Algemeen letterkundig lexicon

hoofdstuk

Afdeling, deel, onderdeel van een langere tekst (boek, roman, monografie, enz.). Het hoofdstuk is aldus een van de hiërarchische niveaus waarop een prozatekst gesegmenteerd kan zijn: volume, deel, hoofdstuk, paragraaf, alinea, zin, enz.

Hoofdstukken beginnen normaal op een nieuwe bladzijde; ze zijn genummerd en/of hebben een eigen titel. Deze laatste kan eventueel als kopregel herhaald worden. Vaak hebben de hoofdstukken in een roman min of meer dezelfde lengte. Ook naar inhoud vertonen hoofdstukken een zekere autonomie en interne coherentie. In een roman bijv. kunnen individuele hoofdstukken telkens bepaalde periodes of episodes in het leven van een personage belichten; tussen hoofdstukken zal dan vaak een bepaalde verschuiving in de tijd optreden (bijv. flashback of sprong in de tijd). Hoofdstukken in dezelfde roman kunnen ook thematische, stilistische en/of verteltechnische verschillen vertonen.

De term suggereert betekenissen als ‘belangrijk onderdeel’ of ‘onderdeel met een hoofding’, maar eigenlijk is hij etymologisch gesproken een Nederlandse vertaling van het Latijnse capitulum (verkleinwoord van caput = hoofd), dat ook aan de oorsprong ligt van kapitaal (hoofdletter) en kapittel (synoniem voor hoofdstuk). In middeleeuwse manuscripten werden nieuwe onderdelen in de tekst vaak aangeduid door een vergrote hoofdletter of kapitaal; zie ook initiaal-1. Naarmate schrijfmaterialen betaalbaarder werden, liet men deze tekstonderdelen beginnen op een nieuwe bladzijde. Zo ontstond de conventie van de hoofdstukken in langere prozateksten. Deze conventie werd systematisch toegepast in de roman en reeds in de 18^de eeuw ziet men romanciers als L. Sterne ermee experimenteren; in Tristram Shandy (1759-1767) vindt men ‘lege’ hoofdstukken, ‘mislukte’ en herbegonnen hoofdstukken, enz. Heel wat romans in 19^de eeuw werden als feuilletonroman gepubliceerd, waardoor hoofdstukken als afleveringen een grotere autonomie konden krijgen; vaak eindigden ze dan op een cliffhanger. Vanaf het modernisme kregen heel wat romans een lossere en meer gefragmenteerde structuur. Soms is het niet zo duidelijk of de tekst een roman is met hoofdstukken, dan wel een reeks min of meer gerelateerde korte verhalen (kortverhaal). In het postmoderne proza leidt de voorliefde voor complexe montage vaak tot opvolgingen van kortere en langere tekstonderdelen, vaak met inbedding en eventueel met wisselende typografie, zonder dat een uniforme structuur van hoofdstukken zichtbaar wordt.

Lit: Ph. Stevick, The chapter in fiction: theories of narrative division (1970) • N. Sultana, ‘The principle of chapter- and volume-division in Tristram Shandy’ in Language and style 20 (1987), p. 185-202 • G. Mathieu, Changer de chapitre dans Les Misérables(2007).

hoofdlettergebruik

hoofdtekst