Algemeen letterkundig lexicon

zin

Zin, betekenis of sensus is de geïntendeerde literaire betekenis van een woord of een mededeling binnen een tekst of context, niet de lexicologische of etymologische betekenis. Naast de letterlijke betekenis – er staat wat er staat – onderscheidt men de figuurlijke of overdrachtelijke betekenis: er staat niet wat er staat. De theorie over de zin en betekenis van woorden is hecht gefundeerd in de meerledige interpretatie van de Bijbel sinds de kerkvaders de quator sensus scriptorum (de vier betekenissen van de Schrift) formuleerden.

Het schoolvoorbeeld hierbij is Jeruzalem: in de letterlijke zin van het woord (sensus litteralis) de stad Jeruzalem, in de morele zin (sensus moralis of sensus tropologicus) de ziel van de mens, in de typologische zin (sensus typologicus of sensus allegoricus, waarbij een bepaalde gebeurtenis uit het Oude Testament gezien wordt als een voorafbeelding van een gebeurtenis in het Nieuwe Testament) de kerk, en in de anagogische zin (sensus anagogicus, waarbij alles beschouwd wordt vanuit de vier uiterste eindbestemmingen van de mens: hemel, God, hel, duivel) de hemel. Dergelijke betekenistoekenningen zijn het onderzoeksterrein van de hermeneutiek.

In de tweede helft van de 12^de eeuw introduceerde Chrétien de Troyes het begrip in de wereldlijke literatuur: in samenhang met de begrippen matière (de stof, materie) en conjointure (de structuur) gebruikte hij de term ‘sens’ om de morele betekenis van zijn Arthurromans (Arthurepiek) aan te duiden. De laatmiddeleeuwse zinnespelen (spel van zinne) danken hun naam aan de zinspreuk-1 waarin de boodschap die in het stuk besloten lag, was samengevat.

Lit: U. Eco, Kunst en schoonheid in de middeleeuwen (1989) • H. Pleij, ‘Over de betekenis van Middelnederlandse teksten’ in Spektator 10 (1980-1981), p. 299-339 • P. Wackers, Met ogen van toen. Middeleeuwse kunst: schoonheid en wetenschap (1996³) • G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, Bd 8 (2007), kol. 841-847.

zeugma

zinnebeeld zie emblema