Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 15

6841. 1644 april 30. Aan A. Oxenstierna.¹

Excellentissime et illustrissime domine,

Oratio quam die Martis de re Danica apud reginam regentem habui,² plane conformata fuit ad ea quae in edicto reginae dominae nostrae³ continentur. Praemisi excusationem, quod nullae e Suedia ad reginam regentem venissent literae, viis terra marique in-

1 Tekst naar copieboek Dresden, Sächs. Landesbibl., C 61, 192; gedrukt in Oxenst. Skrifter 2. afd., IV, p. 417 no. 530. Afschriften ook in copieboek Leipzig, UB, ms. 2633, f. 238, en Uppsala, UB, Palmsk. 371, p. 53. Zie voor een andere overlevering van de brieftekst, Grotius' brief aan Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius (no. 6842).

2 Vgl. no. 6838. De audiëntie werd de Zweedse ambassadeur op dinsdag 26 april verleend. In zijn toelichting op de oorzaken van de Zweeds-Deense oorlog ging hij af op de documenten die Zweedse diplomaten hem de afgelopen maanden hadden toegestuurd.

3 Grotius verbrak het stilzwijgen na ontvangst van exemplaren van het Manifest ‘Kongl. May:^tz til Swerige, etc., Breff Til Rijkzens Stånder’ (Königl. Mayest. zu Schweden, etc., Schreiben an die Reichs-Stände/Manifeste, ofte Verklaringe, van de Koninginne van Sweden, aen hare Rijcx-Standen), dd. 16/26 januari 1644.

[p. 367]

certis.⁴ Dixi ante nos regem Daniae bellum gessisse in Germania;⁵ sed quomodo id gesserit posueritque, me non narraturum, cum res sit cognita. Successisse in eum laborem regem Gustavum immortalis memoriae et reginam nostram, quibus magna decora Deus propitius concesserit, gnarus bellum ab eis geri animo quaerendae pacis, non cum privato commodo, sed pro bono orbis christiani ac praesertim amicorum. Invidisse nobis Daniae regem omnibusque modis partim apertis, partim clandestinis in id laborasse, ne aut bellum melius nobis quam ipsi procederet, aut pax etiam contingeret gloriosior. Eius rei causa conatum eum subducere nobis loca insessa, copias et copiarum alimenta.

Ubi ad eum edicti locum veneram, qui est de novis hostibus in nos concitatis, dixi id certo compertum reginae nostrae,⁶ neque vero regem Daniae in literis suis suorumque orationibus ad Ordines Batavos⁷ id ausum negare. Quod marescallus Torstensonius in Holsatia hiberna sumsisset,⁸ in eo usum ipsum omnium bellantium iure. Holsatiam partem esse Germaniae, cuius tributis sustentatae sint opes imperatoris. Eodem iure usum regem Daniae, cum bellum in Germania gereret; eodem uti reges omnes. Regem autem Daniae belli novi et non indicti fuisse inceptorem, cum vires Daniae terrestres ac maritimas in milites navesque Suedicas vertit hostiliter. Ita impositam domino Torstensonio necessitatem invadendi etiam Danici imperii loca, unde nostris nocebatur. Et quia etiam ex Scania, Blekingia, Hallandia, olim quidem Suedici imperii partibus, sed nunc a Dano insessis, malum in Suediam exspectabatur, provide reginam nostram et ad praecavendum dedisse exercitum marescallo Hornio.⁹ Addidi haec tam necessario suscepta consilia nihil obstitura, quominus in Germania aut bellum fortiter geratur, aut pax aequis legibus fiat. Iam per Duglassium exemtam periculo Grosglogaviam et oppida alia.¹⁰ In Misnia vero iunctis Connigsmarchii cum Axelio Lillio¹¹ copiis non tantum Lipsiae prospectum, sed et longe submotos tum imperatoris tum Saxonis milites. Ad pacem quod attinet, scripsisse legatos Suedicos ad Germaniae ordines,¹² hanc novam cum Dano controversiam non fore impedimento, quominus colloquia procederent et aequa omnia admitterentur. Curam pacificandi, quam factis hostilibus a se abdicasset rex Daniae, sus-

4 Zijn volmacht tot het afleggen van een officiële verklaring, met de bijbehorende brieven van koningin Christina aan koning Lodewijk XIV, de regentesse, de hertog van Orléans, de prins van Condé en kardinaal Jules Mazarin, was op 27 januari/6 februari 1644 opgesteld (no. 6696). Met het oog op de onveilige verbindingen over land en zee had de Zweedse regering het overbrengen van de documenten opgedragen aan een speciale koninklijke commissaris. De keuze viel op de Fransman Marc Duncan de Cerisantes. Zijn reis nam vijf maanden in beslag (februari-juni).

5 De Deens-Nedersaksische oorlog van 1625-1629.

6 Begin december 1643 hadden leden van de Franse regering de Zweedse ambassadeur in Parijs al gewaarschuwd voor een door de Habsburgers ingegeven plan om de koningen van Denemarken en Polen en de tsaar te interesseren voor een krijg tegen Zweden; zie no. 6576 (dl. XIV).

