locus amoenus

Etym: Lat. bekoorlijke plaats.

Veelvuldig in de literatuur vanaf de oudheid voorkomend topos dat de standaardbeschrijving van een lustoord, een soort paradijs, behelst. Tot de stoffering van het ideale landschap behoren bomen, een weitje, een beekje, vogelzang, bloemen en een briesje. Het Tempe-dal in Griekenland gold als het reële voorbeeld voor een locus amoenus. Huygens alludeert hierop in zijn Batava Tempe, dat is't Voor-hout van 's Gravenhage (1621).

In de Nederlandse literatuur komt dit soort standaardbeschrijvingen voor in de hoofse literatuur, met name de hoofse roman, in de arcadia, de pastorale-1 en het liefdeslied van de 17^de en 18^de eeuw. In de hoofse literatuur is de locus amoenus niet geschikt als locus amoris, een plaats om de liefde te bedrijven; daar geeft men de voorkeur aan een geciviliseerde locatie, vaak een hortus conclusus, een afgesloten (kasteel)tuin.

Een voorbeeld van een locus amoenus zijn de verzen 328-339 van de Beatrijs (ed. Lulofs, 1978⁵):

Dus quamen si den telt ghevaren
Smorgens aen een foreest,
Daer die voghele hadden feest.
Si maecten soe groet ghescal,
Datment hoerde over al;
Elc sanc na der naturen sine.
Daer stonden scone bloemkine
Op dat groene velt ontploken,
Die scone waren ende suete roken.
Die locht was claer ende scone.
Daer stonden vele rechte bome,
Die ghelovert waren rike.

Veel elementen van de locus amoenus zijn ook terug te vinden in de Natureingang aan het begin (vs. 5 vlg.) van A. Vandevennes ‘Zeeusche mey-clacht ofte schyn-kycker’ (1623):

Ick sach al om ent om de houven en waranden,
De boomgaerts wit gebloeyt, de groene coren-landen;
Ick sach aldaer ontrent een soete clare beeck, [...].
(Zeeusche nachtegael, ed. Meertens & Verkruijsse, 1982, p. 91-104).

Het tegenovergestelde van een locus amoenus is een locus terribilis.

Lit: E.R. Curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter (1978⁹), p. 191-209 • D. Thoss, Studien zum locus amoenus im Mittelalter (1972) • K. Garber, Der locus amoenus und der locus terribilis (1974) • R.M.T. Zemel. ‘De hoofse wereld in de Beatrijs’ in Spektator 12 (1982-1983), p. 345-376 • A. van Buuren, ‘De tuin in het kader van de middeleeuwse natuurbeleving’ in R. Stuip & C. Vellekoop, Tuinen in de middeleeuwen (1992), p. 115-130 • M. Gally, ‘Variations sur le locus amoenus. Accords des sens et esthétique poétique’ in Poétique (1996), p. 161-177 • A. Geyssant, ‘Locus amoenus et discours scolastique sur l’image: regard sur un topos poétique en France et Espagne au Moyen Âge’ in Revue de littérature comparée (1998), p. 39-52 • St. Hertmans, De mobilisatie van Arcadia (2011), p. 114-142.