Algemeen letterkundig lexicon

metalepsis

Etym: Gr. metalèpsis = verandering < meta-lambanein = eronder nemen, in plaats van iets anders nemen.

Term uit de klassieke retorica, die in de handboeken niet steeds op dezelfde manier wordt gedefinieerd. Doorgaans verwijst de term naar een bijzondere soort van metonymische beeldspraak (zie metonymie) waarbij een woord vervangen wordt door een ander woord op grond van een verondersteld verband tussen oorzaak en gevolg (bijv. ‘hij heeft zijn tong verloren’ i.p.v. ‘zijn spraak verloren’) of tussen wat voorafgaat en wat volgt in de tijd (bijv. ‘hij is verantwoordelijk voor zijn eigen graf’ i.p.v. ‘voor zijn eigen dood’). Hij kan ook verwijzen naar het ‘foute’ gebruik van een synoniem, zoals in ‘hij bracht al zijn geld naar de sofa’ (waarbij ‘bank’ als sofa een homoniem is van ‘bank’ als financiële instelling), of naar andere vormen van beeldspraak die berusten op een reeks van associatieve verbindingen. In al deze gevallen valt de metalepsis onder het begrip betekenisfiguur.

Daarnaast wordt de term ‘metalepsis’ in de specifieke context van gerechtelijke redevoeringen ook wel in verband gebracht met de status translationis, nl. met een procedureel type van argumentatie bij een rechtszaak waarbij de verdediger zich afvraagt of de aanklager wel ontvankelijk is of de rechter bevoegd.

De term kreeg in de twintigste eeuw een nieuwe toepassing in de narratologie van Gérard Genette. Hij duidt dan op een overschrijding van narratieve niveaus van verhaal en vertelling. Dit kan bijv. gebeuren doordat een heterodiëgetische verteller, d.w.z. een verteller die buiten de wereld van het verhaal staat, plotseling deze wereld binnentreedt. Een bekend voorbeeld is The French lieutentant’s woman (1969) van John Fowles, een postmoderne historische roman waarin de twintigste-eeuwse verteller, poserend als de auteur, plotseling zijn moderne eigen tijd verlaat en opduikt in het Victoriaanse Engeland van zijn romanwereld om er zijn hoofdpersonage te ontmoeten. Een omgekeerde beweging gebeurt in Julio Cortázars verhaal ‘Continuidad de los parques’ (vertaald als ‘Voortzetting van een park’) uit 1964, waarin de lezer van een boek het slachtoffer wordt van een moordpoging door een personage dat tevoorschijn lijkt te komen uit de roman die hij aan het lezen is. Deze twee voorbeelden tonen op verschillende wijzen hoe narratieve metalepsis een strikt onderscheid doorbreekt dat we normaal maken tussen twee niveaus: dat van het boek (inclusief de schrijver en/of lezer ervan) in de echte wereld, en dat van de in het boek opgeroepen fictionele wereld. Dergelijke ingrepen zijn kenmerkend voor de metafictie. Zie ook narratieve communicatieniveaus.

Lit:   G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl. 5 (2001), kol. 1078-1099 • J. Pier & J.M. Schaeffer (red.), Métalepses: entorses au pacte de la représentation (2005) • S. Adamson, G. Alexander & K. Ettenhuber (red.), Renaissance figures of speech (2007), p. 217-233 • K. Kukkonen & S. Klimek (red.), Metalepsis in popular culture (2011).

metakritisch

metamorfose