7 De ‘messiven van sijn Majesteyt van Dennemarcken, d'eene aen de ... Staten Generael der Vereenigde Nederlanden, ende d'ander aen sijn resident Martino Tancken ...’ van 25 december 1643/4 januari 1644 (nos. 6699 en 6719), en de toespraak van de Deense kamersecretaris Frederik Günther in de vergadering van de Staten-Generaal, dd. 16 maart 1643 (nos. 6777 en 6793).

8 De inval van de Zweedse hoofdmacht van opperbevelhebber Lennart Torstensson in het hertogdom Holstein op 12/22 december 1643.

9 In januari 1644 verzamelde zich te Jönköping het leger dat onder bevel van de Zweedse veldmaarschalk Gustav Karlsson Horn de strijd met de Denen zou aanbinden in de gewesten Halland, Skåne (Schonen) en Blekinge.

10 De Zweedse expeditielegers van de generaal-majoors Robert Douglas en Hans Christoph, graaf van Königsmarck, in Silezië en Meissen.

11 Axel Lillie (1603-1662), Zweeds gouverneur van Leipzig (SBL XXIII, p. 79-82), had de hulp van het expeditieleger van generaal-majoor Hans Christoph, graaf van Königsmarck, ingeroepen.

12 Het schrijven van de Zweedse gevolmachtigde Johan Oxenstierna aan de evangelische rijksstanden, dd. 15/25 februari 1644; zie no. 6749.

[p. 368]

ceptam a republica Veneta,¹³ non dubium quin prudenter et magnanime functura istis partibus. Edictum reginae dominae nostrae de hoc bello versum Latine hic edidi et in omnes partes mitto,¹⁴ ut Suedicae genti maneat antiqua non armorum tantum sed et iustitiae laus.

Dux Carolus novas huc misit conditiones,¹⁵ diversas ab eis quae ad ipsum missae fuerant; dubito, an minus aequa proposuerit, an vero qui hic rerum potiuntur eius in Galliam adventum metuant. Itaque ille cum Hispanis qui in Palatinis terris se tenere solent, Falcostenium recepit, pro loci tenuitate bene defensum, centum enim et viginti machinarum ictibus verberatum est. De Uberlinga spes abiit. Hazfeldiani partim a Fulda in superiorem ivere Hassiam, partim contra Connigsmarchium ire dicuntur. Marescallus vicecomes Turenae cum de Falcostenio accepisset nuntium, retro cessit. Pergit loca capere in Burgundiae comitatu, sed par futurus non creditur Bavaricis copiis, quae perventurae creduntur ad XX millia. Brisaci quae fuit militum seditio putatur excitata per Erlachium, ut Ossenvillium, quem maxime illa seditio petebat, ex ea urbe depelleret ac sic aemulum a se amoveret. Pars Lotharingici militis ivit ad loca circa Aquisgranum; late pascunt.¹⁶ A Francofurto discimus eos qui ibi sunt ab imperatore, Bavaro et Saxone mandata habere manendi. Caeterum et Suevos et Franconicos eius esse animi, ut suos mittere velint ad colloquia illa quae coepta sunt Monasterii et Osnabrugae. Eosdem Franconicos laborare in id, ut tributis ex parte leventur, quae gravia pendere coguntur Bavarico militi.

Arnaldus Sorbonicus alterum scripsit librum, cui titulum fecit: Traditiones de paenitentia. Eum inscripsit reginae regenti, quae dicitur coepisse melius de eo sentire. Universitas autem alterum obtulit libellum parlamento, in quo aiunt dogmata Hereavii iesuitae, ad mores malos tectorio illinendos aptissima, non esse eius unius, sed et Stephani Baudii¹⁷ et totius societatis iesuiticae, quae tales libros neque edi prohibuerit, neque editos reprehenderit. Coepit die Iovis exacto disceptari apud curiam parlamenti causa ducis Anguiani, nomine uxoris, contra Esguilloniam. Longum erit litis sufflamen.¹⁸ Dicuntur moveri res in Vivaresio et vicinis locis. Suspecti sunt non tantum principes exsules, sed et pars reformata. Qua de re cum cardinalis Mazarinus Gassioni loqueretur,¹⁹ dixit is scire se pastores quidem reformatos patientiam inculcare populis - quod tamen facere non solent, nisi absunt vires -, sed tam multis in rebus edicta pro ipsis facta laedi, ut metui posset aliquid mali. Rogavit cardinalis, ut si quid querelarum haberent reformati, eas ad ducem Aurelianensem²⁰ et ad se deferrent. Curaturum se ut res ipsorum ex aequo curentur. Regina, cum eam conveni, erat vultu tristiore.

13 Koning Christiaan IV had zich de rol van ‘onpartijdige derde’ op de vredesconferenties toegeëigend. In Osnabrück waren stemmen opgegaan om de bemiddeling op te dragen aan Venetië. Het wachten was thans op nieuwe instructies uit Wenen en Stockholm.

