Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 15

6861. 1644 mei 14. Aan A. Oxenstierna.¹

Excellentissime et illustrissime domine,

Edictum reginae nostrae, quod Latine verteram, ab aliis versum est Gallice,² non admodum bene, neque meo iussu. Latinum etiam in Italiam missum est, et video ratio-

1 Tekst naar copieboek Dresden, Sächs. Landesbibl., C 61, 190; gedrukt in Oxenst. Skrifter 2. afd., IV, p. 423 no. 532. Afschrift ook in copieboek Leipzig, UB, ms. 2633, f. 246. Zie voor een andere overlevering van de brieftekst, Grotius' brief aan Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius (no. 6862).

2 Grotius' versie van het schrijven van koningin Christina aan haar rijksstanden, dd. 16/26 januari 1644: Edictum serenissimae potentissimaeque reginae Suedorum ... missum ad populos imperii eius super suscepta regni et populorum defensione contra vim et iniuriam illatam a Daniae rege (BG no. 679A). De Gazette 1644, no. 49, dd. 13 mei 1644, bracht de tekst in het Frans: ‘Lettres patentes de la Reine de Suéde à ses peuples, pour justifier ses armes contre les Danois’.

[p. 405]

nes ibi expositas probari talium peritis. Quod de indictione belli³ etiam mea, quae non tanti est, auctoritate⁴ a Danis adfertur, facile solvitur: hibernorum captiones in locis imperii hostilis et qui hostibus tributa pendat, nihil aliud esse quam consequentiam belli pridem suscepti;⁵ uti eo more bellantes omnes, usum Daniae regem, usos Gallos,⁶ ita ut nec Benfeldii amico solo pepercerint. Regem vero Daniae cum id quod belli iure factum erat ultum ivit totis Daniae viribus, naves hostiliter capiendo, milites oppugnando, novum sic inchoasse bellum non Germanicum amplius, sed Danicum.⁷ Quare ipsius fuisse id nobis indicere.⁸ Explicationem iuris nostri fusiorem ex privatorum alicubi forte errantium scriptis moliri nolui, exspectans eam quae post edictum in Suedia facta nunc in alias linguas, ut audio, vertitur.⁹ Dabo operam, ut et ea externis innotescat. Qui Galliam regunt hucusque pacem nolle in aperto est inde, quod et profiteantur et in id se obligaverint, ne quid bello captum reddant.¹⁰ Veruntamen talia possint interna in regno mala existere, quae cardinalem Mazarinum ad alia consilia, et quidem subito, verterent.

3 De Zweedse opperbevelhebber Lennart Torstensson was onverhoeds het hertogdom Holstein binnengevallen. Koning Christiaan IV van Denemarken verwoordde zijn verontwaardiging over deze vredebreuk in een ‘Succincta Relatio, quae inter alia reddit Manifestum quomodo serenissimi Daniae et Norwegiae regis Sleswici et Holsatiae ducatus, eiusdemque Maiestatis provincia Jutia improvisa Suecici exercitus invasione, nulla praecedente legitima causa, contra omne ius fasque, conventiones et pacta foedera hostiliter occupata sunt’, dd. 30 januari/9 februari 1644. Onlangs verscheen in de Gazette 1644, no. 48, dd. 11 mei 1644, de Franse versie: ‘Manifeste du Roy de Dannemarc contre les Suédois’.

4 Zie no. 6726, met een verwijzing naar De iure belli ac pacis, boek III, cap. III § VII, 1: ‘Clarigatio’ (de door de fetialen (herauten) luid uitgeroepen eis tot schadevergoeding). Op dit moment wist Grotius niet dat de Zweedse rijksraden op 10/20 januari 1644 het besluit hadden genomen om de vice-fiscaal Nils Nilsson als heraut naar de Zweeds-Deense grens bij Brömsebro te sturen. De tekst van de Zweedse oorlogsverklaring, dd. 18/28 januari 1644, moest hij lezen in de Gazette 1644, no. 56, ‘extraordinaire du XXVII May 1644, contenant La dénonciation de guerre faite au Roy de Dannemarc par la Reine de Suéde’.

5 De Zweden noemden de bezetting van het hertogdom Holstein ‘inkwartiering’; vgl. no. 6634.

6 De ‘inkwartiering’ van het Frans-Weimarse leger in de Zweedse enclave Benfeld, september-oktober 1643; zie nos. 6399 en 6484 (dl. XIV).

