De werken van Vondel. Deel 1. 1605-1620

(1927)–Joost van den Vondel– rechtenstatus



[pagina 427]
[Gedichten]aant.aant.aant.aant. Hymnvs, Ofte Lof-Gesangh, Over de wijd-beroemde scheeps-vaert der Vereenighde Nederlanden.
Aenden Goed-jonstigen Aenschouwer.Ga naar voetnoot* O Bondigh Nederland! die al des werelds perckenGa naar voetnoot1 Beschaduwt, en door-vlieght met u bepeckte vlercken,Ga naar voetnoot2 En om den Aerden-kloot met u Meyr-minnen sweeft,Ga naar voetnoot3 Tot daer Natuere dy haer rijckste schatten geeft,Ga naar voetnoot4 5[regelnummer] Gedooght, dat ick al-om den middel mach verbreden,Ga naar voetnoot5 Waer by den welstant groeyt van u Scheep-rijcke Steden,Ga naar voetnoot6 En ghy, o Admirael! die op de winden zwiert,Ga naar voetnoot7 En van't lazurigh veld de zoute toomen stiert,Ga naar voetnoot8 Mijn reyse gunstigh zijt: op dat ick met verblydenGa naar voetnoot9 10[regelnummer] Mach aen een goede kust het Ancker laten glyden,
[pagina 428]
Al-waer ick nau geland, zal mijn beloft voldoen, En 't heyligh Altaerplat met heeten Wieroock voen.Ga naar voetnoot12 Doen 't menschelijck geslacht hadde onder zijn bestierenGa naar voetnoot13 De Vogelen gebracht, en d'ongetemde Dieren, 15[regelnummer] Wat rester (riepen zy) dan dat wy eyndlijck meeGa naar voetnoot15 Vermeesteren in 't net de Visschen vander Zee? 't Was niet soo haest geseyd, d'een gingh de zoete stroomen Beryden, half beangst, met uytgehoolde Boomen:Ga naar voetnoot18 Een ander met een Vlot van schorssen al bemorst,Ga naar voetnoot19 20[regelnummer] Zich nauwelijcx in 't diep van strande geven dorst,Ga naar voetnoot20 Die, met een lichte Barck van barstigh Bocken-lederGa naar voetnoot21 Heel vremd te gaer gepast, vast golfden op en neder,Ga naar voetnoot22 So lange tot sy 't Want op-trocken met de VischGa naar voetnoot23 En met een versche vangst bekroonden haren disch. 25[regelnummer] Maer d'onverzaedlijckheyd des menschen niet te vredenGa naar voetnoot25 Met nootdruft zynes lijfs, in zijn behoeflijckheden,Ga naar voetnoot26 Hier mede niet vernoeght, dus by sich selven spreeckt: Wat is 't doch dat ons let? wat is 't dat ons ontbreeckt?Ga naar voetnoot28 Dat in een vreemd gewest wy elders niet en soecken, 30[regelnummer] 't Gene ons Climaet ontbeert, in d'een oft d'ander hoecken?Ga naar voetnoot30 Oft zal de schrick des doots, 't woeste op geblasen Meer,Ga naar voetnoot31 Het ruysschen vande wind, en 't bulderende weer, Van een so stouten daed ons yzen doen en beven?Ga naar voetnoot33
[pagina 429]
Neen! neen! na rijckdom streeft, oft wenscht niet meer te leven, 35[regelnummer] Ontsiet de diepte niet, al is haer aensicht straf: Sy helpe ons tot meer heyls, of strecke ons tot een graf, Heel weynigh is 't verschil, oft na dit tijdlyck slaven Wy worden inder Aerde, oft inde Zee begraven, En ons en is voorwaer het aerdrijck niet alleen, 40[regelnummer] Maer oock de vloeden selfs ghegeven tot een Leen. Elck rept' van stonden aen sijn handen tot den wercke, d'Een timmert, klutst, en bout een tweede Noahs Arcke,Ga naar voetnoot42 Een ander stijght om hoogh ten wolcken met de Mast,Ga naar voetnoot43 Die, maeckt den Wouwe-steert het roer van achter vast.Ga naar voetnoot44 45[regelnummer] Den eenen 't ancker smeed, die, draeyt de Kenpsche zeelen,Ga naar voetnoot45 En d'ander 't vlacke Zeyl de winden gaet bevelen,Ga naar voetnoot46 Doet een nieuw-wereld op, gaet bruyssen door het natGa naar voetnoot47 En keert flucx wederom met alderhande schat. Van een so nutten kunst, krijght haest de nieuwe marenGa naar voetnoot49 50[regelnummer] Sesostris, de Monarch der oude Egyptenaren:Ga naar voetnoot50 Die door 't Arabisch Meyr een vlote kielen sleept, En met zijn Oorlooghs-heyr naer Indus over-scheept,Ga naar voetnoot51-52 Keert veyligh weder t'huys, als vele uytheemsche Rijcken Hy onderworpen had den Scepter van Afrijcken. 55[regelnummer] Dit's wel den eersten Prince oft Coningh die de ZeenGa naar voetnoot54-55 Heeft met een houten Peerd betreden, en bereen,Ga naar voetnoot56 Die als een heldre Tourts geluchtet heeft voor-henen,Ga naar voetnoot57 Welck zijn op 't spoor gevolcht de machtige Turrhenen,Ga naar voetnoot58
[pagina 430]
Na deze de Tyriers, en so is voorts verbreydGa naar voetnoot59 60[regelnummer] Dees vindingh meer en meer, om hare nuttigheyd. En wie erkent doch niet den grooten heyl en zegen,Ga naar voetnoot61 Die hier door werd bereyckt, en lichtelijck verkregen, Waer sy in zwange raeckt, oft uyt-steeckt hare borst, Werd yder Dorp een Stadt, elck Reeder eene Vorst,Ga naar voetnoot64 65[regelnummer] Vruchtrijcke Marckten van onnutte en dorre stranden.Ga naar voetnoot65 Getuygen zuldy zijn vereende Nederlanden!Ga naar voetnoot66 Wiens voorste Zee-ste'en hier na 't leven afgemaelt,Ga naar voetnoot67 d'Aenschouwer al verbaest met sijn gesicht bestraelt,Ga naar voetnoot68 Verbaest, om dat hy so veel Toornen ziet gewassenGa naar voetnoot69 70[regelnummer] Wt laegh versopen Land, uyt Poelen, en Morassen,Ga naar voetnoot70 't Schatgeld-rijck Amsteldam, Rotterodam 't beroemt,Ga naar voetnoot71 Enckhuysen 't Haringh-rijck, 't kloeck Middelborgh genoemt Der Zeeuwen beste pand, en Vlissingh 't wel gelegen Om raken af en aen, door d'ongebaende wegen.Ga naar voetnoot73-74 75[regelnummer] In dezer Peerlen kreyts voornamelijcken gants,Ga naar voetnoot75 Ofte aldermeest bestaet de Zee-vaert deses Lands. Van ouder tyden staegh in Oorloge en in vredeGa naar voetnoot77 Elck deser Steden was een wijd-vermaerde Reede, Vermids den Oceaen goed-jonstigh tot haer vloeyt,
