De werken van Vondel. Deel 1. 1605-1620

[p. 446]

[Hymnus of Lofzangh vande Christelycke Ridder]aant.aant.aant.aant.

Een illustratie van Paulus' woorden in de brief aan die van Ephese VI, 13 prent getekend door David Vinckboons en gegraveerd door Pieter Serwouters voor de letterkundige ‘Konstvercooper’ Abrahamus Regius of Abraham de Koning in 1614. Hoogst waarschijnlik is deze prent gemaakt op Vondels gedicht: Hymnus of lofzangh vande Christelycke ridder. Zo zijn de eigenaardigheden (fouten? vrijheden?) van deze prent te verklaren; zie, ook voor andere biezonderheden, de uitvoerige aantekening achter in dit deel.

De tekst, in de rechterbovenhoek, luidt: Propterea accipite universam armaturam Dei, ut possitis resistere in die malo, et in omnibus perfecti stare. Ephes. 6. v. 13. [Neemt daarom aan de volle wapenrusting Gods, opdat gij weerstand kunt bieden op de boze dag en in alles volmaakt stand kunt houden].

Deze tekst volgens de vroegere Latijnse vertalingen van de H. Schrift, gelijk die tekst ook in de Vulgaat luidt, behalve dat 't woord universam daar ontbreekt en vermoedelik afkomstig is uit Erasmus' vertaling, die leest: ‘Quapropter assumite universam armaturam’: wat 'n volledige vertaling is van 't Griekse πανοπλίαν, letterlik: volle wapenrusting.

In de linkerbovenhoek staat de opdracht: Clarissimo, doctissimoque viro D Ioanni Polyandro SS Theologiae eximio Professori, cognato suo omni observantia colendo, consecrat Abrahamus Regius. [Aan de hoogst edele en geleerde Heer Joannes Polyander, voortreffelik professor in de heilige godgeleerdheid, zijn eerbiedwaardige bloedverwant, wordt deze prent toegewijd door Abraham de Koning].

De 8 Latijnse versregels onder langs de rand luiden:

In me quid rabida saevitis mente Tyranni?
Vulnere crescit amor, non cedo, figite corpus,
Figite, non cedo: flammantes mitte sagittas
Haeretico comitate tuo male Rector Averni;
Nil tua Munde moror ter fallacissime dona;
Hinc procul esto Caro, nunquam tua iussa capessam:
Hinc fuge Peccatum, fuge ex hinc ad Tartara Lethum:
Militiae Christus mihi Dux, idemque Triumphus.

[Vrij vertaald:
Wat woedt gij zo dolzinnig tegen mij, Tyrannen!
De wonde voedt de liefde, ik wijk niet, schiet op mijn lijf,
Schiet, ik wijk niet: werp uw vlammende schichten,
Gij met uw Ketterse gezel, o boosaardige Hellevorst!
Driewerf leugenachtigste Wereld, ik versmaad uw geschenken:
Weg gij, o Vlees, nooit zal ik uw eisen inwilligen;
Vlucht van hier, o Zonde, vlucht van hier naar de Hel, o Dood:
Mijn krijgsheer is Kristus, hij is mijn Victorie.]

Deze verzen zijn de ‘Christelycke Ridder’ in de mond gelegd. Ze zijn als 'n korte toelichting op de prent, en dus als een samenvatting van Vondels gedicht.

[p. 447]

Hymnus of Lofzangh
Vande Christelycke Ridder.^*

Eens anders Zangerin magh ryckelycken melden¹

Den welverdienden roem van Iacobs oorlooghshelden,
Die keerende uyt 't gevecht, besprengt met breyn en bloed,
Liep eenen zoeten rey van maeghden te gemoet:^3-4
Ick zingh des Christen helds stryd wapens en partijen.⁵
Groot Hertogh des geloofs, die door uw bloedigh strijen⁶
Onze overwinningh wrocht, en die gebenedijt
Van zulcken Ridderschap de dapper hoofdman zijt,⁸
Vergunt my, dat ick magh den eed'len Ridder roemen,
Die ghy geweerdight hebt nae uwen naem te noemen,¹⁰
Die gantsch op and're wyze als David was gewoon
Met zynen kruysheer vecht om d'alderhooghste kroon.^11-12

Heel korts in nare schaeuw, beschaduwt vande bladen,¹³

Wy's heeten middaghs brand al peynzende versmaden,¹⁴
Daer ons de slaep bekruypt, terwyl 't gevogelt queeld,¹⁵

* Waarschijnlik van 1614. Afgedrukt naar de oudst bekende druk, achter de eerste uitgaaf van De Helden Godes. T'Amsteldam, Voor Dirck Pietersz. Anno 1620, de laatste 9 bladzijden achter blz. 38, L. 2 tot M. 2. (Bibliographie van Vondels werken, nr. 99).
Op dit gedicht is hoogst waarschijnlik gemaakt de hiernaast verkleind afgedrukte prent van 1614, die 'n kristelike ridder voorstelt, strijdend met de Wereld en 't Vlees, 'n Aartsketter (zie de aant. achter in dit deel) en Satan. De prent meet 35.5 × 28 cM. en is bezit van het Rijksprentenkabinet.

1 Eens anders Zangerin: de zangster (muze of dichtkunst) van 'n ander; of Vondel 'n bepaald gedicht bedoelt, is niet bekend; ryckelycken melden: met grote luister verkondigen; (ryckelycken, met en zoals meermalen in 't middeleeuws).

