Logo DBNL
Middelnederlandsche spraakkunst. Syntaxis (1889)

Middelnederlandsche spraakkunst. Syntaxis

(1889)–F.A. Stoett–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

Zinsbouw

§ 351.

Behalve hetgeen in § 330-332 is opgemerkt aangaande den zinsbouw valt nog te vermelden, dat zeer dikwijls, vooral in poëzie, de relatieve zin voorop staat, waar wij dit behalve in ongedwongen volkstaal, niet zouden doen. || Die alsoe langhe hadde ghesneeft, dese tale dochte haer wesen wonder. Die selden van couden verwarmen, ende ooc van honghere carmen, daer men hen clene ghenade doet, dat es dat roepen van den armen. Wat hi gheert, ghi moet doen dat. Die mi mint, ic minne voert. Ende wie dats wilde hebben te bat, men gaefs hem. Soo dattie lucht so soete was, die siec was, dat hi al genas. Ende hi heeft oec nu gesworen diese hem brinct gesont van live, hi salse hem geven tenen wive. Salomon doet ons bekint, die getrouwen vrient vint, dat hi vint enen scat. Haer luut dat es so soete, diet horen mocht met goeder moete, dat die mensche daer bi mach keren herte ende sin ten love ons Heren. Men seide hem, diene verwonne die coninc soudene maken rike. In des Ephifanes tiden begonste dalen ende liden dat Alexanders wilen was scone, dat rike van Machedone. Die daer die boodscap brochte, dinghel, die van Gode quam, sprac ten coninc.

 

Opm. In de twee laatste zinnen kan men ook voorbeelden van latere correctie zien.

§ 352.

De relatieve zin kan ook tusschen andere deelen van den zin in staan. || Die scoenste, die in de werelt ware, vrouwe, die wildsoe hem vriën. Twee gewapende ridders quamen ende ene maget, dies si hem scamen mochten, sloughen utermaten sere. Mijn her Gawein nam bi der hant sinen geselle, die hi noit vant, mijn her Yweine, bloede no loes. Ook kan hij, afhangende van een bijzin, aan dezen voorafgaan. || Seneca seit in siere scrijfturen, die hem bevelen der aventuren, dat si herde sere dwasen. Ets recht, die hem oetmoedicht te waren voer die goene die hem fellike vermeten, dat si ontgaen haren beten. Ghi hebbet selden vernomen, die geluckech waren int anecomen, dat si lange geduren conden. Nog anders in: Die ghene die verwecte

de dode, ic gheloeve dat hi mi mach ghenesen. Vgl. ook: Tortijsen, diet maecten binnen der borch clare alst oft noenen daghes ware, die (= die borch) wel groot was ende wel wide. Ferguut seit heme, die (= Ferguut) niet en rochte te liegene, hoe hi te hove quam. God hoede die ziele van den heere van den viant Lucifeere, die (= die heere) mi gaf den valke goet. In Jacobs tiden so ghevel, die oec mede hiet Ysraël. Ane den vader nam hi orlof ende es henen gesceden of, dien daer na en sach over meneghen dach. Op een pardekijn dat was root, quam si gereden, dat mager was. Die Kerstine horden die busine, die in haghen waren geslopen. Si namen haer selven doe ende voerdense wenende ende claghende sere voor den coninc haren here, die hem so willecome was. Voor het Ofr. zie Gramm. Hist. § 496; Diez III 475; Sn. de Vogel § 452.

§ 353.

Ook andere zinnen kunnen, vooral in poëzie, anders geplaatst zijn dan thans. || De vijfte was hi, als ict vant, Moeses van Jacoppe comen. Ic en ware niet comen, ne haddi geweest, daer toe dat ic comen ben. Mochtic belyen minc sonde, so waric blide, vor mine doot. Doe hi mochte met staden, Coninc, seidi, Narbesines ende Bessus si vermeten hem des (vgl. lat. inquit). - Ende teerst dattie maegt den broeder sach, ontplooc haer herte als die dach, enten oem beide mede (hoofdzin tusschen twee deelen van den bijzin).

§ 354.

