Algemeen letterkundig lexicon

metafictie

Etym: Gr. meta = na, achter, mede.

Term in 1970 gelanceerd door de Amerikaanse auteur William Gass als verzamelnaam voor de praktijk en de verschillende procedés van tekstuele zelfobservatie en autoreflectie binnen het narratieve genre, meer specifiek in de postmoderne roman (postmodernisme). De tekst bezint zich op zijn statuut als genre, op zijn functie als vertelvorm, op zijn hoedanigheid van fictionele of realistische voorstelling. De verscherpte staat van zelfbewustzijn is deels een recent crisisverschijnsel – immers, de roman heeft als narratieve en fictionele vorm terrein moeten prijsgeven aan andere vertellende en illusiescheppende media als film en televisie. Impliciet kan metafictie evenwel als een constante in de romanliteratuur beschouwd worden.

Dergelijke momenten van zelfproblematisering in de roman treden, niet toevallig, vooral op de voorgrond in zgn. crisisperiodes, zoals de 18^de eeuw, de beginperiode van de moderne roman, met als uitschieter Tristram Shandy (1759-1767) van L. Sterne, waarin het verhaal telkens onderbroken wordt door metanarratieve commentaren. In de postmoderne roman wordt metafictie een dominant element van de tekst. De problematische relatie tussen realiteit en fictie wordt consequent blootgelegd; procedés en romantechnische conventies als de alwetende verteller, de plot of het personage worden systematisch ondergraven. Een voorbeeld van dergelijke reflectie op intratekstueel niveau is de zgn. self-begetting novel. Het breken met of parodiëren van formele procedés heeft natuurlijk ook steeds een intertekstuele dimensie. In The French Lieutenant’s Woman (1969) bijv. neemt John Fowles een loopje met bepaalde conventies van de 19^de-eeuwse realistische roman zoals de alwetende verteller en de eis van de afgeronde plot. Een andere vorm van metafictie is het invoegen van kritische commentaren, zoals in Borges’ Ficciones (1944) of Nabokovs Pale Fire (1962). Vaak terugkerende procedés zijn de mise-en-abyme, het spel met de fictie van het teruggevonden manuscript (U. Eco’s Il nome della rosa, 1980), en de reduplicatie van het verhaal en het vertellen (I. Calvino’s Se una notta d’inverno un viaggiatore, 1979). Een belangrijk thema is dat van de wereld als boek en het boek als wereld. Prominente vertegenwoordigers zijn verder nog J. Barth, D. Barthelme, Ch. Brooke-Rose, G. Sorrentino. Zie ook autoreferentieel, ficción, metalepsis, nouveau roman.

Lit: R. Scholes, Fabulation and metafiction (1979) • L. Hutcheon, Narcissistic narrative. The metafictional paradox (1984) • B. Vervaeck, Het postmodernisme in de Nederlandse en Vlaamse roman (1990)  • A.M. Musschoot, ‘The challenge of postmodernism: representation – historiography – metafiction’ in Dutch crossing 41 (1990), p. 3-15 • R. Duhamel, In eigen boezem: schrijvers over schrijven (1999) • D. Frank, Narrative Gedankenspiele: der metafiktionale Roman zwischen Modernismus und Postmodernismus (2001) • P. Waugh, Metafiction: the theory and practice of self-conscious fiction (digital ed. 2003) • O. Hodkinson, Metafiction in classical literature (2013).

metabasis zie aversio

metafoor