3-4 Die... wie 'n liefelike rei van meisjes tegemoet kwam; besprengt: bespat; breyn: hersens.

5 partijen: weerpartijen, vijanden.

6 Groot Hertogh des geloofs: grote aanvoerder van 't geloof: Kristus.

8 zulcken: zulk 'n.

10 nae uwen naem: naar uw naam kristelik te noemen.

11-12 Die op heel andere wijze dan David gewoon was te strijden (n.l. met 't zwaard), om de hoogste kroon strijdt zoals Kristus, z'n heer die op 't kruis streed en overwon.

13 Heel korts: heel kort geleden; nare schaeuw, donkere schaduw.

14 Wy.... versmaden: wij (de dichter) minachten, bekommeren ons niet om.

15 Daer: waar.

[p. 448]

 

En voed met zulcken droom als ons gezangh uytbeeld.¹⁶

 

Ick zagh van 't hoogh geberghte in vlack gelegen velden

 

Twee trotze legers die haer in slaghoorde stelden,¹⁸

 

Belust elck anders kansse en voordeel af te zien,¹⁹

20

Of liever duyzend doon te lyden dan te vli'en.²⁰

 

Zoo flucx men 't teecken geeft roert yder 't stof met voeten²¹

 

Dat d'aerde schud als zy malkanderen gemoeten.

 

De razerny vanght aen met een vermenght geluyd,

 

Dat nae den sterren klimt, en aen den hemel stuyt,

25

Wiens vrolijck voorhoofd haest verouwdet vande rimp'len,²⁵

 

Wiens alderhelderste oogh zelf schemert vande wimp'len,²⁶

 

En van 't geslepen stael, dat wederzyds gescherpt.

 

Zoo vaeck't zijn vyand dreyght den blixem op hem werpt.

 

't Bloed stroomt tot een rood meyr, welcx heete baren bruyzen,

30

En droef luyd den adieu der zielen die verhuyzen.³⁰

 

d' Eerwaerde Wijsheyd Gods dees' slachting vast aenschouwt

 

Van haren heyl'gen throon in't opperste gebouwt.³²

 

Zy daeld van boven af met haer sneeuwitte vlercken,³³

 

En grijpt die meest uytsteeckt in ridderlijcke wercken

35

Uyt 't midden vanden strijd die vuyrigh is en straf,

 

En op een woeste plaets voerd hem ter zyden af.³⁶

 

O Ridderlijck gemoed! dus heeftze hem aengesproken,

 

't Is langh't is al te lange in 't harnasch zich gewroken,

 

't Is langh genoegh aldus met David zich besprenght³⁹

40

In 't Philistijnsche bloed, en 't dorstigh zand gedrenckt,⁴⁰

 

Zulck krygen ben ick zat. ontslaet u dit scherp yzer,⁴¹

 

Dees' stalen borst ontgespt; gaet henen wend u wyzer

16 De slaap verkwikt mij (voed) met 'n droom, zoals mijn zang hier uitbeeldt.

18 trotze: (nog met de spelling van 't Duits, waaraan 't ontleend is); die haer in slaghoorde stelden: die zich in slagorde stelden (slagh-oorde).

19 elck anders: elk van den ander, elkanders; af te zien: af te winnen (door zorgzaam toezien); kansse. kans.

20 vli'en: Vondel meende als velen dat vlieden 't oorspronkelike en vlien de samengetrokken vorm was, vlien is de oorspronkelike.

21 roert: beweegt, jaagt op.

25 haest: weldra; vande rimp'len: door de rimpels van de vele vaandels (wimp'len).

26 De heldere zon zelf ('t oogh van de hemel) schemert.

30 En droef luyd den adieu: en 't vaarwel luidt droevig.

32 in't opperste gebouwt: in 't hoogste van de hemel opgericht.

33 vlercken: vleugels.

36 woeste: eenzame.

39 besprenght: bezoedeld.

40 In 't Philistijnsche bloed: in 't bloed van de vijanden (in 't Philistijnsche zo als David deed).

41 ontslaet u: ontdoe u van.

[p. 449]

 

Tot eenen strijd des geests, en tot dat oorloogh vlied⁴³

 

't Welck zoo vele eeuwen langh door 't geest'lijck is bedied.⁴⁴

45

Dit Christ'lijck wapentuygh voor 't ander wilt omgorden,

 

En op een nieuwe wyze een Christen Krijghsman worden,

 

Treckt deze rustingh aen, en kiest die steyle rotz

 

Tot eenen vasten borght, zulcx raed de Wijsheyd Gods.^47-48

 

Eerbiedigh antwoord hy: O hemelsche meestressel

50

Die waerlijck zijt alleen der schepselen vooghdesse,

 

Waer hebbe ick oyt verschuld dat ghy mijns gade slaet⁵¹

 

En 't vreughdenrijck paleys uws lieven vaders laet?⁵²

 

Aenbedelycxste vrou, wild voor uw hemelvaren

 

't Gebruyck dier wap'nen my eerst grondelyck verklaren.

55

De wysheyd zegt, die helm is d'hoop van 't eeuwigh heyl,

 

Die schild't beproeft geloof, waer door men vranck en veyl⁵⁶

 

Des Satans schichten schut, en uytbluscht inder ylen⁵⁷

 

Den brand, den helschen brand, van zijn geschoten pylen.