[pagina 431]
80[regelnummer] Waer door zy meer en meer allencx sijn aenghegroeyt, En neffens veel tribuyts, niet weynigh luysters gavenGa naar voetnoot81 Den Vorstelijcken naem, van haer gehulde Graven,Ga naar voetnoot82 Der welcker eer, en roem, sich spreyde wijd en zijt, En hielden Ridderlijck den zegen inden strijd.Ga naar voetnoot84 85[regelnummer] Waerom de Caesars oock, en ander PotentatenGa naar voetnoot85 Haer Bond-genoodschap lief en weerd was boven maten.Ga naar voetnoot86 Twee Diederijcken zijn (oft ymmers alsmen leest)Ga naar voetnoot87 Geswagers vande Kroon der Vrancken eer geweest. Arnolf de derde had twee Keyseren te gaderGa naar voetnoot89 90[regelnummer] Tot eenen Swager d'een, den andren tot Schoon-vader, Wilhelm de tweede, Graef van Holland, werd alomGa naar voetnoot91 Beroepen tot Monarch van 't Duytsche Keyserdom. En waer door anders zijn dees' Graeffelijcke Heeren Geklommen op den trap, en hooghsten Bergh van eeren, 95[regelnummer] Als door de zegeningh der Scheep-vaert, die den schoot Der Landen maeckte rijck, en hare Vorsten groot.Ga naar voetnoot95-96 En Carolus (genaemt) de vijfde vanden RijckeGa naar voetnoot97 Des Keyzerlijcken stoels, die niemand sijns gelijcke Tot synen tyden heeft in mogentheyd erkent,Ga naar voetnoot99 100[regelnummer] Wien zelfs sijn Heyligheyd, der Kercken hooft Clement,Ga naar voetnoot100 De pratte Coningen van Vranckrijck, en Naveerne,Ga naar voetnoot101
[pagina 432]
Zo andere Vorsten meer sich onderwierpen geerne,Ga naar voetnoot102 Voor wien eerbiedigh heeft den Kleefschen Vorst geknielt,Ga naar voetnoot103 Die gantsch Europam niet alleen in vreese hielt,Ga naar voetnoot104 105[regelnummer] Maer selve oock alle vier de hoecken vander EerdeGa naar voetnoot105 Sijn wapens voelen dede, en 'tstael van zynen sweerde, Die als Monarche droegh van 't drymael Heyligh grafGa naar voetnoot107 De Coninghlijcke Kroon, den Tytel, en den Staf, Die (segge ick) heeft geproeft wat nut in zyne tochtenGa naar voetnoot109 110[regelnummer] En Krygen, iaerlijcx dees Provincen hem aen-brochten, Waerom hy niet vergeefs verstandigh, en bequaemGa naar voetnoot111 Philippum synen Sone, en een'gen Erfghenaem Vermaende, geensins niet den Iber toe te latenGa naar voetnoot113 Met zynen trotsen kop, 'tbeheerschen deser Staten,Ga naar voetnoot114 115[regelnummer] De welcke lange om 't lijf niet passen zou den rockGa naar voetnoot115 Van zulck een forts gebied, als 't Spaensche ondraeghlijck Iock.Ga naar voetnoot116 Maer 's Vaders lesse heeft de Zoone haest vergeten,Ga naar voetnoot117 Die 't uytheemsch bloed beveelt 's Lands rechten, en geweten,Ga naar voetnoot118 Dies slachtet Neder-land 't gheterghde Spaensche Ros,Ga naar voetnoot119 120[regelnummer] 'Twelck voelende sijn kracht, breeckt al sijn toomen los, Begeeft sich buyten spoors, den Meester mach niet gelden,Ga naar voetnoot121 En briesschende ghewint den sleutel vande velden,Ga naar voetnoot122 Den Ridder light vertreen, vermeestert t' sijnder spijt,Ga naar voetnoot123 De Meester is den Hengst, de Hengst den Meester quijt. 125[regelnummer] Enchuysen is de Brugh, daer d'eere van OrangienGa naar voetnoot125
[pagina [*1]]
Linker-zijstuk van de prent s'Lans Welvaren Zie ommezijde.
[pagina [2-3]]
S'lans Welvaren, anonieme zinnebeeldige prent van 1613, beschreven door Vondel in zijn ‘Hymnvs, ofte lof-gesangh, over de wijd-beroemde scheeps-vaert der Vereenighde Nederlanden’ (prentenkabinet van de Koninklike Biblioteek te Brussel) Zie de beschrijving van 't geheel op blz. 818.
[pagina [*4]]
Rechter-zijstuk van de prent s'Lans Welvaren Zie ommezijde.
[pagina 433]
Langhs over komt te lande, en schut de macht van Spangien,Ga naar voetnoot126 De Geld-kasse Amsteldam, in 't gheven rijck en mild, 't Zeeus Vlissingen, van 't Land de grendel oft den schild,Ga naar voetnoot128 'T vermaerde Rotterdam,'tkloeck Middelburgh, en d'ander,Ga naar voetnoot129 130[regelnummer] Van d'alghemeene saeck voor-standers met malkander. Meet hun vermoghen af, en reeckent, ick verswijghGa naar voetnoot131 Wat al verslonden heeft de veertigh Iaer'ge Crijgh. Crijgh, tegens dien Monarch, die waeghde tot den lestenGa naar voetnoot133 Wat sijn Thresoor verswolgh van Oosten, en van Westen.Ga naar voetnoot134 135[regelnummer] Tot dat hy uytgheput, verpandet, en verschuld,Ga naar voetnoot135 Ons eynd'lijck met den Hoed der Vryheyd heeft ghehuld.Ga naar voetnoot136 Gheduerende den storm der dulle krijghs-rumoeren,Ga naar voetnoot137 Sy veyligh als voor-heen de stroomen staegh bevoeren, Dewijle 't beste deel der Havens op haer zij,Ga naar voetnoot139 140[regelnummer] Hun-lieden niets ghebrack, als voor-wind, en ghetij,Ga naar voetnoot140 Beneffens dat sy Heer van d'onbetuynde hovenGa naar voetnoot141 In kloeckheyt laghen meest haer vyanden te boven,Ga naar voetnoot142 Waerom sy af, en aen, nu uyt, nu weder in,Ga naar voetnoot143 Door-ploeghden 't vochte veld met voorspoet en ghewin. 145[regelnummer] 't Oneyndelijck ghetal van dees ghevlerckte Kielen,Ga naar voetnoot145 Die inden woesten plas ghelijck de visschen krielen, Den Deenschen Coningh gaf verwonderingh ghenoegh,
[pagina 434]
