijden
(R. Wansingh, ‘Des menschen tyt is kort’ in G. Komrij, De Nederlandse poëzie van de 17de en 18de eeuw in 1000 en enige gedichten, 1986, p. 417)

Zie ook variatio.

Lit: B. Gygli-Wyss, Das nominale Polyptoton im älteren Griechisch (1966) • G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, Bd 6 (2003), kol. 1526-1530 • E. Gray, 'Polyptoton in In Memoriam' in Studies in English literature 55 (2015) 4, p. 841-860.

polymetrie

polysemie