 

Dat zweerd is 's Heeren woord 't welck wederzyds ontzeyd⁵⁹

60

Die borstbeschermer kreeft dat is gerechtigheyd.⁶⁰

 

Die brooskens wel gepast die vorstelijcke schoenen⁶¹

 

Is 's Euangeliums zoet vredenrijck verzoenen,^55-6262

 

En d' hoecksteen Christus is, waer op in al zijn doen⁶³

 

Zich vry verlaten mach de Christen kampioen.

65

't Was nauwelijcx gezeyd, de Wijsheyd eerst verschenen,

43 dat oorloogh: oorlog 'n het-woord, zoals vroeger.

44 door 't geest'lijck is bedied: door de H. Schrift ('t geest'lijck) is zo veel eeuwen lang deze geestelike strijd aangeduid; vooral in 't Boek der Wijsheid, vandaar dat Vondel hier de Goddelike Wijsheid laat spreken, in 't 2e Boek der Koningen (2 Samuel), Isaïas, en Paulus. Zie hieronder bij de volgende verzen, en de aantekening achter in dit deel.

47-48 die steyle rotz....: die rots en die burcht is God (2 Koningen 22, 2: ‘De Heer is mijn rots en mijn burcht) en Paulus' ‘de rots is Kristus’, 1 Kor. 10, 4; Vondel dacht ook aan 't lied van Luther: Een vaste burcht is onze God. (rotz de z spelling onder invloed van Duitse woorden als trotz, zie vs 18).

51 verschuld: verdiend; mijns gade slaet: acht geeft op mij.

52 uws lieven vaders: van God de Vader (God de Zoon is de Wijsheyd Gods).

56 Die schild: zie Lof-gesangh over de scheeps-vaert, vs. 128 blz. 433; veyl: veilig.

57 schut: tegenhoudt.

59 wederzyds ontzeyd: naar twee kanten strijdt (ontzeggen: de vrede opzeggen: bestrijden).

60 Die borstbeschermer kreeft: dat borstbeschermende harnas (kreeft: borstharnas, naar de gelijkenis met de kreefteschaal zo genoemd).

61 Die brooskens wel gepast: die zuiver passende laarzen of schoenen.

55-62 Naar Paulus' brief aan die van Ephese 6, 13-17.

62 Ephes. 6, 15: weest geschoeid aan de voeten tot voorbereiding van 't Evangelie van de vrede.

63 Naar Paulus' brief aan die van Ephese 2, 20; d'hoecksteen Christus betekent dat Kristus de hoofdsteen (van de hoek) is, die 't bouwwerk te samen houdt.

[p. 450]

 

Heeft heylighlijck gespoockt, en is terstond verdwenen.⁶⁶

 

De Ridder al verbaest of't waerheyd was of waen⁶⁷

 

Ontwapend zich op't lest, treckt's wijsheyds rustingh aen,⁶⁸

 

En 't harnasch aengepast hy van des hoecksteens midden⁶⁹

70

Steroogende hemelwaert aldus aenvanght te bidden.⁷⁰

 

O Veldheer onzes stryds, die door uw bloedigh zweet

 

En roode wonden hebt eens hoofdmans ampt bekleed:

 

O waren Samson! die verbrekende's doods banden,⁷³

 

Verpletterde den kop van alle uwe erfvyanden,

75

En een schoon voorbeeld liet, hoe in dit iammerdal

 

Elck kryghsknecht 't enge spoor uws kruysweghs houden zal:⁷⁶

 

O kruysvorst! kapiteyn! voorvechter! en verbidder!⁷⁷

 

Van 't rood gesluijert heyr, aenschouwt aenschouwt den Ridder⁷⁸

 

Die uwe benden volght, en zyn behagen schept

80

Dat hy verwinnen mach als ghy verwonnen hebt.

 

't Gebed noch nauw'lycx eynd, of d'Hemel geeft een teecken

 

Dat hem zyns koninghs hulpe en troost niet zal gebreecken.⁸²

 

Flucx ziddert al 't geberghte, en 't aerdryck daer ontrent

 

Een wolck van damp en roock uytbraeckende opwaerts zend,

85

En eer hy 't mercken kan zoo treed hem onder oogen

 

Een opgesmuckte vrouw die groot is van vermogen,⁸⁶

 

Die beter een Godinne als sterflyck mensch gelyckt,

 

En 't schoonste beeld beschaemt dat inde spiegel kyckt.⁸⁸

 

De rycxste bagge haer çiert. alsins is zy bepeereld.⁸⁹

66 Heeft heylighlijek gespoockt: heeft in heilige geestverschijning zich vertoond (spoken: als geest verschijnen).

67 al: heel.

68 's wijsheyds rustingh: de wapenrusting hem door de Wijsheid aangewezen.

69 En 't harnasch aengepast: toen hij dat harnas had aangedaan; van des hoecksteens midden: steunende op Kristus die de hoeksteen is (zie vs. 63, 64); op de prent staat de ridder op 'n ‘hoeksteen’; de tekenaar heeft ‘hoeksteen’ blijkbaar zo willen verzinnebeelden; zie aant. op vs. 63, en de aant. achter in dit deel.

70 Steroogende: strak opziende (starogend).

73 O waren Samson: naar 't Latijn achter o de voorwerpsvorm.

76 zal: moet.

77 kapiteyn: aanvoerder, hoofdman (zie vs. 72); verbidder: (voorbidder) voorspreker; die vergiffenis afbidt.

78 't rood gesluijert heyr: 't leger met de rode vanen (van Kristus bloed); (kruisvorst van 't leger....).