Doen hy'r ses hondert sterck op sijnen stroom besloegh,Ga naar voetnoot148 Behalven d'ander die hun streken elders namen,Ga naar voetnoot149 150[regelnummer] En t'seffens uyt het Vlie hun Anckers lichten t'samen,Ga naar voetnoot150 Ick swijgh de reste noch, die mede al om profijt In 't Westen liepen uyt, op eenen selven tijdt. Doen 't vlieghende gherucht ons met een luyd gheschreyeGa naar voetnoot153 Bracht tydingh vande Vloote, en groote Scheeps-armeye,Ga naar voetnoot154 155[regelnummer] Waer mede Quinti Soone alree sich had belooftGa naar voetnoot155 De Croon van Enghelandt te drucken om sijn hooft, De Staten met der haest tot weder-standt begrepenGa naar voetnoot157 Te reeden thien mael thien ghewapende Oorlooghs-schepen, Om rustigh op den Teems den pratten Castilliaen 160[regelnummer] Het aenghesicht te bien, en sien alsoo te slaen, En tellende hun macht, bevonden al verwondert Van weerbaer Schepen meer als drymael neghen hondert,Ga naar voetnoot162 Daer 't minste van gheschat thienmael thien Vaten groot,Ga naar voetnoot163 Gaet bruyssen voor de wind, ghereed in tijdt van noot, 165[regelnummer] Ick laet de Buyssen staen, de Krabbers, en de Booten,Ga naar voetnoot165 Die om den Visch-vangh noch op 't zoute water vlooten,Ga naar voetnoot166 Ick laet de Binnen-vaert van d'een tot d'ander Stadt,
[pagina 435]
Van 't een in 't ander Meyr door 't schoon ghemarmort nat, Van Heuden, Playten, Boots, Smack-zeylen, ofte Stevens,Ga naar voetnoot169 170[regelnummer] En duysent and're meer tot onderhoudt des levens. In 't Gulden Iubel-jaer, doe onsen Held met machtGa naar voetnoot171 Ga naar voetnoot171-vlgg. Sijn onverwonnen Heyr op 'svyands bodem bracht, Men langs de Vlaemsche kust laveren, en verdeylenGa naar voetnoot173 Een Vlote sagh, by na van dertigh hondert Zeylen, 175[regelnummer] Waer van het Boots-volck vranck en veyligh mocht aensien Twee Legers aende strand malkand'ren 't voor-hooft bien,Ga naar voetnoot176 Daer MAURITZ aen d'een zijde omringht is vande baren, Aen d'ander, vanden swerm der toegheruste scharen,Ga naar voetnoot178 Daer eenen donder roers ten wolcken weder-schalt,Ga naar voetnoot179 180[regelnummer] Daer een blau haghel-buy van looden koeghels valt, Daer 't polver van 't Geschut gaet eenen blixem geven, Dat Hemel, Aerde, en Zee staen t'zitteren, en beven,Ga naar voetnoot182 Help! wat een wonder wast, doen langhs de vlacke ZeeGa naar voetnoot183 Des Vyands ordeningh ghebroken werdt in twee, 185[regelnummer] Sijn Hoogheyd al verbaest, het vlieden had verkoren,Ga naar voetnoot185 En sijnen Veld-heer liet met 't gantsche Heyr verloren: Den Arragon ghevaen, sijn Crijghs-volck in het zandGa naar voetnoot187 Begraven, hier en daer, ons Helden d'overhand.Ga naar voetnoot188 Al sacht mijn Zangh-goddin, laet uwen yver dalen, 190[regelnummer] Ghy loopt al veel te wijdt, blijft binnen dijne palen,
[pagina 436]
Laet slapen desen Wolf, en niet den ghenen wecktGa naar voetnoot191 Die 't Neder-lands Tonneel soo bloedigh heeft bevleckt.Ga naar voetnoot192 Den Visch-vangh voor-geroert van so veel Haring-buysen,Ga naar voetnoot193 (Die op den blaeuwen rugh des Oceaens, als huysen 195[regelnummer] Ghedreven hier en daer, op hoop van vryen buytGa naar voetnoot195 Op Sint Ians nacht haer Want met vreughden worpen uyt)Ga naar voetnoot196 Ick niet verswijghen kan: O wat een gulden neeringh!Ga naar voetnoot197 En voedsel brenght ons toe de Coninghlijcke Heringh, Hoe menigh duysent ziel by desen handel leeft,Ga naar voetnoot199 200[regelnummer] En winnende sijn brood, God danck en eere gheeft. Oprechte Zebedeen! die stadigh opt verbolghenGa naar voetnoot201 Zee-waters woesten plas bespoeld wordt vande golgen,Ga naar voetnoot201-202 Ga naar voetnoot202 Die Petrum volght op 't spoor, en schier den meesten tijdt V vliende leven op den diepen afgrond slijt, 205[regelnummer] Den Hemel zegen u, vermids ghy soo goedt-aerdighGa naar voetnoot205 Ws Lichaems nootdruft wint onnoosel en rechtvaerdigh,Ga naar voetnoot206 En vanden lieven God met danckbaerheydt ontfanght 'Tzy weynigh, ofte veel, wat ghy in 't garen vanght.Ga naar voetnoot208 Doe Draeck en Candisch vast nieuw-werelden ontdeckten,Ga naar voetnoot209 210[regelnummer] Om 'sWerelts ommeloop haer vleugelen uyt-reckten,Ga naar voetnoot210 En keerden elck op't lest van een so nutte reys
[pagina 437]
Met Zyde-seylen aen West-munster, 't groot Palleys,Ga naar voetnoot212 De Bondgenooten oock begonden te verlangen,Ga naar voetnoot213 Om op een goede hoop van winninge aen te vangen 215[regelnummer] 't Geen hun nabuyrigh volck nu meermaels had bestaen, Te meer, dewijl zy vranck, en niemand onderdaen,Ga naar voetnoot216 Niet hadden om te sien na 's Roomschen Paus Statuyten,Ga naar voetnoot217 Dewelcke af-gunstigh haer van d' Indi vaert uytsluyten. Den yver daeghlijcks groeyt, waerom den heelen rey 220[regelnummer] Der Cosmographen flux (om China, en CathayGa naar voetnoot220 Langhs 't Noorden op te doen) zich onderlingh beraden,Ga naar voetnoot221 Daer om den doorgangh elck te vinden is beladen.Ga naar voetnoot222 d'Een achtet voor-gheberght Tabin te noordwaert light, En d'ander schijnt dit vremd, vermids hy is berichtGa naar voetnoot223-224 225[regelnummer] Dat voor vele Eeuwen lange is op de duytsche stranden De Indiaen ghesien by storm-wind komen landen.Ga naar voetnoot225-226 De hope van gewin, so wijd de saecke brocht, Dat tot tweemalen toe dees streke werd besocht,Ga naar voetnoot228 Wijt onder 't Beyrsche licht: Maer laes! met weynigh bate,Ga naar voetnoot229 230[regelnummer] Niet wyders op gedaen als der NASSOUWEN strate.Ga naar voetnoot230
[pagina 438]
