Algemeen letterkundig lexicon

hermetisme

Etym: Fr. hermétique = met betrekking tot (de Griekse god) Hermes.

De benaming verwijst naar het zgn. Corpus Hermeticum, een verzameling occulte teksten uit de 2^de eeuw, die in verband gebracht worden met Hermes Trismegistus. Deze naam gaven de neoplatonici aan de Egyptische god Thoth, die de auteur zou zijn van geheime leren en alchemistische geschriften. Hermetiek betekende dan ook goudmakerskunst, alchemie, en het adjectief ‘hermetisch’ stond voor geheim (vgl. esoterisme). Tegenwoordig verstaat men er het volgende onder: duisterheid of ontoegankelijkheid van poëzie of proza die resulteert uit een subjectieve, onconventionele schrijfwijze zoals het streven naar klankeffecten, lexicale creativiteit, incoherente syntaxis, eruptief beeldgebruik, doorbreken van literaire conventies. Of uit het gebruik van bepaalde idiosyncratische codes, bijv. zeer persoonlijke symboliek, verwijzingen, toespelingen, literaire allusies die alleen ingewijden kunnen kennen, geheimcodes in occulte werken. Hermetisme kan een middel zijn van schrijvers om zich een selecte lezerskring te garanderen, een middel om de lezer te dwingen tot een aandachtige, diepgravende lectuur of een uiting van weerstand tegenover de taal, de traditionele kunst, het gewone publiek (principieel hermetisme, zoals bij sommige avant-garde-groepen). Soms weerspiegelt het een intens bezig zijn met een zeer persoonlijke problematiek, dan weer dient het om een gebrek aan inspiratie of aan dichterlijke precisie te verhullen. Belangrijke hermetische dichters waren Gongora, Mallarmé en G.M. Hopkins.

Duidelijke voorbeelden van hermetisme in de strikte zin in de Nederlandse letterkunde vindt men bijv. bij Jan Luyken. Hij schrijft beïnvloed door de piëtistische literatuur - die gedeeltelijk dezelfde symbolen gebruikt als de hermetische filosofie – hermetische literatuur. De enige Nederlandse auteur wiens werk geheel bepaald wordt door het hermetisme, is W. van Swaanenburg. Zijn weekblad De Herboore Oudheit (1724-1725) gaat naar inhoud en vorm (de dialoog) terug op het Corpus Hermeticum. In zijn filosofische gedichten, afwijkend van de 18^de-eeuwse conventie en geschreven in de taal van de mystieke vervoering, de extase, wordt het fundamenteel onuitsprekelijke benadrukt door in het hermetisme veel voorkomende stijlfiguren als paradox en antithese.

Ook in het symbolisme vindt men hermetische trekken, zoals in de poëzie van Mallarmé en Rimbaud, al wordt door sommigen betwijfeld of dit het strikte hermetisme is als boven genoemd. Hetzelfde geldt voor het werk van H. Mulisch, die verwijst naar Trismegistos en naar ‘het getal van Mallarmé’. In ieder geval wordt men in zijn werk regelmatig geconfronteerd met buitenliteraire tradities als de alchemie en de hermetiek, die hij in dienst stelt van de verbeelding.

Van belang voor het onderzoek naar het hermetisme is de Bibliotheca Philosophica Hermetica te Amsterdam (Bloemgracht 15-19), een particuliere, maar voor belangstellenden toegankelijke collectie.

Lit: V. Orsini, Ermetismo (1956) • F.A. Yates, Giordano Bruno and the hermetic tradition (1964), p. 130-189 • J. de Roek, ‘Hermetisme: spel of dwang’ in Handelingen van het Vlaams Filologencongres 26 (1967), p. 112-117 • A. Festugière, Hermétisme et mystique paienne (1967) • A. Festugière, ‘Desengagement’ in Tijdschrift van de Vrije Universiteit Brussel 10 (1967-1968), 1-2, p. 121-135 • S. Dresden, Symbolisme (1980), p. 123-125 • J. de Roek, Verzamelde essays (1980), p. 35-41 • P. Meeuse, ‘Literatuur en gnosis’ in De revisor 10 (1983), 6, p. 15-23 • ‘Hermeticism in Poetry/Hermétisme et poésie’ in Proceedings ICLA (1985), p. 495-591 • F. Bonardel, L’hermétisme (1985) • Hermétisme, themanummer van Œuvres & Critiques (1986) • F. de Rover, De weg van het lachen (1987), p. 48-62 • M. Eliade (red.), The encyclopedia of religion, dl. 6 (1987) (s.v. Hermetism) • Het onzichtbare zichtbaar gemaakt; het mysterie van de abstracten (catalogus, 1987), p. 56-57 • F. van Lamoen (red.), The hermetic gnosis. Catalogue of an exhibition at the Bibliotheca Philosophica Hermetica (1988) • M. Klein, Couperus en het Corpus Hermeticum (1997) • J.T. Shipley, Dictionary of world literature (2000) (s.v. trobar clus) • N. Kaminski e.a. (red.), Hermetik. Literarische Figurationen zwischen Babylon und Cyberspace (2002) • P. Claes, Zwarte Zon. Code van de hermetische poëzie (2013) • C. Schilt, Simon Stevin en het hermetisme (diss., 2013).

hermetische literatuur zie hermetisme

heroïco-komisch epos zie mock heroic