82 gebreecken: ontbreken.

86 vermogen: uiterlik aanzien.

88 beeld: vrouw.

89 bagge: (kleinood) armband; alsins is zy bepeereld: overal is zij met parels versierd.

[p. 451]

90

Haer ployryck purper vloeyd. haer p'ruyck druckt een kleyn weereld,⁹⁰

 

Iae 't is de Weereld zelf wanneer hy 't wel beziet,

 

Die met haer rechter hem een gouden kopschael bied,⁹²

 

En met de slincker zwaeyt een waeijer zwert van pluymen.

 

Die rechte Ioffrou sleeps, hoe steecken haer de kruymen.⁹⁴

95

Zy maeckt een fiere gangh, en 't schynt als ofze hem smeeckt⁹⁵

 

Met eenen zoeten lach. nu luystert watze spreeckt.

 

Vroom Ridder, wie ghy zyt, door zonderlinge driften

 

Ons uwe dwaelsterr' dringht u heerlyck te begiften⁹⁸

 

Met Ryckdom, Eere en Staet, of Wellust, welck ghy kiest,

100

Behoudens ghy u zelf in onzen dienst verliest.¹⁰⁰

 

Dit aerdryck ick bestier. d'ontzichelycke zielen¹⁰¹

 

Der Majesteyten zelf voor my ter aerden knielen,

 

En zoecken steeds de gunst myns Godheyds met gebe'en:

 

Want yder trots Monarch ontfanght van my zyn leen.

105

De Scepters deyle ick om: de kroonen en de banden¹⁰⁵

 

Van Koningh, Vorst en Graef zyn zegens myner handen.

 

Met witte marmorsteen myn hof ten wolcken ryst,

 

Dat's Pelgrims oogh verlet, en met verwond'ren spyst.¹⁰⁸

 

Inwendigh 't bont tapyt de wanden houd gescholen.¹⁰⁹

110

't Vertreck der zalen doet myn hofgezin verdolen.¹¹⁰

 

My vierd der Ioffren Reye, een wonderlycke pracht,¹¹¹

 

Die door de tralien kyckt, en inde watergracht¹¹²

 

Om tydverlies zomtyds zyn schaduwe laet spelen,^112-113

90 Haer ployryck purper vloeyd: haar purper gewaad vloeit in rijke plooien om haar leden; haer p'ruyck druckt een kleyn weereld: 'n kroon versierd met 'n kleine wereldbol draagt ze op 't hoofd; deze uiterlike biezonderheden zijn alle op de prent afgebeeld; (p'ruyck uit paruik: haar).

92 kopschael: beker (van kop: beker, en schaal: drinkschaal), zie de prent (daar echter biedt ze de beker met de linker hand, en zwaait de veren waaier met de rechter; zie de aant. achter in dit deel).

94 Die rechte Ioffrou sleeps....: die echte opgepronkte juffrouw met haar lange sleep, hoe trots doet ze (sleeps: met lange sleep, zie Heerl. van Salomon vs. 235).

95 smeeckt: vleit.

98 uwe dwaelsterr': uw planeet, geboortester dringt ons u heerlik te begiftigen.

100 Behoudens: behoudens dat, op voorwaarde dat; u zelf... verliest: u helemaal overgeeft.

101 d'ontzichelycke zielen: de ontzagwekkende personen (ontzich(t): ontzag).

105 deyle ick om: deel ik uit; banden: hoofdbanden, diademen.

108 verlet: tegenhoudt; Pelgrims: reizigers.

109 houd gescholen: bedekt.

110 't Vertreck: de wijdheid, de grote ruimte.

111 een wonderlycke pracht: 'n wonder van prachtig uitgedoste jofferen.

112 tralien: vensters (getraliede vensters van 't kasteel; tralien uitspraak in twee lettergrepen).

112-113 Die in de gracht om de burcht (zie vs. 131) spelevaren, en hun schaduwen over 't water laten spelen; om tydverlies: voor tijdverdrijf.

[p. 452]

 

Terwyl in's lusthofs top de Nachtegalen quelen:¹¹⁴

115

De blancksgepluymde zwaen haer weelde uyt 't water schept,¹¹⁵

 

En d' oijevaer op 't dack met zynen klepel klept.

 

Zoo flucx my d'avondsterr' toeknickt om t'avondmalen,

 

Ick my ter disschen schick daer duyzend toortzen stralen,

 

Daer's tafels rugh zich om den last der spyzen belght,

120

Daer yder zilv'ren vlackt' zyn venezoen verzwelght,¹²⁰

 

Daer d'honger werd geterght van zo veel leckernyen¹²¹

 

Dat't suyckerzoet bancket men naulijcx weet te vlyen:¹²²

 

Daer uyt een blaeuw kristal op konstrijck goud geschroeft¹²³

 

De most het hert verheught, dat nimmer is bedroeft:¹²⁴

125

Daer 't Goddelijck musyck van zangh en spel in d'ooren¹²⁵

 

Den weerklangh van 't gewelf zo lieffelijck laet hooren

 

Dat ziele en geest ontspringht, en 't lichaem ongetemt¹²⁷

 

Al danssende in een zee van duyzend weelden zwemt,

 

Tot dat 't lijf juychens moede en mat van 't stadigh woelen,

130

Een zoete nachtrust vind in d'ermen van zijn boelen:

 

Terwijl het wakende oogh des torenwachts den borght

 

Voor ongeval behoed, en veylighlijck verzorght.