Maer Willem Barentzoon als vooght, en principael,Ga naar voetnoot231 Den Noord-pool met noch een, gaet voor de derde maelGa naar voetnoot232 Bestoken op vier min als vier-mael twintigh trappen,Ga naar voetnoot233 En daeld ter hellen-waert, daer nergens menschen stappen,Ga naar voetnoot234 235[regelnummer] Daer hem Corneliszoon in nood, en lijfs gevaerGa naar voetnoot235 Om al des weerelds schat geensins wil volgen naer,Ga naar voetnoot236 Dan Barentzoon (die niet vind raedsaem, zich te wenden)Ga naar voetnoot237 Tot Nova-zembla toe, verzeylt aen's Weerelds enden.Ga naar voetnoot238 Natuere word beroert, sal ick dan gantsch verkracht 240[regelnummer] (Seght sy) ten lesten zijn van 't menschelijck geslacht?Ga naar voetnoot239-240 Zal dan een sterflijck dier de palen over-springen,Ga naar voetnoot241 Die eenmael heeft ghestelt de Moeder aller dingen?Ga naar voetnoot242 Zal dan geen plaetse zijn op 's Werelds aengezicht Daer desen woesten hoop zijn zoolen niet en licht,Ga naar voetnoot244 245[regelnummer] Natuere sal vele eer, vele eer als dit ghedoogenGa naar voetnoot245 Geheel ontwapent zijn van alle haer vermogen.Ga naar voetnoot246 't Is nauwelijcks gezeyt, een wonderbaer geweld Van Hagel, storm, end wint de Zee ten wolcken welt,Ga naar voetnoot248 d'Een schotse op d'ander tast, tot eenen yzen toren,Ga naar voetnoot249 250[regelnummer] Oft glinsterenden Bergh, daer 't Schip op blijft verloren. Geen deerlijck sien hier gelt, sy zijn in 't ys geraeckt,Ga naar voetnoot251 Dies van gepijnden nood men flucx een deughde maeckt,Ga naar voetnoot252
[pagina 439]
Men klutst een houten hut, getroostet zich t' erneerenGa naar voetnoot253 Met witte Vossen vleesch, te stryden met de Beeren, 255[regelnummer] In desen dooden hoeck, vol ys en sneeuw gheberght, Daer 't licht dry maenden ruym sijn gulden tourts verberght,Ga naar voetnoot256 En 't Somers wederom met uytgeworpen stralenGa naar voetnoot257 Gaet hondert nachten langh sijn Winter-schuld betalen, Noch even wel en magh door geenen Zonne-schijnGa naar voetnoot259 260[regelnummer] Die hard bevrozen Kolck geensins ontdoijet sijn, Geswyge datmen hier soude ergens loof, oft FruytenGa naar voetnoot261 Wt onses Moeders schoot zien groeijen, ofte spruyten.Ga naar voetnoot262 Na dat nu Barentzoon de kille noordsche lochtGa naar voetnoot263 Drymael drye maenden langh met sneeuw-jacht heeft besocht, 265[regelnummer] Hy als in lijfs gevaer, zich selven gaet te buyten,Ga naar voetnoot265 't Schip tot een baecke laet, en keert met open Schuyten,Ga naar voetnoot266 Door so veel grauwe Zeen, daer hem uyt 's werelds kruysGa naar voetnoot267 God in sijn ruste haelt, zijn Hulpers komen t'huys. De Batavieren, die terwijlen niet en rusten,Ga naar voetnoot269 270[regelnummer] Met vier Kasteelen gaen besoecken Indi kusten,Ga naar voetnoot270 De Mid-lijn kruyssen zy, en nemen haren loopGa naar voetnoot271 Vast door-gaens langhs de Cape oft kust van Goede Hoop,Ga naar voetnoot272 Door Houtmans kloeck beleyd so nutten reys volstrecken,Ga naar voetnoot273 Die keerende, andermael gaet dese Vaert ontdecken, 275[regelnummer] En blyvende op den wegh, laet 't lieve VaderlandGa naar voetnoot274-275 't Geruchte synes naems, als een dierweerdigh pand.Ga naar voetnoot276
[pagina 440]
't Beginssel zijnde aldus kloeckmoedigh aen gegrepen, Men Schepen tweemael vier, gaet door de baren slepen, Daer Neck ter goeder tijd den gulden dage-raedGa naar voetnoot279-vlgg. 280[regelnummer] So spoedigh mede groet, en wederom verlaet, Dat in Iaer-maenden ses, en negen met verblijen Hy 't Land den Offer bied, en reuck der Specerijen, Die een gewaget heeft krijght vier daer voren weer,Ga naar voetnoot283 Dies yder is verheughd, en geeft den Hemel d'Eer. 285[regelnummer] Mijn glas te zeer verloopt, wat wil ick veel vermanen,Ga naar voetnoot285 Hoe Olyvier van Noord, de Straet der Magellanen Langhs Chili, en Peru beseylt heeft, en den klootGa naar voetnoot286-287 Der aerden omgewielt, met een vier-scheepsche Vloot.Ga naar voetnoot288 Ick swygh hoe dickmael 't weste ontblood is van Gesteente, 290[regelnummer] Van Peerlen, en van Goud, tot welstand der Gemeente.Ga naar voetnoot289-290 Castilien swelt van nijd, dat so een rijcke LeenGa naar voetnoot291 Als 't gulden Indus is, schier yeder word gemeen:Ga naar voetnoot292 Dat dese goude Thuyn in d'aldersoetste luchten Ons in den schoot verleent so veelderhande vruchten: 295[regelnummer] Dies schat noch moeyt en spaert, om sluyten eens op 't lest Den draey-boom vande vaert van Oosten, en van West.Ga naar voetnoot295-296 De Bondgenooten hier niet weynigh op en letten,Ga naar voetnoot297 Maer d'Eylanden alsins met wapenen besetten,Ga naar voetnoot298 Tot welcken eynde oock nu (om zijn ervarentheyd) 300[regelnummer] Den kloecken Geeraert Reyns gegeven is 't beleydGa naar voetnoot300
[pagina 441]
Als opper-Admirael, om d'Indische Quartieren Ten besten van 't gemeen verstandigh te bestieren, De lieve Hemel hem doch sonder ongheval Ter plaetsen brenghen wil daer hy regeeren sal,Ga naar voetnoot304 305[regelnummer] Op dat 'tGeselschap mach door hem des Heeren zegenGa naar voetnoot305 Met danckbaerheydt ontfaen, als eenen soeten reghen, En wassen meer en meer, ghelijck men groenen siet Den schoon ghebloeyden Eyck aen eenen Water-vliet. Oud Griecken-land treedt voort, treedt voort met u zeylagien,Ga naar voetnoot309 310[regelnummer] Maer kinder-spel by onse al dryvende Bosschagien,Ga naar voetnoot310 Die door't ghekrolde blau gaen voeren haren last,Ga naar voetnoot311 Ghetimmert op een Ree, daer nerghens hout en wast, En jaerlijcks niet te min wel duysent werden stercker,Ga naar voetnoot313 Gelyck bereeck'nen mach de vlijtighen Aenmercker.Ga naar voetnoot314 315[regelnummer] Ulysses, Hercules, oft Typhis, wie ghy zijt!Ga naar voetnoot315 Die u merck-teeckens eer hebt op-gherecht soo wijt,Ga naar voetnoot316 Oft ghy verrijsen mocht, hoe soudy u verwond'ren?Ga naar voetnoot317 Soo onse Sloten ghy soo verre hoorden dond'ren?Ga naar voetnoot318 So vande Noordtsche baeck, ghy saeght den grijsen tsop 320[regelnummer] Van 't Oosten tot in 't Weste ons Krijghs-heyr trecken op?Ga naar voetnoot319-320