Behalve de relatieve zin kan ook een tijdbepalende vóórop. gaan, waar wij dien thans laten volgen. || Die wijf minnen die man also, alsemense bernet na dien zede, dat si int vier springen mede. Tusschen twee afhankelijke zinnen staat de hoofdzin in: Doe aldus s. Brandaen weder sinen capelaen ghewan van der hellen, so mach ic hu voort tellen, dat hi voer langhe wile up die zee. Nog meer dooreen geslingerd en verward is de constructie in: Mine dinct niet so goet, hier es so scone ene vloet, dat hi hem wel ghewassen mach (twee verschillende constructies loopen hier dooreen1). Dese Theodosius, alsict las, kerstijn keyser dat hi was in sijn gewerke altegader.

§ 355.

De woordschikking in verschillende in de vorige paragrafen vermelde aan de poëzie ontleende zinnen wordt beheerscht

door het rijm, den aanloop, het rhythme of door den drang om het een of ander begrip op den voorgrond te plaatsen. Vgl. voor dit laatste: Slapen so essi gegaen. Eenen mantel si halen ghinc. Van watre hi algader seep. Ten lesten sijn helsch beghin van sire jueget heefti int hende gesloten met meerre vele helichede. In een bliaut bleef Ferguut staende van sindale. Op een huys, dat hoghe muere hadde, daer was si besloten in. Zie § 35; § 325; Ferguut, gloss. bl. 281-283 en voor het eerste Overdiep in Tijdschrift XXXIV, 35 vlgg. en XXXV, 107 vlgg. Ook heeft men rekening te houden met de eigenaardigheid, dat men later iets toevoegt aan de eerst opgevatte gedachte (latere correctie). Zie § 135 opm. III; § 163 en § 351.

§ 356.

Zeer gewoon is ook het voorkomen van een of meer tusschenzinnen, waarvan in de Mnl. poëzie een vrijer gebruik gemaakt werd dan thans. || Lieve neve, ic wille gaen (nu hoert mine redene saen) te biechten hier te di. Doen Elegast, die ridder goet, quam in des conincs sale (nu moochdi horen sine tale), hi seide. U dochter leghet hier versleghen (god moet haerre siele pleghen); wine moghense niet langer houden (god moeter al gewouden) ende sullen onse vigeliën singhen. Ende gaf mijn her Gaweine den cop (dat was hem allen wel bequaem), dat (zoodat) hi ontfinc den groten name. Hi sekerde Reinaerde dat wildine honichs maken sat (des hi cume ombiten sal) hi wilde hem wesen over al ghestade vrient. Ferguut reet met groter vaert (van fierheden scheen hi liebaert) al den dach toter vespertijt. Cume hadde hi dit geseit dat Verradernesse sprac gereit (die was der Nidecheden dochter): Lucifer, enz. Si antwerde der ioncfrouwen, die tot haer quamen ende dat helpgheroep vernamen (si pensede een list ende loech), dat een viveltre uten bloemen vloech. Die scrifture die vertrect dat die heilighe gheest ons Heren (dats Gods wille, dus salment leren) die ward upt water gedragen. Si moesten alle die doot ontfaen (daer jeghen mochte niet ontstaen), die niet ontspronghen in schepen. Ende het leidense (weet vorwaer) twe coninge stout ende fier. Ende men groef den ridder te sent Pauwels, God weet, wies kerke dat in Greven steet. Vrouwe, seiti, als helpe mi God, men mochte mi houden over sot. Doe openbaerdi hem (wat souts mee) ende quam onder die scipheeren. Der noten gelijct dese hystorie (dat merct wel in u memorie), die bitter hevet buten de slume. Zie Tijdschr. XXXI, 231.

§ 357.