 

O Ionckheer is 't oock vreemd dat wolcken volcx van verren

 

My haesten te gemoet, en dragen aen de sterren?¹³⁴

135

Dat der vergoder schaer zo heftigh om my dringht?¹³⁵

 

Is 't anders als klaer goud en zilver dat hier blinckt.

 

Vermomde Toveres! wegh met uw valsch blancketzel,

 

Wegh met u zoet vergift, en doet mijn ziel geen letzel.¹³⁸

 

Uytwendigh zydy schoon, van binnen vol ellend:¹³⁹

140

Uw heerlijckheyd is kort: uw vreughd met droefheyd end:

 

Uwe eere is wanckelbaer: uw hoogheyd dreyght te vallen.

114 in's lusthofs top: in de (toppen der) bomen van de lusthof.

115 haer weelde: door de waterdruppels die na 't duiken op hem glinsteren.

120 Daar iedere zilvere schotel beladen is met wildbraad (vlackt': vlakke wije schotel).

121 werd geterght: wordt geprikkeld.

122 dat men nauweliks die allerfijnste gerechten (bancket) weet te schikken (hun plaats weet te geven).

123 op konstrijck goud: op 'n kunstrijk goud voetstuk.

124 most: (jonge) wijn.

125 't musyck: muziek, in 't Brabants-Vlaams vroeger 'n het-woord, zo als ook nu nog bij velen (musyck uitspreken muzijk).

127 ontspringht: opspringt (van vreugde); ongetemt: onbedwongen, tomeloos.

134 en dragen aen de sterren: hemelhoog verheffen (aen: tot aan).

135 der vergoder schaer: de schaar van die mij vergoden.

138 en doet: doe m'n ziel geen letsel (en dubbele ontkenning bij geen, zie Bruylofts Reffereyn vs. 26 blz. 130 en beneden vs. 146 niet en) de spelling blancketzel en letzel zie aant. vs. 47.

139 zydy: zijt ge.

[p. 453]

 

Van al 'tgeen ghy belooft en geefdy niets met allen¹⁴²

 

Als ramp en druck te loon den genen die u dient.

 

God hem zijn gunst ontzeght wie zich met u bevriend.

145

U dreyght een eeuwigh wee: uw lachen werd tot huylen,

 

Als ghy voor't vierschaer Gods u niet en moogt verschuylen,¹⁴⁶

 

Met al die uwen sleep te volgen zijn gewoon,

 

Als 't vonnis werd geveld van God en 's menschen zoon.¹⁴⁸

 

Verziet u Duyvels zaet, verziet u voor mijn schelden:¹⁴⁹

150

Vlied na den afgrond toe, uw munt wil hier niet gelden.¹⁵⁰

 

Voor zulcken antwoord vlucht de Moeder alles quaeds,¹⁵¹

 

En eer 't de Ridder speurt, flucx weder in haer plaets

 

Een vette poezel komt al nader t'hemwaerts sluypen.¹⁵³

 

Zy koestert vast een Slange, en waent hem te bekruypen,¹⁵⁴

155

Dies roept hy: verder niet, eerst antwoord op mijn eysch.

 

'kBen, zeghtze, niet en schroomt, het ongebreydelt Vleysch,

 

Die niet verzwelgen kan dat ghy door 's Geests afraden¹⁵⁷

 

Al d'aengeboden gunst des Werelds gaet versmaden.

 

Wat dolheyd gady aen? ay arm onzaligh man,¹⁵⁹

160

Ontslaet u van 's Geests juck, ontslaet u dien Tyran,¹⁶⁰

 

Die zo veel zielen plaeght, en vol van jalouzije

 

Haer 't leven bange maeckt, en druckt met slavernije:¹⁶²

 

Die's levens lust benijd: die 't lichaem pijnt en kruyst,

 

En als 't is afgereen daer schielijck uyt verhuyst.¹⁶⁴

165

Zijn dienaers slaven zijn, en 't loon dat zy beerven

 

Is datze elcx gaepspel zijn, en martelaren sterven.¹⁶⁶

142 niets met allen: niemendal (zie Gulden Winckel bij plaat XXIII vs. 24); geefdy: geeft ge.

146 't vierschaer: de rechterstoel ('t vierschaar, onzijdig, is vreemd, waarschijnlik door verwarring met 't schaar: stuk grond met voldoend voedsel voor een stuk vee; en verder recht om in de gemeenschappelike (gemeente)-wei te laten grazen: te scharen; vierschaar was in Vondels tijd al 'n histories woord, dus weinig bekend).

148 van God en 's menschen zoon: door de zoon van God en van de mens: Kristus: God de Zoon en de zoon des mensen.

149 Wacht u, duivels kind, voor mijn kastijding (schelden: zoals in 't middeleeuws: berispen, kastijden).

150 wil: zal.

151 zulcken: zulk 'n.

153 Een vette poezel: 'n mollige vrouw.

154 vast: voortdurend (zie voor de biezonderheden de afbeelding).

157 verzwelgen: verduwen, verkroppen.

159 gady aen: gaat gij aan; begint gij; ay: ach.

160 zich ontslaen: zich losmaken van (met voorzetsel van of zonder voorzetsel, of met 2e nvl.)

162 Haer: hun; bange: de ouwe bijwoordsvorm met e.

164 afgereen: (afgereden) afgejakkerd.

166 elcx gaepspel: tot 'n spel dienen om door iedereen aangegaapt te worden; martelaren sterven: als martelaren sterven.