7 In een eerste reactie op het nieuws van de Zweeds-Deense oorlog had Grotius geschreven: ‘De Sweden ... hebben liever te preveniëren dan geprevenieert te werden. Dat den coning van Denemarcken aen den Moscovyt zich verbonden had om ons te zamen het oorlogh aen te doen, houdt ick zeecker. Van den coninck van Polen is suspicie’ (no. 6649). Hij bleef volhouden dat deze oorlog ‘noodzakelijk’ was; vgl. nos. 6734, 6838 en 6841.

8 Vgl. De iure belli ac pacis, boek III, cap. III § V, waar Grotius een tekst van Cicero aanhaalt (De officiis 1, 11, 36): ‘nullum bellum esse iustum, nisi quod aut rebus repetitis geratur, aut denuntiatum ante sit et indictum’. Omdat de Zweedse rijksraden in ‘Die koniglichen Schwedischen herren Reichsrahtte schreiben an die Reichsrähtte in Dannemarcken’, dd. 19/29 augustus 1643, al een eis tot schadevergoeding voor de inbeslaggenomen schepen hadden ingediend, was een tweede aanmaning overbodig.

9 Vgl. nos. 6843, 6845 en 6848. Grotius was vooral nieuwsgierig naar de Latijnse versie van het Zweeds Manifest van 16/26 januari 1644: Manifestum, declarans causas, quibus Sac. R.M.^tas Sueciae, permota et adacta est, ad decernendum bellum, ac tuendum armis, suum ... ius, adversus ... Christiani quarti Daniae regis, violentos et hostiles actus ac conatus ...; zie no. 6883, en BG no. 679A rem. 4.

10 Deze intentie vond Grotius terug in de nieuwe Frans-Staatse ‘alliantie offensive ende defensive’ van 1 maart 1644 (Acta pacis Westphalicae; Die Französischen Korrespondenzen I, p. XLII-XLVIII, en Aitzema (f^o) II, p. 960-966), art. 5: ‘... soo sullen de koningh en de geseyde heeren Staten gesamentlijck, en met nootwendigheyt handelen, ende de avantagien ende voordelen bewaren, die Godt in desen oorlogh aen hen gegeven heeft’. Dit principe was ook vastgelegd in de instructie voor de Franse gevolmachtigden, dd. 30 september 1643 (Acta pacis Westphalicae; Instruktionen, p. 69-70 (Section troisiesme)).

[p. 406]

A Francofurto discimus¹¹ electorem Mogontiacensem suos mittere Monasterium, dici ibi Gallos quaedam incusare in instrumento potestatis datae legatis caesarianis. Tam hoc ipsos caesarianos quam Bavaros plane id agere, ne componatur quae exarsit inter Suedos et Danos controversia; scriptum etiam ad electorem Brandeburgicum, ut in id laboret.¹² Hazfeldii in Thuringia copiis adiungere se Broium et caesarianos alios. Sed praeter Connigsmarckium ab Hassia Geisium se iis opponere. Milites ex Hagenovia ad portas Wormatiae excursus fecisse. Traumansdorfium aula exsulem ire in Stiriam. Viennae sperari cum Ragozio pacem, addi etiam Ragozii legatos qui ibi fuere, questos de Suedis, quod armorum vim potissimam non in Austriam et Bohemiam, ut ille sperabat, sed in Daniam verterint. A Vienna Dano promitti auxilia, non mitti nisi prius se ipse caesarianae causae illigaverit.

Ex Anglia discimus reginam contra malos rumores bene valere. Abiisse Oxonia Bristoliam, mense uno a partu remotam. In animo ei fuisse liberos qui Oxoniae sunt, secum ducere, sed intercessisse eos proceres qui Oxoniae sunt. Comitem Novi Castelli ex clade ultima recepisse se Eboracum. Eam urbem a Scotis circumveniri eminus. Ipsas illius comitis reliquias de exercitu iuncturas se cum principe Roberto. Ordinem plebeium eius parlamenti, quod habetur Westmonasterii apud Londinium, suspiciones quasdam suscepisse contra comitem Essexiae, tanquam causae populari minus fidum. Itaque artibus clanculariis id eos agere, ut copiae eius decrescant, crescant autem eae quibus imperat Wallerus. Neque hoc tantum eos agere, sed et ut more apud Scotos recepto non duae sint, ut in Anglia hactenus, classes parlamenti, sed una, in qua proceres caeterorum sententiis vincantur. Archiepiscopo Cantauriensi nova obiectantur crimina,¹³ quod scribi sibi passus sit Sanctitati tuae, Angelum se vocari et Pontificem, a puritanis hominibus antiquitatis ignaris. Nam Sanctitatis titulus episcopis omnibus datur a Basilio, [Eusebio Samosatensi,]¹⁴ Hieronymo, Augustino; imo et [a] concilio orientis Ephesi habito, a concilio universali Ephesino¹⁵ et a Calcedonensi,¹⁶ quin et ab imperatoribus Constantino, Theodosio secundo, Marciano et Justiniano. Sic et Angelorum nomine in Apocalypsi Johannes¹⁷ eos designat episcopos quos ipse in Asia instituerat, nimirum quod, sicut olim angeli, mandata Dei ad populum deferant, preces autem populi ad Deum. Pontificum vero nomen,¹⁸ ex paganismo deductum ad rem christianam, datum episcopis non ab episcopis tantum aliis, sed et a Romanis, ut Zosimo, Coelestino, Hilario, Felice, Hormisda, Vigilio¹⁹ et a conciliis multis. Quae obiter tantum dico, ut appareat quantus sit hominum talia criminantium fervor.