Wanneer een zin door een of meer bijzinnen is afgebroken en op eene andere wijze wordt voortgezet dan hij begonnen is, ontstaat er gebrek aan samenhang of anacoluthon.

|| Si claghen, datse dat gebet entie aelmoesne daertoe met, diemen achter de werelt dade, hem quam te groter scade. Dies hilti hem altoos daer ane hem, daer hi mede plach te gane, dat hi hem onderhorichede helt. Nu radic wel over goet, dat wi onse liede doen gereiden ende wi margen metter vroecheiden een lettel vore der sonnen, eer si wt comen connen, dat menne vore die porten besta. Dese die haddent hem alle ghesworen, dat si biden eersten bode, diemen hem seynde, opdat men hem gave den solt van eenre maent te voeren, soe wouden si Brunen te hulpe comen. Wi, doe wi waren in deemsterhede, ons quam thant aldaer geronnen claerheit. Up enen andren saterdach ghesciede, die daer na ghelach, quam Jhesus in der Synagoge. Aldus souden die creaturen, die tvier gevoelen der naturen, si souden met rechte hem te Gode keren. Want God, die boven al es vroet, dans te ghelovene meer no min, dat hi yet makede zonder zin. Hier inne werden wi geleert, dat die minsceit ons Heren, in haren eersten eenvuldigen opgange, dien si in Gode dede, soe was si alsoe bevaen met eweger minnen, datsi sonder ommekeer in dire minnen ewelec moet. Vgl. § 35. Zie voorbeelden in Christ. index; Ferguut, bl. 283; bij Jan v. Leeuwen (Tijdschr. XXXIV, bl. 140; 156; 166; 168, enz.); Bouman, bl. 62; 153 en verder de verschillende Keuren.

 

Opm. I. Men kan hiertoe ook rekenen die gevallen uit proza-geschriften, waarin de constructie van den afh. zin plotseling vervangen wordt door die van den hoofdzin. || Ende onse Here leert ons oec dat die rike man, die alle daghe at ende dranc verweendeleke ende droech preciose cledere ende sachte: hi wart in die helle begraven. - Hier inne werden wi gheleert, dat alle die ghene, die nu priesteren werden in kerstenre wet, si sijn sculdech haren lichame Gode te offerne in een hart leven van penitenciën.
Opm. II. Zinnen als Hi, die alle herten kint, hem en es verborghen twint. Ic, die u sciep, mi sceldi triwant. Hem eist, dat ic souken come. Du suls echt, alse die zonne laet haer lecht, saltu enden. Want hise teere amiën wel wiste niet en mochte vriën, zijn aan contaminatie toe te schrijven. Zie Paul, Prinz. § 116.

§ 358.

De constructie, die men bij voorkeur prolepsis noemt, waarbij het subject van een afh. zin tot object van den hoofdzin gemaakt wordt, terwijl in den regel dit subject door een pronomen wordt vervangen, is in 't Mnl. zeer gewoon. Zij komt vooral

voor bij werkwoorden, die een begrip weten, meenen, vernemen, zeggen of vreezen uitdrukken. Vgl. § 73; Ferguut, gloss. bl. 282-283; Bouman, bl. 106; Paul, Prinz. bl. 166-167.

|| Den inghel horden wi nochtan hoe hi sprac den wiven an. Alse dene wille hadde te vane. Ende sine tonghe, doet hi weten, dat si es in twe ghespleten. Liede van Sette, die Cayms dochtre hadden vernomen, dat si scone waren van live. Ende hi de herten conde besien, wat si binnen hadden bedect. Maer die serjanten sijn kenden den coninc van Israël, dat hi niet was harde fel. Wi vinden oec in den nieuwen testamente Christum ende sine apostele, dat si hem keerden ende overgaven in die doot. Desen Tyberius horic liën dat hi tien tiden ontboot. Als hy verstond den helighen man dat hi sceeden wilde van dan. Waer sine vernam dat hi in enighe lande quam. Si ontrieden den swerten here dat hine soude te doet slaen (zij vreesden, dat de zwarte heer hem zou dood slaan). Der Walewein claechde sijn swert dat hijt daer niet en hevet. Symoen sach sinen sone Yan, dat hi was goet orloegsman. Jan ontsach Symoene dat hi onderlopen mochte hem den tempel. Ende doe hi there ons Heren sach, hoe dat in die tenten lach. Daer scuwedi alle liede hem te comene gehende. God, wies dienst du heves benomen, waenstu dat hi di helpen sal. Te hant so heefti geboden die beelden vanden afgoden dat mense te samen droughe sciere. Doe wart hi te rade das den joncsten sone, die edel was, dat hine met Brunilden sire moeder in Borgoenyen senden soude. Sinen ii sonen hi gheboot Arams dochtre, die was doot, dat sise te wive nemen souden.

§ 359.

