Algemeen letterkundig lexicon

boekverluchting

Om de waarde van het boek te vergroten, ging men er gedurende de middeleeuwen toe over boeken met stralende kleuren en schitterend bladgoud te ‘verlichten’, waarvoor ook de termen ‘illuminatie’ en kortweg ‘verluchting’ in omloop zijn. De eenvoudigste vorm van boekverluchting was de zwarte inkt af te wisselen of door te halen (ophogen) met rode inkt (rubrum) of verf (minium), vandaar de termen rubricatie en miniatuur. Ingewikkelder zijn de gestileerde afbeeldingen van planten en ranken, dieren, vissen en vogels, en gezaghebbende auteurs als bijv. de evangelisten. Vanaf de 13^de eeuw ging men ertoe over het boek behalve te verluchten ook te illustreren, een ontwikkeling die samenhangt met het zelfstandig lezen in plaats van voorgelezen worden. De illustratie kon in de beginletter zijn verwerkt (gehistorieerde initiaal-1), een afbeelding zijn van een tekstpassage, bijv. de zgn. Walewein-miniatuur, maar kon ook de vorm hebben van een groteske, marginale illustratie. De Middelnederlandse literaire teksten bevatten nauwelijks illustraties, omdat ze bijna allemaal bedoeld waren om uit voor te lezen. Rijk verluchte boeken, zoals het getijdenboek, werden door de beste kunstenaars voor de hoogste klasse gemaakt. De interpretatie van afbeeldingen behoort tot het domein van de iconografie.

Met de uitvinding van de boekdrukkunst werden de middeleeuwse miniaturen nagevolgd door middel van houtsneden. In de incunabeltijd was het nog gebruikelijk het gedrukte boek te verluchten als ware het een handgeschreven boek. Vanaf de 16^de eeuw gaat de illustratie van het gedrukte boek zijn eigen weg via etsen en koper- en staalgravures. Tegenwoordig is het niet ongebruikelijk een roman te verluchten met foto's van een verfilming ervan. Een recente vorm van boekverluchting is de wervende afbeelding op het omslag van paperback en pocketboek. Binnen de kinder- en jeugdliteratuur wordt jaarlijks een prijs (het gouden of zilveren penseel) uitgereikt voor het best verluchte kinderboek.

Illustratie bij Gorters Mei door D. van Gelder [bron: Aldert Witte, 'De ontwikkeling van de boekillustraties'. In: Th. Wink (red.) Boekengerucht. 125 jaar nieuwsblad voor de boekhandel (1959), p. 17].

Lit: L.M.C. Randall, Images in the margins of Gothic manuscripts (1966) • Het geïllustreerde boek in het westen van de vroege Middeleeuwen tot heden (1977) • P.F.J. Obbema e.a., Boeken in Nederland. Vijfhonderd jaar schrijven, drukken en uitgeven (1979) • F.J. Garnier, Le langage de l'image au Moyen Âge. Signification et symbolique (1982-1989) • P. van Boheemen e.a., Het boek in Nederland in de 16e eeuw (1986) • J.M.M. Hermans, Middeleeuwse handschriften uit Groningse kloosters (1988) • A. von Euw, Karolingische verluchte evangelieboeken (1989) • S. Scott-Fleming, Pen flourishing in thirteenth-century manuscripts (1989) • H.L.M. Defoer, The golden age of Dutch manuscript painting (1989) • A.S. Korteweg (red.), Kriezels, aubergines en takkenbossen; randversiering in Noordnederlandse handschriften uit de vijftiende eeuw (1992).

boekverbranding zie bibliolythie

boekwetenschap zie bibliologie