[p. 454]

 

Ontzegt's Geests dienstbaerheyd: vertrouwt u'swerelds bruyt¹⁶⁷

 

En in haer schoonheyd weyd, zy munt te wonder uyt.¹⁶⁸

 

Verfoeyt den engen pad: voldoet uws herten wenschen,

170

En volgt op 't breede spoor den braefsten hoop der menschen.¹⁷⁰

 

Verleydster zydy daer, de strenge Ridder roept,¹⁷¹

 

Die 't oor de slange leent, en van 's doods vruchten snoept.¹⁷²

 

O snoode zielenpest! die vleyende, ondertusschen

 

Den Geest nae 't leven staet, en pooght zijn zaed te blusschen,¹⁷⁴

175

Vermids hy lust noch treck tot uwe wetten heeft,

 

En 't heyl der zielen werckt als hy u wederstreeft.¹⁷⁶

 

Wat Moeder dat ghy zijt magh aen uw vruchten blijcken,¹⁷⁷

 

Die alderminst Gods aerd, en 's Duyvels gantsch gelijcken.

 

Afgoderije, haet, moord, twist, hovaerdije en nijd¹⁷⁹

180

Uwe eygen docht'ren zijn, den Satan toegewijd.

 

Laetst zwoer ick u den dood: dorft ghy my noch ontmoeten?¹⁸¹

 

Zo scheld de Ridder 't Vleesch, en doodet voor zijn voeten.¹⁸²

 

'tVleesch geeft aldaer den Geest, en 't neemt zijn leste adieu.

 

Maer aende slincker zijde hem weder op een nieuw¹⁸⁴

185

Een Ketter overvalt, heel statigh, ouwd van wezen,

 

Die stickziende altijd doolt, en brilt van veel te lezen,¹⁸⁶

 

Die lezende versuft, en min tot kennis koomt.

 

De Ridder spreeckt hem aen, en vraeght waer van hy droomt.

 

'tWas, zeght hy, al van ouwds 't gevoelen veler wijzen

190

Dat ydel werd gelooft's vleesch opstaen en verryzen,¹⁹⁰

 

En dat elck kerckhof niet 't verstorven bleeck gebeent

 

Der doon opworpen zal gelijckmen dwaeslijck meent:¹⁹²

 

Want zo d'opstandingh wat geloofs word toegeschreven,¹⁹³

167 Ontzegt: zegt op; 'swerelds bruyt: de wellust ‘het ongebreydelt Vleysch’ (vs. 156).

168 te wonder: heel wonderbaar, heel biezonder.

170 braefsten: flinkste, kloekste.

171 zydy daer: zijt gij daar, zijt gij dat.

172 's doods vruchten: de vruchten die de dood (van de ziel) brengen.

174 blusschen: vernietigen.

176 der zielen: van de ziel (evenals in 't middeleeuws ook in 't enkelv. de verbogen zwakke vorm op n); werckt: bewerkt.

177 magh: kan; vruchten: kinderen.

179 Afgoderije: de e smelt samen met haet: afgoderij aat; juist als bij hovaerdije en.

181 Laetst: onlangs, nog pas.

182 scheld: zie op vs. 149; doodet: doodt 't.

184 weder op een nieuw: weer op nieuw, nu weer.

186 stickziende: bijziende, kortzichtig (middeleeuws sticsienich in 't oostelike M. Ned).

190 werd: wordt.

192 opworpen: opwerpen, teruggeven.

193 word: werd.

[p. 455]

 

Ontwyffelijck het is geschied al in dit leven.¹⁹⁴

195

Is 't niet een fyne klucht, en rechte kinderspot,

 

Dat 't lyf verryzen zal als 't eenmael is verrot?¹⁹⁶

 

Zo 't waerheyd strecken magh, gewis hoe wilmen vloecken

 

Als elck om 't eerste grielt, en gaet zyn beenen zoecken.¹⁹⁸

 

Daer by verdichtmen noch, zo vremd als praetgemeen,¹⁹⁹

200

Dat Christus 't vierschaer Gods zyns Vaders zal bekleen:²⁰⁰

 

Maer zoo 't waerachtigh is, wat zalmen toe gaen schryven²⁰¹

 

't Vertragen van zyn komst, en 't stadigh achter blyven?²⁰²

 

Want van dat 's werelds lamp eerst blonck aen 's Hemels glas,²⁰³

 

Nature een zelve blyft, en alle dingh als 't was:²⁰⁴

205

D'een eeuwe d'ander volght, d'een zomer volght den and'ren,

 

En hoe zeer d'aerd verouwd, noch spoortmen geen verand'ren:²⁰⁶

 

Den hemel hemel blyft, d'aerd aerd, de zee blyft zee:

 

Dies komt hy nimmermeer, of is te zelden ree.²⁰⁸

 

Vlied, zeght de Ridder, vlied aertzketterl valsch verrader!

210

Gaet veylt uw logenkraem den Duyvel uwen vader:

 

Gaet preeckt den Saduceen, en die geen hope en heeft²¹¹

 

Ick waen niet, maer ick weet dat mynen Heyland leeft,

 

Die ware Ionas, uyt 's grafs walvisch, nae dry dagen²¹³

 

Weer 't licht des hemels zagh: die zo vele heyl'gen zagen,²¹⁴

215

En door die zelve macht, en door die zelve geest²¹⁵

 

Waer door hy eens zyns zelfs opwecker is geweest,²¹⁶

194 Dan is 't ontwijfelbaar gebeurd nog in dit leven: dan was 't lichaam niet dood, maar nog levend.

196 't lyf: 't lichaam.