[pagina 442]
Soo vele schatten oock, de wanckele ghebouwen,Ga naar voetnoot321 Het avontuer der Zee, en 's Hemels gunst vertrouwen, Soo ghy de kusten saeght van 't eene en 't ander veldt,Ga naar voetnoot323 Wiens streken zijn ontdeckt, wiens namen zijn ghesteltGa naar voetnoot324 325[regelnummer] By Houtman, Barentszoon, Speilberg, van Noord, Linschoten,Ga naar voetnoot325 Van Neck, Heems-kercke, en meer van haer Vlies-ghenoten,Ga naar voetnoot326 Waer van d'Antipoden begroet zijn op de rij,Ga naar voetnoot327 Die and're Sterren sien, en Hemel-locht als wy. Naest hem die 't al regeert, voert vander Staten stromenGa naar voetnoot329 330[regelnummer] Nassau als Admirael de Breydels en de Toomen,Ga naar voetnoot330 Wien weder, wind, en stroom, soo vriendelijck toe-lacht, 't Zy als hy spelen vaert met sijn beschildert Iacht, Het zy wanneer hy gaet sijns vyands Heyr verstroyen, Oft erghens winnen Sluys, terwijl men Crijght voor Troyen,Ga naar voetnoot334 335[regelnummer] Elck wil de voorste zijn, elck loopt hem te ghemoet, Een nieus-gier soel gheblaes de Vlagghen swieren doet,Ga naar voetnoot336 De Zee al sachtlijck speelt, en schept een groot behaghen, Van soo een dapper Held op haren vloed te draghen, Light winden (roept sy) light; niet al te seer en ruyscht,Ga naar voetnoot339 340[regelnummer] Ghy siet wat grooter Vorst mijn natte borst door-kruyst,Ga naar voetnoot340 Oft soo ghy vullen wilt sijn Zeylen en sijn Wimp'len, Wacht u mijn aenghesicht met golven te berimp'len Op dat ghelijckerhand wy dienen sonder noodtGa naar voetnoot343
[pagina 443]
Den ghenen die mijn glas beschaduw't met sijn Vloot.Ga naar voetnoot344 345[regelnummer] Ghelijck als aende Strangh, de Duynen ons ten goedenGa naar voetnoot345 Beletten met gheweld den overloop der vloeden, Wanneer het woeste Meyr uyt sijnen afgrond braeckt, Waer door al 't leege Land in rep en roere raeckt,Ga naar voetnoot348 Soo heeft Nassouwen oock (naest God) in onse allarmen,Ga naar voetnoot349 350[regelnummer] 't Vereenighd' Neder-landt haer vryheydt gaen beschermen,Ga naar voetnoot350 Haer palen uytghestreckt, en eynd'lijck door sijn driftGa naar voetnoot351 Den vrede toe-ghebracht, ghelijck een rijcke gift. O onverwonnen Prince! O bloeme van Orangien! O grooten Capiteyn! O teghen-gift van Spaengien!Ga naar voetnoot353-354 355[regelnummer] 'tGheruchte dijnes lofs zy nimmer uytghewischt, Die t'onsen dienst tot noch u leven hebt verquist, En door u vroomheydt nu zijt in Sint Ioris OrdenGa naar voetnoot357 Groot Ridder van de Kroon Britanniae gheworden.Ga naar voetnoot358 Bestendigh moet de vrede, O Nederlanders! dueren,Ga naar voetnoot359 360[regelnummer] O heymelijcke schrick van uwe Nae-ghebueren!Ga naar voetnoot360 Een yder u beminde, een yder u begheert, V Bond-ghenoodtschap is een yder lief en weert, D'uytheemsche laten sich van alle kanten vinden, En onderlingh met u eendrachtigh haer verbinden. 365[regelnummer] De Tulpand-drager Turcq, het Othomansche zaed, Die 't heele Christen-rijck dreyght met een wreed' ghelaet, Sijn Havens open stelt, en langher niet versteenight,Ga naar voetnoot365-367
[pagina 444]
Heeft sijnen Scepter korts met u Gebied vereenight,Ga naar voetnoot368 Tot teecken van sijn gunst, maeckt alle Slaven vry, 370[regelnummer] En toont hoe lief en weerd hem uwe vrundschap zy. Wel aen ghy Bataviers, die als op gouden straten, Als Vorsten henen treed, wat salt u moghen baten? Wat batet, oft ghy smaeckt soo veel weldaden Gods? Wanneer ghy die misbruyckt, wellustigh, prat, en trotz?Ga naar voetnoot374 375[regelnummer] Soo ghy te hooghe vlieght, te leeghe suldy dalen, Soo ghy den blixem naeckt, O wacht u voor sijn stralen! De straffe in tijds ontvlucht, siet 's Heeren goedheydt aen, Eer ghy zijn strengheyd voelt, wanneer ghy meynt te staen.Ga naar voetnoot378 Van Tyriers, Zydoniers, en van CapernaitenGa naar voetnoot379 380[regelnummer] Door ware boete wordt bekeerde Niniviten. Worpt alle u Kroonen wech, u purp'ren sluyers scheurt, En met een droef ghemoedt om uwe zonden treurt.Ga naar voetnoot381-82 Vwe ooren open sluyt voor 't luyd gheschrey der armen, En treckt goedtwilligh aen een hertelijck ontfarmen. 385[regelnummer] Volght dese Handelaers, van wiens Ophirisch GoudtGa naar voetnoot385 En Silver, Salomon heeft Zions kerck gheboudt. Gods Tempelen voorwaer zijn d'arme Christen leden,Ga naar voetnoot387 Waer aen ghy alle u goud en zilver mooght besteden: Den wijsen Koopman slacht, die 't beste deel verkiest 390[regelnummer] En om de schoonste Peerle, een weynigh goedts verliest.Ga naar voetnoot389-90 Men loopt, men woelt, men draeft met gierighe ghemoed'ren:Ga naar voetnoot391 Men hoopt sich bergen op van tijdelijcke goed'ren. Veel Zeen men vast door-kruyst, veel Hulcken men uyt-reed,Ga naar voetnoot393 Maer 't Scheepken des gemoeds men heel en al vergheet.