Nog verschillende andere voorbeelden van prolepsis komen in Mnl. geschriften voor, nl. van een bepaling. || Een swaer covent van nonnen (= een convent van sware (= swarte) nonnen). Hi es man van allen landen vander werelt, diet best verdient heeft, dat men hem lof ende prijs geeft. Claudus es man van siere oude, die starcste diemen vinden soude. Hi es man die leeft heden, die heeft meest gedaen dor mi. Hi was rudder dien si hadde gesien, die meest pinen mochte1. Nochtan weet ic wale alleweghe dat wi sullen hebben den seghe. Met herhaling van de bep.: Maer anden coninc van Israel, Achab, en dedi niet wel dat hi vrientscap an hem sochte. Men pleghet in sine nuesegaten datmere eenen ring in doet. Het ware onscone eenen ongeachten persone dat menne teenen bisscop name. Vgl.

ook prolepsis van de negatie in Hi waende niet, dat si den coninc souden sijn gereet met hem te vaerne tenen stride (= hij meende, dat zij niet). Ic ne wille, dat = ik wil, dat niet. Eveneens hebben we met eene soort prolepsis te doen in zinnen als: varen met gode, metten bliden, d. i. sterven; eig. gaan, zoodat men bij God komt; doe keerdi met sinen scaren, d. i. toen keerde hij tot zijne scharen, zoodat hij bij zijne scharen kwam (Alex. bl. 487). Ook in het Eng. kon with op deze wijze worden gebruikt (Grundr. I, 914). Vgl. verder Diez III, 391; Paul § 390; Kraus p. 232; Bouman, bl. 107.

§ 360.

Behalve de in § 11 genoemde constructie als Een man was die een zwijn stal; de in § 34-36; § 45 vermelde gevallen van het pleonastisch gebruik van pronomina (vgl. nog Grundr. I 923-924); den dubbelen comparatief en superlatief (§ 148 en 152), de herhaling eener conjunctie: Hi wel versach dat, dat tekin, dat gelach in sijn vleesch so openbare, dat het moeste werden mare (vgl. § 318 opm. II) en de opeenstapeling van negaties (§ 231) komen in het Mnl. nog verschillende andere gevallen van pleonasme en herhaling voor1. Van een substantief in: Doe dat kijnt drie jaer out was, doe brochtet die moeder dat kint tot des conincs hove. Die ridder, die bi der keytivichede van siere vulre onsuverhede hadde verloren bi dien dingen, dat. Die vyant oudt beduut soo vele als een oorspronc van den spele, daer alle quaetheit, alle sonde eerst beghint uut sinen gronde (deze laatste drie woorden zijn pleonastisch aan oorspronc toegevoegd). Een spel ter faelge verliesen.2 In welkerhande slachte (wijze) wise si des te boven mochte comen. Van den omgange van ertrike heefstu gesijn die machtechste coninc, die in die werelt was yegerinc. Van een werkwoord in: Het was een goet mensche, die seide tot eenen roekeloese mensche segghende. Nu waest custume dat men plach, enz. Eenen anderen swarten (steen) met eenen oghen siet men onderwilen toghen. Doe seidi ten eenen ghinder: ganc henen seiti. Sine (Seneca's) worde dinken luden ofte kerstijn hi was. Hi hoorde alle jaer opten achtsten dach van Spelmaent als hi in sinen gebede was, so hoorde hi, enz. Doe dede hi den oversten van der stat, die daer sijn overondersaet was, dede hij enen stoc nemen. Van een pronomen in: Enich ander spel, daer wi ons mogen alsoe wel alse met dansene mergen mettien. Daer saghen si dat recht in dit die dweerch was ge-