198 om 't eerste grielt: om 't hardste grijpt, grabbelt. (om 't eerste: om de eerste te zijn; grielen: grijpen (zie Klinck-veers vóór De Vaderen (1616) vs. 8).

199 zo vremd als praetgemeen: even vreemd als algemeen verteld.

200 't vierschaer: zie op vs. 146.

201 wat zalmen....: aan wat zal men....

202 achter blyven: weg blijven.

203 's Hemels glas: s'hemels uitspansel ('t kristallijne gewelf, om z'n doorzichtigheid).

204 een zelve: (eenzelfde), een en dezelfde.

206 spoort: bespeurt.

208 Kristus de Rechter komt dus nooit, of hij is nooit (te zelden) gereed.

211 den Saduceen: aan de Saduceeën, die in Kristus' tijd de verrijzenis van 't lichaam lochenden.

213 Die ware Ionas: die als de waarachtige Jonas (Jonas' verlossing na drie dagen uit de ingewanden van 't zeemonster, was de voorafbeelding van Kristus' verrijzenis uit 't graf).

214 die zo vele heyl'gen zagen: die door zoveel broeders in 't geloof (heyl'gen) gezien werd; door de Apostelen en andere leerlingen, zie o.a. 1 Kor. 15; 5-8 (die zoals in 't middeleeuws in alle betrekkingen onverbogen); spreek uit: veel eilgen.

215 die zelve: die zelfde.

216 zyns zelfs: (van zich zelf) z'n eigen.

[p. 456]

 

Hy 't menschelyck geslacht zal uyt 's doods slaep opwecken,

 

En voor den rechterstoel des grooten Rechters trecken,

 

Wanneer hy als een zon de dicke wolcken breeckt,

220

De deughd met heyl bekroont, en zyn versmaetheyd wreeckt.²²⁰

 

'tVertrecken van zyn komst veroorzaeckt dat hy goedigh,²²¹

 

Niet wil des zondaers dood, maer hoopt zyn boet langmoedig.

 

Hoe langh zijn komst vertraeght, 't werd t'zijnder tijd vervuld,²²³

 

Maer't wil te spade zijn als ghy't gelooven zult.²²⁴

225

De Ketter schaemrood deynst, en flucx verrijst door 't gapen²²⁵

 

Des aerdrijcx een gedrocht, dat eyslijck en wanschapen,

 

Noch mensch noch dier gelijckt, en met dry pylen mickt

 

Met zynen strengen boogh: dies onze Ridder schrickt.²²⁸

 

't Wreed Monster briescht hem toe: gedonderd uytter hellen

230

Verschijn ick 's afgronds Vorst, om eeuwigh u te quellen,

 

Vermids ghy vruchteloos op uwen Christus hoopt,

 

Vergeefs in zynen naem besprenght zijt en gedoopt.²³²

 

Der zonden zyn te veel die u voor God verklagen.²³³

 

Die zoo wel 's nachts als 's daeghs u voor den Rechter dagen:

235

Slaet uws gewetens boeck eens open, daer zoo naeckt

 

Uw pleyt heeft uytgedient, en 't vonnis is gemaeckt:^235-236

 

En effen als uw hope zoo is't geverwt geloove²³⁷

 

Daer ghy vergeefs op steunt, dat u voorlanghs ten roove²³⁸

 

Des afgronds heeft verklaerd, en 's leeuws keel overgaf.²³⁹

240

Wat is uw wangeloove? is 't anders yet als kaf?

 

Als stopp'len hoy en stroy, 'twelck voor den heeten toren

 

Van Gods rechtveerdigheyd versmilt en gaet verloren?

 

Is 't anders yet als waen en dwaesheyd ingebeeld?²⁴³

220 met heyl: met geluk; en zyn versmaetheyd wreeckt: en de smaad Hem aangedaan straft.

221 'tVertrecken: 't uitstellen; de hele zin is: dat hij in z'n goedheid niet de dood van de zondaar wil, maar lankmoedig op zijn boetvaardigheid hoopt, veroorzaakt 't uitstel van z'n komst als rechter.

223 't werd t'zijnder tijd vervuld: 't wordt vervuld op de ervoor vastgestelde tijd.

224 't wil te spade zijn: t'zal te laat zijn.

225 flucx: plotseling.

228 strengen: straffe.

232 besprenght zijt en gedoopt: met 't water van 't Doopsel zijt besproeid.

233 Der zonden zyn te veel: te veel zonden zijn 't (der zonden: 2e naamval, hangt af van veel); verklagen: aanklagen.

235-236 daer zoo naeckt Uw pleyt heeft uytgedient: waar zo openlik en ten einde toe uw zaak bepleit is.

237 effen als: even als, juist als; 't geverwt geloove: 't onecht (gekleurd) geloof.

238 voorlanghs: allang.

239 's leeuws keel: aan de muil van de leeuw, in de macht van de (helse) vijand (bekende Bijbelse uitdrukking, zie o.a. St. Pauwel 2 Tim. 4, 17; Openb. 13, 2 en Daniël 6, 16 vlgg).

