Algemeen letterkundig lexicon

piëtistische literatuur

Etym: Lat. pietas = vroomheid > Du. Pietismus.

Literatuur, genoemd naar de godsdienstige bijeenkomsten, de collegia pietatis, van de Duitse theoloog Philipp Jacob Spener (1635-1705). Deze literatuur werd geproduceerd door aanhangers van het piëtisme, de stroming binnen het gereformeerde protestantisme, die – zich tegen algemeen verbreide wantoestanden en misvattingen kerend – met profetische bezieling zowel aandrong op de innerlijke beleving van de gereformeerde leer en de persoonlijke levensheiliging, alsook ijverde voor de radicale heiliging van alle levensgebieden. Het piëtisme ontstond in de tweede helft van de 16^de eeuw in Engeland en kent bloeiperiodes in het 17^de-eeuwse Engeland, Schotland en Nederland, waar de stroming van de Nadere Reformatie er grotendeels deel van uitmaakt, en het 17^de- en 18^de-eeuwse Duitsland en de Verenigde Staten.

Vroege uitingen van piëtisme kan men aantreffen in werk van o.a. Petrus Datheen en Philips van Marnix van St. Aldegonde. Vanaf 1598 volgt een serie vertalingen van Engelse piëtistische werken (het Engelse piëtisme wordt gewoonlijk aangeduid als puritanisme) van o.a. William Cowper, John Hayward, John Napier en William Perkins door o.a. J. Lamotius, V. Meusevoet en W. Teellinck. Van groot belang is ook John Bunyans The pilgrim's progress (1678), dat onder de titel Eens Christens reyse na de eeuwigheyt (1682) herhaaldelijk vertaald en herdrukt is, vooral bij de Amsterdamse boekverkoper/uitgever Johannes Boekholt die een belangrijk piëtistisch fonds had. Ook de in Amsterdam gevestigde Engelse boekverkopers Joseph Bruyning en Steven Swart hadden piëtistische titels in hun fonds.

Vanaf 1608 komen de originele Nederlandse geschriften van de vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie, de groepering van Nederlandse piëtisten binnen de Nederduitse Gereformeerde Kerk. De belangrijkste auteurs zijn allen Zeeuwen: Willem en Eeuwout Teellinck met Noodwendigh vertoogh (1627), Noord-sterre (1621), respectievelijk Christelicke clachte (1618), Mizpa (1620), Boheemsch geluyt (1620), G. Udemans met o.a. Corte verclaringe over het Hooge-liedt (1616) en J. de Swaef. Zij hebben ook invloed gehad op het werk van o.a. Johan de Brune de Oude, Jacob Cats, Jodocus van Lodenstein, Willem Sluiter en Jan Luyken, van wie de laatste ook duidelijk Duitse piëtistische invloeden heeft ondergaan. De centrale figuur van de Nadere Reformatie in overig Nederland werd de theoloog Voetius aan de Utrechtse universiteit. Na 1666 wordt het piëtisme bepaald door Jean de Labadie. Piëtistische geschriften omvatten voornamelijk stichtelijke werken, bijbeluitleggingen en categetische traktaten, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de voortbrengselen van de doopsgezinde literatuur die meer ‘literair’ zijn.

Het Duitse piëtisme kwam in de 17^de eeuw op onder invloed van o.a. Jakob Böhme door toedoen van Ph.J. Spener en A.H. Francke. De Duitse beweging wordt gezien als een wegbereider van het sentimentalisme en de preromantiek. Lavater, Klopstock, Herder en Goethe hebben er invloed van ondergaan.

In Nederland is een Stichting Studie der Nadere Reformatie actief met een Documentatieblad Nadere Reformatie (sinds 1976) en andere publicaties. Vanaf 1988 verschijnt een serie Gedolven Schatten uit het werk van oude schrijvers uit de Nadere Reformatie, waarin bloemlezingen uit werk van Joos van Laren, Franciscus Ridderus en Jacobus Fruytier.

Lit: J. Trimp, Jodocus van Lodenstein als piëtistisch dichter (1952) • C. Blokland, Willem Sluiter 1627-1673 (1965) • P.L. Eggermont, ‘Bibliografie van het Nederlandse piëtisme in de 17e en 18e eeuw’ in Documentatieblad Werkgroep 18e Eeuw 3 (1969), p. 67-81 • K. Meeuwesse, Jan Luyken als dichter van de Duytse Lier (1977²) • T. Brienen, K. Exalto, J. van Genderen e.a., De Nadere Reformatie; beschrijving van haar voornaamste vertegenwoordigers (1986) • W.J. op 't Hof, Engelse piëtistische geschriften in het Nederlands, 1598-1622 (1987) • J.B.H. Alblas, Johannes Boekholt (1656-1693), the first Dutch publisher of John Bunyan and other English authors (1987) • P.G. Hoftijzer, Engelse boekverkopers bij de Beurs (1987) • L. Strengholt, ‘Tekenen van de Nadere Reformatie in de poëzie van Revius, Cats en Huygens’ in Documentatieblad Nadere Reformatie 11 (1987), p. 109-125 • A. Ros, ‘De poëzie van de Nadere Reformatie - een verkenning’ in Documentatieblad Nadere Reformatie 12 (1988), p. 1-28 • W.J. op 't Hof, C.A. de Niet & H. Uil, Eeuwout Teellinck in handschriften (1989) • T. Brienen, K. Exalto, J. van Genderen e.a., De Nadere Reformatie en het gereformeerd piëtisme (1989) • W.J. op 't Hof, ‘De godsdienstige ligging van De Brune’ in Johan de Brune de Oude (1588-1658), een Zeeuws literator en staatsman uit de zeventiende eeuw (1990).

pièce bien faite

Pindarische ode