varen in gent. Een voegwoord in: Mynne tot alle gueden dingen, ock hoe swaer dat sie ock weren. Een voorzetsel: Ay daer verclaert der minnen dach, daer men voor minne nye pine voor en ontsach. Inmidden in die erde; vgl. om te in § 281. Een bijwoord: Hi en weet anders ontset geen el. Dat menne bi namen lettel el anders hiet dan Israël. Dit en doet geen ander el. Datter nauwe luttel yemant ontginc. Na Damascus was paus siden. Dat si (de Friezen) van danen vort emmermere wesen souden onder here. Ende nember en tornierdi daernae seder. Doe dancte hi Gode alte vriendeliken seer. Sint voer Alexander hier na te Ammons tempel. In een stedekijn daer hevet hi gehent daer sijn leven. Wie so wille mochter daer wapen dragen. In so lanc so mee. Die selve Antyochus daer jeghen Judas Machabeus ende Mathatias sijn vader jeghen vochten. Van dien blade dat hi mi gaf quam mi grote bliscap af. Van allen brieven die meerre sijn dan een plechte sel die clerc of hebben van sijn scrijfgelt, enz. Daer si in lange in hadde geweest bi bedwange. Dat bi der alemoesene tscipvolc wasser bi verlost. Daer waren die ridders ane gewone, dat sire hare orse ane knochten. Hoe droeve dat men daer af sijn sal, te weten als vander doot. Vgl. Tijdschr. XXXI, 231 vlgg. Voor hetzelfde verschijnsel in het Mhd. zie Kraus, bl. 248.

 

Opm. I. Voor de herhaling van seggen of spreken, na een tusschenzin, in het Mhd. en Ags. zie Kraus, bl. 109.
Opm. II. In de plaats van een znw. kon (in den Brandaen en bij Hild.) een relatieve zin gebezigd worden met het ww. sullen. || Dat die stile souden sijn, dat was al carbonkel (= die stile waren al carbonkel). Die gheen die priesters souden sijn (= de priesters) die lazen daer die letteren fijn. Vgl. voor het Mhd. Paul § 389 anm.
Opm. III. In epische poëzie is herhaling der belangrijkste woordgroepen een middel ter verzwaring van den versvorm. Zie voor dit stijlmiddel Overdiep bl. 46 en vgl. || Die porteren die versaghen dus sere den ridder jaghen wapenden hem ende quamen hem jeghen. Met meneghen stouten deghen quamen si jeghen hem uut.

§ 361.

Eigenaardig is ook in Mnl. geschriften het overbodig vermelden van iets, dat genoegzaam uit den zin blijkt. || Hi (Augustus) was Cayus sone, die sijn vader was. Dus alse dit gebod uutquam Joseph sijn wijf Mariën nam ende voer van Nasareth in Bethleëm ende Maria sijn wijf mede. Naast deze (naïeve) tautologieën komen andere voor als vaste verbindingen, epische formules, enz., zooals: der avonturen cracht (het avontuur); die Gods

cracht (God); der Ytalianen kinden (de Italianen); der erden ommerinc (de aarde; lat. orbis terrarum); der werelt ommeganc (de wereld); des scildes rant (het schild); Alexanders lede (Alexander); der minnen scijn of der minnen leen (de min); in swerelts plein (de wereld); der edelheit cant (de adel); die priesterlike staet (de priester); des duvels sake (= de duivel); der hellen stoet (de hel).

§ 362.

Herhaalde malen vindt men, vooral in poëzie, evenals in het Grieksch, het Latijn en het Oudfransch in levendigen stijl den plotselingen overgang van de oratio indirecta tot de oratio directa. || Rufijn seide dat hi gaen woude, want hi den bisscop bringen soude, alsic hope ende wel weet. Ende seide: Hi swoer bi onsen Here dat hi nemmermeer en kere, ic en hebbe die slotle te voren der kerken, die ic hebbe verloren. Ende seide hoe dat hi van Grimbergen quam, daer menich man es op de vaert ende willen u van hier verdriven. Doe riep Tyberius eenen man te hem ende hiet hem varen over zee ende groet mi Pylaten ende sech hem, etc.1. Ende hi voer soekende die joncfrouwe, die hi ghelovede up sine trouwe den coninc te bringhene, die hem tswaert gaf, dat menigher marc was waert; want hijs mi hoofscelike draghen liet. Het omgekeerde, overgang vande oratio directa in de oratio indirecta komt ook voor, doch minder dikwijls. || Si seide: des en doet niet ghine hadt u tierst geproeft bat dan ghi noch hebt gedaen ende dan soude sine gherne ontfaen. Vgl. § 357 opm. I.