14 Grotius gaf zijn versie van het manifest het opschrift Edictum serenissimae potentissimaeque reginae Suedorum ... missum ad populos imperii eius super suscepta regni et populorum defensione contra vim et iniuriam illatam a Daniae rege (BG no. 679A).

15 Onderstaande berichten komen ook voor in Grotius' nieuwsbrief aan Nicolaes van Reigersberch dd. 30 april 1644 (no. 6840).

16 Manschappen van hertog Karel IV van Lotharingen trokken plunderend langs de Rijn (Gazette 1644, no. 43, dd. 30 april 1644).

17 De jezuïet Etienne Bauny (1564-1649), auteur van een Somme des pechez qui se commettent en tous estats. Het werk werd op 26 oktober 1640 op de Index geplaatst (Sommervogel, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus I, kol. 1058-1060, en G. Hermant, Mémoires ... sur l'Histoire ecclésiastique du XVII^e siècle I, p. 154-159).

18 Juvenalis 16, 50.

19 Kardinaal Jules Mazarin vertrouwde de protestantse maarschalk Jean, graaf van Gassion, niet. In zijn geheime dagboeken tekende hij op: ‘Il faudra le surveiller ... et s'assurer s'il ne cherche pas à se rendre chef du parti huguenot’ (Chéruel, Histoire de France pendant la minorité de Louis XIV I, p. 127-128).

20 Gaston van Orléans in zijn hoedanigheid van ‘lieutenant général du Royaume’. De koninklijke hertog had een milder oordeel over de protestanten dan de haatdragende prins van Condé (Chéruel, o.c. I, p. 132-136).

[p. 369]

Magna pars praetoriani militis iam ad fines abiit Belgicos. In Catalonia frigere bellum dicitur; mari eo mittuntur milites a Narbone. Dux Bulionius et Vindocinensis apud Helvetios sunt. Baro Sabranus it residentis nomine in Angliam, ubi comes Novi Castelli, dux regius, cladem accepisse dicitur tantam, ut tria millia perierint, captae sint machinae. Regina autem Angliae contra rumores novos vivit²¹ et sub specie Hibernici itineris creditur in Galliam appulsura, ut sic Gallorum tricas, neque negantium neque concedentium quod petit, abscindat.

Deus, excellentissime et illustrissime domine, regno Suediae consiliisque Sublimitatis tuae prosper adsit,

tuae Sublimitatis cultor devotissimus,
H. Grotius.

21 ‘contra rumores novos vivit’, op grond van de brief aan Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius (no. 6842) verbeterd uit: ‘contra rumores venit’.

Lutetiae, XX/XXX Aprilis 1644.

Ossenvillius iam Brisaco abscessit et est Colmariae. Milites apud Leodicum a Gallis conscripti eunt ad marescallum Turenae. In itinere pars magna diffluit penuria stipendii et metu famis in locis remotis. Quinquaginta machinae et caeteri apparatus multum ex armamentario huius urbis ad fines abiit. Dux Anguianus Campaniae praefecturam adeptus est, datis marescallo Hospitalio ducenties mille libris francicis.²² Cepere Dunquercani naves duas a Machlovia, quae est in Britannia Armorica, in quibus erat pecunia ad CCC-es mille libras francicas. Dux Bulionius literas misit ad reginam regentem et ducem Aurelianensem, nihil se fecisse nisi ab iis excitatum, ipsorum causa; turpe ipsis fore, si quod illi rectum ducunt, sibi verterur crimini. Scripsit et ad cardinalem; dicit autem se abiisse, ut absens ostendat nulla sibi esse consilia talia, qualium praesens arguebatur aut certe suspectus fiebat. Universitas Lovaniensis Parisiensi scripsit, ne damnare velint sententiam Jansenii, Iprensis episcopi nunc mortui, quam sententiam in negotio de praedestinatione et annexis aiunt eandem esse quae fuit Augustini, quod negant alii. Dicitur exercitus regis Angliae esse ad XVI millia peditum, VIII equitum; Essexii autem et Wallerii copias inter se iunctas ad XXVIII hominum millia.

22 Louis II de Bourbon, hertog van Enghien, sloot met maarschalk François de l'Hospital, graaf van Rosnay, sieur du Hallier, een overeenkomst over de overdracht van het gouvernement van Champagne. Op 11 mei werden de 200000 ponden overgemaakt (Aumale, Histoire des princes de Condé IV, p. 263-264).

Bovenaan de brief in de copie te Leipzig: Argumentum. Orationem habet de bello Danico. Edictum Latine versum in omnes partes mittit. Tractatus cum Lotharingo. De Uberlinga. De bello Germanico et conventibus Francofurti et in Westphalia. Controversiae theologorum. Lis Anguianum inter et Esguilloniam. Motus in Gallia. Bellica. Res Anglorum. Gallica. Dunquercani naves Gallorum diripiunt. Bulioniae literae. Theologorum lites.