Venio ad Gallica. Magnis animis agitatur lis illa inter ducem Anguianum et Esguilloniam. At regina ex cardinalis consilio advocatis ducis Anguiani interdixit, ne quid con-

11 Onderstaande berichten komen ook voor in Grotius' nieuwsbrief aan Nicolaes van Reigersberch dd. 14 mei 1644 (no. 6860).

12 In de nieuwsbrief aan Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius (no. 6862): ‘ne in id laboret’.

13 Het proces tegen William Laud, aartsbisschop van Canterbury; zie nos. 6712 en 6859.

14 ‘Eusebio Samosatensi’ komt alleen in de brief aan Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius (no. 6862) voor. In de opsomming refereert Grotius aan de kerkvaders Basilius de Grote, bisschop van Caesarea († 379); Eusebius, bisschop van Samosate († 380); Sophronius Eusebius Hieronymus († ca. 419) en Aurelius Augustinus († 430).

15 Het Griekse en het oecumenisch concilie van Efeze in 431 bijeengeroepen door keizer Theodosius II. Zie voor het gebruik van het woord ‘sanctitas tua’ als aanspreektitel, Concilium universale Ephesenum, ed. E. Schwartz, III, p. 184, en IV, p. 64.

16 Op last van keizer Marcianus kwam op 1 september 451 het concilie van Chalcedon bijeen. Ook hier werd een bisschop soms aangesproken met ‘sanctitas tua’; vgl. Concilium universale Chalcedonense, ed. E. Schwartz, VI, Indices, p. 155-159.

17 Openbaring 1:20.

18 ‘Pontifex’ [= episcopus]; zie Du Cange, Glossarium mediae et infimae Latinitatis VI, Niort 1886, p. 408.

19 De pausen Zosimus (417-418), Coelestinus I (422-432), Hilarius (461-468), Felix III (483-492), Hormisdas (514-523) en Vigilius (537-555).

[p. 407]

tra Esguilloniam dicerent, nisi quod ad causam pertineret. Illi vero ea quae vel maxime Esguilloniam infamant, maxime ad causam suam pertinere existimant. Marescallus Turenae cepit oppidum et arcem Fauconoiam. Milites autem suos partim ibi disposuit, partim in Lotharingiae locis. Scripsit ad reginam de sua in ipsam fide; idem fecit Espernonius. Fides habetur eorum literis quanta literis haberi solet. Interim rex omnia ad Sedanum munimenta sui fecit iuris.²⁰ Dux Aurelianensis ob articularem dolorem hic adhuc manet.²¹ Copiae eius dicuntur fore maiores, at creduntur non superaturae XXV millia, Anguiani ad novem millia, Gassionis ad quatuor, Villaregii ad tria millia. Plessaeus Bezansonius ivit iterum ad ducem Carolum modica spe transigendi negotii; tantum distant ipsius ducis petita ab iis quae Galli volunt concedere. Piccolominaeus iam ex Anglia in Flandriam advenit,²² nullo damno facto. Marchio Villae est Romae, ut Gallos qui pontifici militarunt, ad principem Thomam abducat. Ethruscus suos dat Hispano. Pax in Hibernia est. Dilectus Gallici apud Leodicum facti nondum huc venere. Interdicta est parlamento per reginam cognitio inter Sorbonam et iesuitas. Romae dicuntur iudicia esse satis aequa super istis controversiis.

Deus det, excellentissime et illustrissime domine, Sublimitati tuae et regno per eam Suedico res prosperrimas,

tuae Sublimitatis devotissimus cultor,
H. Grotius.