 

Opm. In sommige mnl. gedichten komt de eigenaardigheid voor, dat de schrijver eerst van zich zelf in den 3den en daarna in den 1en persoon spreekt of omgekeerd. Vgl. Rein. 1-9 met 11 vlgg.; Franc. 74-82; Merl. 1-50; Flor. 1-15 en 25-28; zie Van Helten, Rein. bl. 104, Tijdschrift XXXI, 252 en Bouman, bl. 65 vlgg.

§ 363.

Eene andere eigenaardigheid onzer Mnl. taal is de proteron husteron of prothusteron, d. i. het vermelden der feiten niet in chronologische volgorde, maar naar het gewicht, dat de schrijver er aan toekent, zoodat het feit, dat het laatst gebeurt, het eerst genoemd wordt, omdat de meeste nadruk hierop moet worden gelegd. Ook rijmdwang kan de oorzaak zijn.

|| Dat hi hem onderhorichede helt ende belovede mede. Hier na so vel

hi in onmacht, mer twee ridders quamen, die hem wechdroeghen ende opnamen. Die hert spranc op ende wert vervaert. Haer ondanx waest beseghelt ende bescreven. Si wanese (de olifanten) vaen ende vervaren. Die verslant hi ende beet. David die broot at ende selve nam. Daer wart hi vermort ende verraden. Hercules twee draken dode ende ooc bant. Int selve jaer wast ende dijet ende began die swarte ordene van Clungi. Entie ii vriendeliic ghelieve gingen liggen te haren grieve op een bedde vriendelike ende loken die dore liselike. Binnen dien so was die here van der borch vergadert (in een strijd gewikkeld) ende in porre ane Keys geselle. Mine vrient ende mine mage selen mi wel huwen ende trouwen (verloven). Vgl. ook de uitdr. Slaen ende heffen (het zwaard); houwen ende luken (trekken het zwaard); varen ende betalen. Zie Taalk. Bijdr. I, 122; Ferguut, gloss. bl. 279; Geurts I, bl. 135 en vgl. § 245 voor zinnen als: Hi wrect ende wrac; hi doet ende dede, etc.

§ 364.

Hendiadys, het uitdrukken van één begrip door twee znw., komt ook nu en dan in het Mnl. voor. || Die ridder nam hant ende swert (het zwaard ter hand). Nemt hier zeghel ende brief (gezegelden brief). Si quamen met so sconen reden van brieven ende van zeghels. Soudi moghen tuwen tide keren tuwen campe, tuwen ghelove (tot den strijd, waartoe gij u verbonden hebt). Sinte Michael nam enen (monnik) bi den haer ende bi den coppe (greep hem bij het haar op zijn schedel). Soe seynde hi hem mitten boden weder omme met sinen brieven ende onscult (brief ter verontschuldiging). Dit haddi tonsculden ende teren (als eervolle verontschuldiging). Binnen desen tiden ende middelen (= binnen desen m. t.) Vrienscap ende wandelinge (vriendschappelijke omgang). In de 17de eeuw is dit verschijnsel zeer gewoon; vgl. o.a. Zwolsche Herdrukken III-IV, aant. op vs. 327; voor het Engelsch zie Poutsma, bl. 365.

§ 365.

Zeugma of verbinding van een ww. met twee substantieven als object of bepaling, ofschoon het slechts op één daarvan past, wordt eveneens nu en dan in het Mnl. aangetroffen.

|| Ic wille u staan met trouwen bi, ende ghedooghen evel ende goet met u. Sine moghen anders eten niet dan fonteyne ende broot. Si aten water ende broot mit enen soberen monde. Daer hi maer at borne ende broot. Daer die een of hadde bescreden een root ors ende rode wapine. Die om lant pinen ende winnen al ende berich slichten

ende dal. Na etene worpsi ten spele scaec ende worptafle in die zele. Daer ghinc men werpen ende scieten: men scoot met boghen ende met sprieten. Zie nog Alex. bl. 472 en vgl. De Vries, Dysmelie bl. 16 en 22.

 

Opm. Vat men in bovenstaande voorbeelden eten op in de bet. van ‘gebruiken’, dan hebben we niet met een zeugma te doen. Ook ‘drinken’ komt in deze bet. voor: Hine at no dranc el niet dan broot.


Vorige Volgende