243 Ingebeelde waan en dwaasheid; ingebeelde dwaze waan.

[p. 457]

 

Is niet geveynsde schijn de pop waerme' ghy speelt?²⁴⁴

245

En wat is 's hemels God doch als een uytermaten

 

Ondraeghlijck wreed tyran, die weerdigh is te haten?²⁴⁶

 

Veel min aenbiddens weerd: vermids hy yderman

 

Een wet stelt die hy zelf niet onderhouden kan:

 

Noch eyscht hy dat elcx mond zal van zijn goedheyd roemen,²⁴⁹

250

Daer hy elcx onheyl wil, en lacht in ons verdoemen.

 

O wonderbaren storm! zijn pylen nu verspilt²⁵¹

 

Terstond afstuyten op des vromen Ridders schild

 

Die zich aldus verweert: Erfvyand aller zielen!

 

Serpent! Leeuw! Draeck! ouw Slange! hoe lang zult ghy uwe hielen²⁵⁴

255

Opheffen tegen God en al wat hem aenkleeft?

 

Zielmoorder! Logenaer! die d'yd'le locht doorzweeft,²⁵⁶

 

Die 's werelds Prince zyt, en in uw boeyen kluystert²⁵⁷

 

Al wie u d'ooren leent, en nae uw smeken luystert.²⁵⁸

 

De misdaed overweeght wel die myn ziel bevleckt:²⁵⁹

260

Maer Gods barmhertigheyd haer noch veel wyder streckt.²⁶⁰

 

Myn zonden zyn bloed rood, en geensins om vergrooten:²⁶¹

 

Maer rooder is noch 't bloed 'twelck Christus heeft vergoten:

 

't Geloove is zwack in my, dit baert my zwaer verdriet:

 

Maer God de liefde zelf verwerpt den zwacken niet.

265

Oock is hy lievens weerd, die kocht ons aller leven,²⁶⁵

 

Doen hy zyn waerdste pand aen 't kruys gingh overgeven,²⁶⁶

 

Doen hy ons Iesus gaf zo deerlijck, zo bebloed,²⁶⁷

 

Die 's vaders toorn verzoent, en al ons schuld voldoet,²⁶⁸

 

Die ons dien geest verwerft waer door wy allegader

270

Zijn Medebroed'ren zijn, en roepen Abba vader.^269-270

244 geveynsde schijn: bedriegelike schijn.

246 die weerdigh is te haten: die verdient gehaat te worden.

249 Noch: toch.

251 O wonderbaren storm: zie op vs. 73.

254 Allemaal namen in de H. Schrift aan de duivel gegeven.

256 yd'le: ijle.

257 Prince: vorst.

258 nae uw smeken: naar uw vleien.

259 óverweeght: weegt zwaarder (dan m'n deugd), is 't zwaarst.

260 haer noch veel wyder streckt: strekt zich nog veel verder uit; is sterker dan mijn zonde.

261 geensins om vergrooten: niet om ze te vergroten; ze zijn in werkelikheid zwaar.

265 lievens weerd: waard bemind te worden.

266 zyn waerdste pand: zijn liefste zoon.

267 deerlijck: deerniswekkend.

268 ons: als in 't middeleeuws overal ook onverbogen.

269-270 St. Pauwel's brief aan de Romeinen, 8:15: gij hebt de geest ontvangen van de aanneming tot zonen, waarin wij roepen: Abba vader (Abba vader: abba, dat is vader).

[p. 458]

 

Voor zulcken antwoord ruymt de booze Geest zijn plaets,²⁷¹

 

En vlucht den name Gods, de Ridder wint den kaets:²⁷²

 

Dies hy den Hemel looft: van waer hem zijnen Koningh

 

Door d'Eng'len 'slevens kroon opoffert tot belooningh.²⁷⁴

275

Vroom Ridder, zeggen zy, omvlecht, omvlecht uw hoofd

 

Met den Laurierenkrans, die Iesus heeft belooft

 

Die onder de baniere haers hoofdmans vroomlyck strijden,

 

Die leden zyn haers hoofds in droefheyd en in lyden:^277-278

 

Vroom Ridder, neemt dien krans van uwen Kapiteyn,

280

En hebt met hem zyn kruys en zijn triumph gemeyn.

 

De Ridder triumpheerde, als 't ruysschen vande boomen

 

Myn zoete rust versteurde. ick overley de droomen²⁸²

 

Daer 't hert mee' was belast: 's drooms beeld, dacht ick, gewis²⁸³

 

De waerheyd niet altyd heel ongelyck en is.²⁸⁴

271 Voor zulcken antwoord: voor zo'n antwoord (zulcken: zulk 'n).

272 vlucht den name Gods....: vlucht voor de naam van God, de ridder wint 't spel (den kaets winnen: de kaatsbal 't verste geslagen hebben).

274 opoffert: aanbiedt.

277-278 Aan wie onder de banier van hun hoofdman (Kristus) dapper strijden; (baniere haers spreek uit banier aers, zie op vs. 179); haers hoofdmans: van hun hoofd (Kristus); zie St. Pauwel's eerste brief aan de Korinthenaren 6, 15: Uw lichamen zijn leden van Kristus (en Ephes. 5, 30).

282 ick overley: ik overwoog, overdacht (overlegde).

283 Waar mijn hart mee bezig was.

284 't Droombeeld, de droomverbeelding wijkt niet altijd helemaal van de waarheid af: is soms gelijk aan de werkelikheid.

TEKSTKRITIEK: vs. 276 Met den Laurierenkrans, de oude uitgave heeft: Laurenkrans (of lezen lauwerenkrans?).