[pagina 445]
395[regelnummer] V selven dan ontword, u schatten treed met voeten,Ga naar voetnoot395 En met den blinden Mol blijft niet in d'Aerde wroeten: Maer koopt een seker rente, een eeuwigh blyvend pand In 't nieu Ierusalem, der vromen Vaderland: Al waer te vinden is, naer al dit pijnlyck slaven,Ga naar voetnoot399 400[regelnummer] Naer al dit aerdsch gewoel, een soete en stille haven. Gedurende o mijn God! dat ick in 's Weerelds krijtGa naar voetnoot401 Naer uwen heyl'gen wil mijn broosche leven slijt,Ga naar voetnoot402 Vergunt my dat ick mach, O Vader alder dingen! Den uytgebreyden lof van uwe daden singen, 405[regelnummer] Tot myner zielen heyl, mijn eenigh oogen-merck, Tot d'Eere dynes Naems, en bouwingh dyner Kerck.Ga naar voetnoot406 I.V. VONDELEN.	voetnoot* 1613. Afgedrukt naar de oudst bekende druk in De vernieuwde Gulden Winckel. T'Amstelredam, Voor Dirck Pietersz. Anno 1622, blz. 75 vlgg. (Bibliographie van Vondels werken, nr. 72). In 't Register heet dit gedicht: Lands welvaren; op de prent (zie volgende aant.) troonde ‘'s Lans Welvaren’ in de gedaante van 'n gelauwerde jonge vrouw. In 't opschrift: Aenden Goed-jonstigen Aenschouwer: aan de welwillende beschouwer. Vondel spreekt van Aenschouwer (zie ook vs. 68) omdat dit gedicht in de eerste druk verschenen is bij 'n prent (zie vs. 66 waar de prentbeschrijving begint). Zie verder de uitvoerige aantekening achter in dit deel. voetnoot1 Bondigh: in eén bond verenigd, verbonden; die: die, niet dat om de persoonsverbeelding. voetnoot2 u bepeckte vlercken: uw met pek besmeurde zeilen (zie Lof-zangh op Bartjens vs. 13 en 14, blz. 136). Vondel noemt alles wat op de schepen is bepekt of beteerd, zie Het Lof der Zeevaert (1623) vs. 1. voetnoot3 Meyr-minnen: Germaans mythologiese zeemeisjes, zeevrouwen; Vondel noemt zo de schepen. voetnoot4 Tot daer: tot waar; dy: u. voetnoot5 den middel: het middel (naast het middel, ook in 't M. Ned. de middel, mannelik); verbreden: (verbreiden) bekend maken. voetnoot6 Waer by: waardoor. voetnoot7 Admirael!: de klassiek mythologiese god van de zee: Neptúnus. voetnoot8 't lazurigh veld: 't blauwgroene veld; de blauwgroene zee (lazurigh van lazuur, de oorspronkelike vorm van azuur). voetnoot9 Mijn reyse gunstigh zijt: wees mijn reis welgezind (mijn reis heel de wereld rond met Nederland's schepen). [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: vs. 12 Altaerplat, de oude uitgave heeft Altaer plat. voetnoot12 Altaerplat: altaartafel; heeten Wieroock: brandende wierook. voetnoot13 Doen: toen. voetnoot15 mee: ook. voetnoot18 Beryden: zie vs. 56; uytgehoolde: uitgeholde (van uitholen). voetnoot19 schorssen: ruwe boomstammen met de schors er nog om; al bemorst: helemaal bevuild: dus: met 'n vlot van heel ruwe vuile boomstammen. voetnoot20 in 't diep van strande: van 't strand naar de diepe zee ('t Latijnse in altum); zich.... geven: zich begeven. voetnoot21 Die: weer anderen; barstigh: vol barsten, ruw; een Barck van Bocken-leder: waarvan 't lichte hout met boksleer overtrokken was (zie ook Het Lof der Zeevaert, vs. 32). voetnoot22 te gaer: te gader, aan elkaar; vast: gedurig. voetnoot23 't Want: 't net. voetnoot25 te vreden: nog de ouwe vorm, letterlik: in vrede, met genoegen: niet te vreden: niet vergenoegd. voetnoot26 Met nootdruft zynes lijfs: met wat z'n lichaam nodig heeft. voetnoot28 wat is 't dat ons ontbreeckt: welke middelen missen we, om.... (we hebben alles). voetnoot30 d'een oft d'ander hoecken: in deze of gene streken; (d'een oft d'ander: een zoals in 't M. Ned. ook in 't meervoud gebruikt, en evenals ander, meermalen in onverbogen vorm in plaats van de verbogen vormen). voetnoot31 de schrick des doots: de schrik voor de dood. voetnoot33 Van een.... daed: voor 'n zo stoute daad (van een.... daad weg). voetnoot42 klutst: klopt, hamert. voetnoot43 ten wolcken: tot de wolken (ten: te den). voetnoot44 Wouwe-steert: gevorkte staart (zoals de wouw en ook de zwaluw heeft; zwaluwstaart). voetnoot45 Kenpsche zeelen: zelen, touwen van hennepgaren gedraaid (kennep of kemp = hennep). voetnoot46 de winden gaet bevelen: aan de winden gaat overgeven (bevelen: toevertrouwen, overgeven). voetnoot47 Doet een nieuw-wereld op: opent 'n nieuwe wereld (op: open). voetnoot49 haest: spoedig; de nieuwe maren: de nieuwmaren, de tijding (maren is meervoud). voetnoot50 Sesostris: de Griekse naam van Ramses II (1300-1230 voor Kristus), de beroemdste koning van Egipte (de Farao in de tijd van Mozes' leven aan 't hof). Van 'n tocht naar Indië is niets bekend; waarschijnlik is er verwarring met de Indus, rievier in Frygië, Klein-Azië; Ramses had wel 'n deel van Klein-Azië onderworpen. voetnoot51-52 't Arabisch Meyr: de Arabiese golf; Indus: rievier in Indië (zie aant. op vs. 50); Indus over-scheept: met schepen naar Indië overvaart; Indus voor Indië. voetnoot54-55 den Scepter van Afrijcken: aan de scepter van Afrika, d.i. Egipte hier. Voor de uitspraak van Afrijcken zie Pascha aant. op vs. 1127, blz. 222; Prince: vorst. voetnoot56 bereen: bereden. voetnoot57 Tourts: toorts (spreek uit toerts); geluchtet: gelicht, gestraald, (van luchten: lichten). voetnoot58 Welck zijn op 't spoor....: op wiens spoor zijn gevolgd (welck: ook in 't manl. onverbogen als objekt: dewelke, die); Turrhenen: de Tyrrhenen, of Etruriërs, die naar de sage bij Vergilius, uit Lydië (klein-Azië) naar Italië waren gekomen. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: De oude uitgave heeft achter vs. 63 een punt. voetnoot59 Tyriers: (spreek uit als twee lettergrepen) de Tyriërs, de inwoners van Tyrus in Fenicië. voetnoot61 den grooten heyl: 't grote geluk (heil was in 't Nederduits ook manlik; of is hier heyl en zegen één woord, en slaat den grooten dan op zegen?). voetnoot64 eene Vorst: eene werd ook bij 't manlik gebruikt zoals in 't M. Nederl. (vgl. ons: ene Jansen: 'n zekere Jansen). voetnoot65 Vruchtrijcke Marckten van (d.i. werden van = ontstonden uit). voetnoot66 Hier begint de beschrijving van de prent. voetnoot67 Wiens: wier (zie Oorlof Liedt aant. vs. 60 blz. 144); voorste: eerste, voornaamste. voetnoot68 bestraelt: beziet (volgens de vroegere opvatting: met de straal van z'n oog treffen; zie Pascha vs. 242). voetnoot69 Toornen: torens; n.l. alle torens van Amsterdam, dat van de IJ-kant gezien over de hele lengte van de prent was afgebeeld. voetnoot70 Wt laegh versopen Land: uit laegh, verdronken land, uit laag waterland; Morassen: moerassen (moras Nederl. vorm van 't oorspronkelik Franse maras, Hgd. morast). voetnoot71 't Schatgeld-rijck: rijk aan schatgeld, opgespaard geld; schatrijk. voetnoot73-74 't wel gelegen Om....: goed gelegen om hiervandaan af tevaren of hier te landen langs de zeewegen (d'ongebaende wegen). voetnoot75 In dezer Peerlen kreyts: in de kring, de krans van deze parelen; dat zijn deze vijf zeesteden (die op de prent 's Lans Welvaren omringen); vs. 75 en 76 betekenen dus: door deze vijf zeesteden vooral, die 't sieraad zijn van ‘de vereenighde Nederlanden’, bestaat de zeevaart van dit land geheel of voor 't grootste deel (voornamelijcken gants). voetnoot77 Van ouder tyden: van af oudere tijden. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: De oude uitgave heeft achter vs. 99 een punt. - vs. 100 Wien: de oude uitgave heeft Wiens. voetnoot81 veel tribuyts: veel belasting (spreek uit tribuits; veel evenals weynigh met 'n 2e naamval). voetnoot82 van haer gehulde Graven: van hun erkende (gehuldigde) Graven (gehuld van hulden: huldigen). voetnoot84 hielden.... den zegen: de overwinning behaalden. voetnoot85 de Caesars: de keizers van 't Duitse rijk. voetnoot86 Haer Bond-genoodschap: n.l. van de graven; lief en weerd: lief en welkom (weerd: waard = lief). voetnoot87 Twee Diederijcken: van Dirk I en Dirk II van Holland wordt verhaald, dat ze aangetrouwde verwanten (Geswaghers) zouden zijn van de Franse koningen; oft ymmers als: of tenminste zoals. voetnoot89 Arnolf: Arnolf of Arnout, de derde graaf van Holland, was zwager van keizer Otto III (die met z'n zuster getrouwd was) en schoonzoon van de Griekse keizer Romanus. voetnoot91 Wilhelm: Graaf Willem II, Rooms koning of gekozen keizer van 't Duitse rijk. voetnoot95-96 den schoot der Landen: 't binnenste, 't geheel der landen, 't hele land. voetnoot97 En Cárolus: dit Carolus is onderwerp van heeft geproeft in vs. 109, waar Cárolus weer wordt opgenomen met Die. voetnoot99 Tot synen tyden: in zijn tijd (tot: te). voetnoot100 Clement: Paus Klemens VII erkende hem als wereldlik hoofd van de kristenheid. voetnoot101 pratte: fiere; Naveerne: Navarre (koning van Frankrijk en Navarre, was de tietel van de Franse koningen, sedert de vereniging van beide koninkrijken onder een vorst, met Hendrik IV). voetnoot102 Zo.... meer: evenals meer andere vorsten. voetnoot103 den Kleefschen Vorst: Willem van Gulik, vorst van Kleef, onderwierp zich in 1543. voetnoot104 Europam: Latijnse voorwerpsvorm (4e n.v.) van Europa. voetnoot105 selve: ook alle vier de hoeken zelf van de aarde. voetnoot107 Karel V had ook de tietel (toch wel niet de kroon en de staf) van koning van Jeruzalem. voetnoot109 geproeft: ondervonden. voetnoot111 niet vergeefs: niet zonder reden; bequaem: gepast, geschikt (als 'n verstandig en geschikt vorst). voetnoot113 geensins niet: volstrekt niet; den Iber: de Ebro, d.i. de Spanjaard. voetnoot114 'tbeheerschen: 't beheersen van deze landen (de Nederlanden) om de Spanjaard toe te laten. voetnoot115 lange.... niet: niet lang; dus: de Staten wie de rok.... niet lang zou passen. voetnoot116 zulck een forts gebied: zo'n straffe overheersing (forts: fors). voetnoot117 haest: spoedig (haastig). voetnoot118 Die't uytheemsch bloed beveelt: die aan de vreemdelingen (Spanjaarden) overgeeft... voetnoot119 slachtet: slacht, gelijkt. voetnoot121 den Meester mach niet gelden: de meester heeft geen gezag meer (kan niets betekenen). voetnoot122 ghewint den sleutel vande velden: overmeestert, verbreekt de afsluiting van de velden. voetnoot123 vermeestert: overmeesterd, overwonnen. voetnoot125 d'eere van Orangien: de eer, de grootste van Oranje, Willem I (Orangien spreek uit Oranjen). voetnoot126 daer.... langhs over: waaroverlangs, waarlangs. (Prins Willem was daar 't eerst erkend); schut: afweert, tegenhoudt. voetnoot128 den schild: schild is manl., zoals in 't middeleeuws geregeld, zie Henricus de Groote, vs. 85, blz. 154. voetnoot129 en d'ander: de andere havensteden; onverbogen vorm, zie aant. op vs. 30. voetnoot131 Meet en bereken hun bezit. voetnoot133 tot den lesten: tot 't laatste toe (den lesten: 3e naamval onzijdig). voetnoot134 Wat sijn Thresoor: alwat zijn schatkist. voetnoot135 verpandet: na alles wat ie bezat in pand te hebben gegeven, (zelf helemaal verpand); verschuld: in de schuld bedolven. voetnoot136 den Hoed der Vryheyd: zie Verghelyckinghe achter 't Pascha, aant. op vs. 52, blz. 263. ghehuld: getooid, gekroond; ghehuld van hullen: omhullen, versieren. voetnoot137 dulle: dolle, razende. voetnoot139 Omdat de voornaamste zeehavens van de wereld op hun zij waren. voetnoot140 voor-wind: voor de wind varen (met wind van achter in de zeilen); ghetij: gunstig getij, gunstige (rustige) toestand van de zee. voetnoot141 Beneffens dat: sluit aan bij Dewijle: ze waren veilig, tevens omdat ze; d'onbetuynde hoven: d'onomheinde ruimtes, de onbegrensde zeeën. voetnoot142 laghen.... te boven: overtroffen (boven uitstaken); te boven liggen: scheepsterm: aan de bovenkant, de windkant liggen, zodat men de andere schepen de wind afsnijdt. voetnoot143 af, en aen = uyt en weder in n.l. varende. voetnoot145 Oneyndelijck: eindeloos; ghevlerckte Kielen: de zeilen werden geregeld vleugels of vlerken genoemd (zie vs. 2 en Lof-zangh op Bartjens, vs. 13 en 14 blz. 136). voetnoot148 ses hondert sterck: zeshonderd ruim, 'n sterke zeshonderd; besloegh: bespeurde, beslaan met de ogen: met de ogen treffen: zien (met de ogen kon wegblijven); op sijnen stroom: op zijn zeearm, de Sont. voetnoot149 d'ander, zie op vs. 30 en 129; dus in de Sont alleen waren er al zeshonderd ruim, behalve de andere die elders voeren; hun streken elders namen: hun richting elders namen, elders heen zeilden; (streken: de streken van 't kompas, die de richting aangeven naar 't Noorden enz.; hun streken nemen is dus hun richting, door 't kompas aangewezen, nemen). voetnoot150 t'seffens: tegelijk, op dezelfde tijd (= seffens). voetnoot153 't vlieghende gherucht: de Faam, zie Pascha bij vs. 1805 blz. 248, en de personenlijst blz. 177; gheschreye: geroep. voetnoot154 groote Scheeps-armeye: de grote Spaanse Armada, de onoverwinnelike