20 De koninklijke gouverneur Abraham Fabert (1599-1662) nam op 28 april en volgende dagen de eed van trouw van de bevolking van Sedan af. Op 10 mei werd de ceremonie met een feestelijke bijeenkomst afgesloten (Congar, Sedan et le pays sedanais, p. 336-337).

21 Op 9 mei had de ‘generalissimus’ Gaston van Orléans nog een zware jichtaanval (Journal d'Olivier Lefèvre d'Ormesson I, p. 179).

22 Ottavio Piccolomini, de nieuwe ‘gouverneur des armes’ in de Zuidelijke Nederlanden. Zijn schip strandde op de heenweg in Falmouth. Aan boord van een klein Engels schip kon hij op 1 mei de haven van Nieuwpoort bereiken (CSP Ven. 1643-1647, p. 95-100, en Gazette 1644, no. 51, dd. 14 mei 1644).

Lutetiae, IV/XIV Maii 1644.

Rumor hic est decem millibus militum auctum esse Mottam Odincurtium et parare se ad obsidendam Tarragonam. Naves Gallicae iam a Massilia et aliis locis in Catalaniam profectae sunt. Dux Bulionius Romam ivisse dicitur. Veneti adhuc militem omnem retinent. Helvetii qui militant sub marescallo Turenae, contra Imperium usum sui nolunt polliceri.²³ Comitissa Bossuia cum in Galliam venisset ad ius suum coniugii prosequendum contra ducem Guisium, Rhotomagi capta et in navem imposita est, ut unde venit redeat. Causa ipsa de matrimonio Romae tractatur. Papa reginae regenti scripsit, eam monens ne se de religione controversiis misceat, sed rem permittat episcopis. Audimus Cairi seditionem militarem fuisse, sed illico exspirasse, et Thraciae praefecto abscisum caput ob concussiones. Centum et triginta captivi a Caesarea Mauritaniae sive Algerio huc venere, redemti a religiosis²⁴ qui talibus officiis laudandis sane semet addixerunt. Praefectus Mediolani etiam castellum Sanctiae post alia multa munitionibus nudavit, ut iis qui in praesidio fuerant, uti posset, quod militum in istis locis penuriam testatur. Leridae detecta et punita contra Gallos excitata factio.

Ex Anglia audimus premi a regiis Plimuthum et Limam. In Scotia comes Arguilius, marchiones Huntleius, Montrossius, Niddidalius factionem pro rege suscitant. Rex Angliae externis omnibus suas partes amplectentibus concedit mercatum pannorum pari immunitate qua subditi ipsius fruuntur. Parlamentum Oxoniae eos qui Londinii pro parlamento se gerunt, declaravit maiestatis crimine sontes ob vocatos in Angliam Scotos, factum sigillum regio simile, aequas ad pacem leges repudiatas.

23 Zwitserse soldaten in Franse legerdienst mochten alleen voor defensieve taken ingezet worden (Rott, Hist. représ. dipl. VI, p. 56-58).

24 Paters van de orde van Notre-Dame-de-la-Merci hadden in Algerije 139 gevangenen losgekocht. Op 15 april kwam hun schip in Toulon aan (Gazette 1644, no. 51, dd. 14 mei 1644).

[p. 408]

Dominus Jonas Hambraeus in maximis est periculis²⁵ ideo, quod in magnas summas pro nobilibus quibusdam Suedis fide iussit. Nos rem ducemus, quantum licebit.

25 Deze aanbeveling was alleen voor de kanselier bestemd, zij ontbreekt in de nieuwsbrief aan de gevolmachtigden in Osnabrück. De Zweedse theoloog en oriëntalist Jonas Hambraeus (1588-1671), predikant van de lutherse gemeente te Parijs, had borg gestaan voor Zweedse ‘touristen’ die door het verbreken van de postverbindingen met Stockholm in financiële problemen waren geraakt (SBL XVIII, p. 82-83).

Bovenaan de brief in de copie te Leipzig: Argumentum. De Suedorum edicto et iure belli in Danos. Galli pacem nolunt. Germanica. Res Anglicae. De titulo Sanctitatis, Angelorum, Pontificis. Lis inter Anguianum et Esguilloniam. Alia Gallica. De Lotharingo. Varia. Catalanica. De navibus Gallicis. De Bulionio, Venetis, Helvetiis. Lis de matrimonio Bossuiae cum Guisio. Papa reginam monet. Turcica. Captivi ab Algeriis redemti. Sanctia munimentis nudata. Leridae detecta factio. Anglica. Jonae Hambraei periculum.