Algemeen letterkundig lexicon

mise-en-abyme

Etym: Fr. mise < mettre = het plaatsen; Fr. abîme < Gr. a-bussos = af-grond, diepte, middelpunt.

De term is ontleend aan de heraldiek waar een figuur ‘en abîme’ wordt genoemd wanneer deze in het midden van een wapenschild staat en het wapenschild zelf weerspiegelt in verkleinde vorm. Het procedé is vergelijkbaar met de manier waarop schilders zoals Van Eyck, Memling of Metsys in een convexe spiegel een deel van of de gehele geschilderde scène weerspiegelen (zgn. Droste-effect). In de literatuurtheorie wordt, naar aanleiding van Gides Les Faux-Monnayeurs (1925) de term gebruikt ter aanduiding van een (gedeeltelijk) gelijkend verhaal-in-het-verhaal: de geschiedenis van de ingebedde tekst gelijkt op de omsluitende primaire geschiedenis. Men gebruikt ook de term spiegeltekst om dit effect aan te duiden. Zo kan men de Reinaert-verhalen in L.P. Boons De Kapellekensbaan (1953) opvatten als een spiegeltekst omdat ze parallellen vertonen met de Ondine-verhalen in die roman.

De spiegeltekst kan een structurele of thematische, anticiperende of generaliserende functie krijgen. Denk aan het ingeschoven moordverhaal (‘play in the play’) in Shakespeares Hamlet, of het verhaal over de knecht die smoorverliefd wordt op zijn meesteres in Goethes Werther (brief van 4 september 1772), waarna de titelfiguur aan zijn vriend Wilhelm schrijft: ‘Lies die Geschichte mit Andacht ... und denke dabei, dass es auch die Geschichte Deines Freundes ist. Ja, so ist mir’s gegangen, so wird mir’s gehn...’ In andere gevallen kan de mise-en-abyme dan weer in tegenovergestelde zin werken, als anti-representatie van het verhaal dat zij voorgeeft te weerspiegelen. In de nouveau roman wordt het procedé vaak toegepast als een verhaalelement dat de lineariteit van het handelingsverloop doorbreekt en de aandacht richt op de autoreferentiële functie van literatuur. Zie ook inbedding, kaderverhaal, metafictie.

Lit: L. Dällenbach, Le récit spéculaire. Essai sur la mise en abyme (1977) • F. Hallyn (red.), Onze études sur la mise en abyme (1980) • D. Latham, 'Empowering adolescent readers: intertextuality in three novels by David Almont' in Children's literature in education 29 (2008) 3, p. 213-226..

misdaadliteratuur

mise-en-page zie opmaak