Algemeen letterkundig lexicon

formaat

Het bibliografisch formaat van een boek of codex wordt bepaald door het aantal malen en de manier waarop een vel papier of perkament tot een katern gevouwen wordt. Dit formaat heeft dus geen betrekking op de afmetingen (breedte x hoogte) van een boek.

Wanneer een boek bestaat uit katernen van éénmaal gevouwen vellen heet dat folio-1-formaat (ook aangeduid als ‘fol.’ of ‘2^o’). Bij tweemaal vouwen krijgt men een kwarto- (of 4^o) en bij driemaal vouwen octavo-formaat (of 8^o). Bij kleinere formaten (duodecimo of 12^o enz.) moet er behalve gevouwen ook nog gesneden worden.

Perkamenten vellen werden gewoonlijk tweemaal over de korte kant gevouwen en vervolgens in elkaar gelegd, waardoor katernen van vier dubbelbladen ontstaan. Men kan het formaat van een papieren boek vaststellen door te letten op de looprichting van de kettinglijnen, de plaats van het watermerk, de plaats van de bindtouwtjes en het aantal bladen per katern. Bij het formaatmaken in de drukkerij moet het zetsel zodanig in de binnenvorm en buitenvorm ingesloten worden dat de pagina's zetsel in de juiste volgorde liggen voor het desbetreffende formaat. Bij het bepalen van het formaat van een perkamenten codex kan men steun hebben aan onregelmatigheden van de bovenmarges of aan de verstoring van de regelmatige afwisseling van haarzijde en vleeszijde (de zgn. regel van Gregory, zie Gregory, regel van).

Lit: M.J. Pearce, A workbook of analytical & descriptive bibliography (1970), p. 61-71 • P.M. van Cleef, Handboek ter beoefening der boekdrukkunst in Nederland, ed. F.A. Janssen (1974), p. 84-113, 184-213 • Ph. Gaskell, A new introduction to bibliography (1974²), p. 80-110 • L.E.J. Gilissen, Prolégomènes à la codicologie (1977).

forma formata

formaatmaken