Algemeen letterkundig lexicon

initiaal-1

Etym: Lat. initium = begin.

Grote, getekende, geschilderde of gedrukte beginletter aan het begin van een tekst in een codex of gedrukt boek of aan het begin van een deel (hoofdstuk, paragraaf e.d.) daarvan. Farquhar heeft een soort rangorde van beginletters uit codices opgesteld, waarbij hij zich baseerde op 15^de-eeuws Frans materiaal. Het nadeel van een dergelijke indeling is, dat er initialen bestaan die niet duidelijk in één van de groepen passen. Hieronder hanteren we de termen zoals die meestal in de Nederlandstalige codicologische vakliteratuur gebruikt worden (tussen haakjes staan de benamingen van Farquhar): 1) lombarde (wash initial): meestal één regel hoog en met pen of penseel aangebracht in één kleur, vaak blauw of rood; 2) penwerkinitiaal (flourish initial): meestal één of twee regels hoog en in blauw of goud met rood of zwart penwerk als decoratie. In handschriften uit de Nederlanden ontbreekt het goud meestal; rood met blauw penwerk en omgekeerd is normaal. Bovendien kan het formaat groter zijn; 3) filigraaninitiaal (dentelle initial): geschilderd in wisselende formaten, met als meest voorkomende kleuren goud, blauw en magenta. Witte filigraanversiering in en buiten de initiaal; 4) bladinitiaal (foliate initial): geen vaste maten, lijkt op de filigraaninitiaal, maar nu met wijnranken, bladeren en bloemen als basismotief in plaats van filigraanwerk; 5) gehistorieerde initiaal (historiated initial): gewoonlijk twee regels of hoger. De basis wordt gevormd door een letter, waarin of waar omheen een verhalende of symbolische scène is afgebeeld.

Bij het maken van de meer ingewikkelde gehistorieerde initialen en miniaturen (miniatuur) werd wel gebruik gemaakt van ‘voorbeeldboeken’. Voor ‘gewone’ lombarden en penwerkinitialen waren deze niet nodig, dat was een kwestie van ervaring. Deze voorbeeldboeken bestonden meestal uit een aantal losse bladen met daarop wat schetsen van werkende monnikjes en beestjes die als voorbeeld konden dienen. Doordrukken met een soort carbonpapier of met een droge naald waren gangbare kopieermethoden. De vlakken werden daarna met de hand ingekleurd.

Initialen in gedrukte boeken bestaan uit houtsneden of gegoten materiaal. In het eerste geval kunnen ze dienen om anoniem drukwerk aan een bepaalde drukkerswerkplaats toe te schrijven of – indien er beschadigingen optreden – ongedateerd drukwerk nader te dateren. Ten behoeve van het samenstellen van een databank van initialen zijn op een colloquium in Mons in 1987 voorstellen gedaan voor een classificatie naar afmetingen, kleur van de letter en de achtergrond (wit, zwart, gemengd) en thema (mensen, dieren, abstract e.d.).

Incipit en initiaal S in een handschrift uit 1474. Alexander de Grote rijdt het bos in door een opening in de letter. [bron: Bibliopolis]

Lit: R.W. Scheller, A survey of medieval model books (1963) • F. Unterkircher, Die Buchmalerei. Entwicklung, Technik, Eigenart (1974) • J.D. Farquhar, The manuscript as a book (1977), p. 68-71 • J.J.G. Alexander, The decorated letter (1978) • M.Th. Isaac (red.), Ornementation typographique et bibliographie historique. Actes du Colloque de Mons (26-28 août 1987) (1988) • P. Dijstelberge, De beer is los! Ursicula: een database van typografisch materiaal uit het eerste kwart van de zeventiende eeuw als instrument voor het identificeren van drukken (2007).

inhoud

initiaal-2 zie sigle-1