vloot van 1588. voetnoot155 Quinti Soone: Philips, de zoon van Cárolus Quintus (Karel de vijfde). voetnoot157 begrepen: van plan waren. voetnoot162 .... Van weerbaer Schepen: ze vonden aan weerbare schepen er meer dan 2700; er lagen in de hollandse, zeeuwse en friese havens ruim 2700 handelschepen die bewapend waren (weerbaer onverbogen; in 't meervoud is de onderwerps- en voorwerpsvorm vooral van meerlettergrepige bijv. naamv. meermalen onverbogen, gelijk in 't Middeleeuws). voetnoot163 Vaten: tonnen. voetnoot165 Ick laet.... staen: ik reken niet eens; Buyssen: haringbuizen; groot, van voren breed en gedekt vaartuig met 2 of 3 masten, vroeger voor de haringvangst gebruikt; buyssen spreek uit buisen met s, nog met de ouwe uitspraak; in vs 193: buizen); krabbers: visvaartuig (om krabben te vangen?); booten: kleinere vissersvaartuigen (met 1 of 2 masten). voetnoot166 vlooten: drijven. voetnoot169 Heuden: vaartuigen met platte bodem (platboomd); Playten: pleiten en Boots: 't zelfde als booten (boots is de gewone vorm) kleiner vaartuigen; Smack-zeylen: of smakken: langwerpig vaartuig; Stevens: schepen (eigenlik ons stevens van 'n schip, hier de benaming van 'n bepaald soort schepen?). voetnoot171 In 't Gulden Iubel-jaer: hier 1600; 't eeuwjaar was geregeld 'n jubeljaar in de kristelike (katolieke) kerk, in 't jubeljaar werden veelvuldige pelgrimstochten gehouden naar Rome. voetnoot171-vlgg. onsen Held: Prins Maurits won in 1600 de slag bij Nieuwpoort. voetnoot173 laveren: heen en weer zeilen; verdeylen: opstellen (verdelen in verschillende onderdelen voor de slagorde). voetnoot176 aende strand: strand evenals in 't míddeleeuws 'n de-woord. voetnoot178 der toegheruste scharen: z'n goed toegerust leger. voetnoot179 eenen donder roers: 'n donder van geweren (musketten); ten wolcken: tegen de wolken. voetnoot182 t'zitteren en beven: te sidderen en te beven (t'zitteren: nog de Duitse vorm met tt; niet duidelik of t' = te òf dat het bij tzitteren hoort, zoals dit woord meermalen voorkomt). voetnoot183 Help!: O! hemel! (oorspr. God helpe mij) zie Pascha, Verghelijckinghe op vs. 67 blz. 263. voetnoot185 Sijn Hoogheyd: Aartshertog Albert; al verbaest: geheel verbijsterd, verslagen van schrik. voetnoot187 Den Arragon: Mendoça Admiraal van Arragon, zijn veldheer werd gevangen genomen (gevaen: gevangen). voetnoot188 ons Helden: aan onze helden liet d'overhand; (ons: heeft als in 't middeleeuws ook overal onverbogen vormen). voetnoot191 Laet slapen desen Wolf: maak de Spanjaard niet opmerkzaam ('t was tijdens 't Twaalfjarig Bestand). voetnoot192 't Neder-lands Tonneel: de Nederlanden; zie Pascha: Verghelijckinghe vs. 5, blz. 261; (tonneel: de oorspronkelike vorm van toneel). voetnoot193 voor-geroert: voorgegaan, voorgevaren; de visvangst persoonlik voorgesteld, voorafgegaan door vele visservaartuigen (van voor-roeren; roeren: bewegen). voetnoot195 vryen buyt: buit voor iedereen beschikbaar (op de vrije zee). voetnoot196 Op Sint Ians nacht: de nacht, de avend, de dag vóór Sint-Jan, wiens gedenkdag 24 Junie is, dus: op 23 Junie; haer Want: hun net (zie vs. 23); worpen: werpen. voetnoot197 wat een gulden neeringh!: wat 'n heerlike kostwinning.... brengt ons. voetnoot199 Hoe menigh duysent ziel: ziel inplaats van zielen naar 't voorbeeld van: menig duizend man (man oorspronkelik meerv.). voetnoot201 Zebedeen: Zebedeërs, de apostelen Johannes en Jakobus, zoons van Zebedéus, waren vissers, daarom Zebedeen hier = vissers. voetnoot201-202 opt verbolghen zee-waters woesten plas: op de woeste plas van 't verbolgen zeewater (opt verbolgen zeewater is als een geheel bepaling van woesten plas, vandaar opt). voetnoot202 golgen: golven (vgl. opgolgen, Henricus de Groote, vs. 195, blz. 158). voetnoot205 goedt-aerdigh: goed van karakter. voetnoot206 onnoosel: eenvoudig. voetnoot208 in 't garen: in 't net. voetnoot209 Draeck: Drake; Candisch: Cavendish, beide Engelse zeevaarders en ontdekkers ten tijde van koningin Elizabeth; vast: telkens. voetnoot210 haer vleugelen uyt-reckten: hun zeilen spanden, rondzeilden. [tekstkritische noot]TEKSTKRITIEK: vs. 212 Palleys, de oude uitgave heeft achter vs. 212 een punt. voetnoot212 Van Cavendish wordt verteld dat hij met zeilen van zijde naar West-Minster (West-munster) terugkeerde. voetnoot213 De Bondgenooten: de Verenigde Nederlanden. voetnoot216 onderdaen: onderworpen, onderdanig. voetnoot217 's Roomschen Paus Statuyten: de bepalingen waarbij Paus Alexander VI na de ontdekking van Amerika, de grenslijn aangaf, zodat de landen van de ene zij aan Portugal, en die van de andere aan Spanje werden overgelaten (Statuyten spreek uit statuiten). voetnoot220 Cosmographen: wereldbeschrijvers; Cathay: 't N.v. China (Cathaía: oudere naam v. Ch.). voetnoot221 op te doen: in 't zicht te krijgen; te ontdekken. voetnoot222 Daer.... elck.... is beladen: omdat ieder begerig is de doortocht om de Noord te vinden. voetnoot223-224 D'een meent dat kaap Tabin naar 't Noorden (te noordwaert) zich uitstrekt (zodat ze toch niet verder Oostwaarts kunnen varen); Tabin, de Noordelikste punt van Azië, op oude kaarten ook Tabis geheten, ongeveer in 't midden van de Noordkust van Siberië, tegenwoordig kaap Tsjeljoeskin genaamd; hy is bericht: hij is ingelicht. voetnoot225-226 lange: lang geleden; duytsche: Nederlandse (Duitsch 'tzelfde als 't Zuid-Nederlandse Dietsch in de middeleeuwen); De Indiaen: de Indiër zou, naar verteld werd, langs 't Noorden om door stormen naar onze kusten gedreven zijn. voetnoot228 tweemalen: in 1594 door de Staten van Holland en Zeeland, in 1595 door de Staten-Generaal uitgezonden, deze kwamen tot de straat Waaigat ten Zuiden van Nova Zembla. voetnoot229 Wijt onder 't Beyrsche licht: ver weg onder 't licht van de sterrebeelden de grote en de kleine Beer. voetnoot230 Niet wyders op gedaen: (dees streke) werd niet verder ontdekt (opgedaen); der Nassouwen strate: de (zee)straat van Nassou (straat Waaigat, zie vs. 228), eigenlik is straat Nassou de Westelike helft, straat Waaigat de Oostelike helft van de zeestraat die, naar ze toen meenden, Nova Zembla scheidde van 't vasteland; 't eiland Waigatsj ten Zuiden van Nova Zembla bewaart nog de naam. voetnoot231 vooght, en principael: hoofdleider, Willem Barentsz was de eigenlike leider van de tocht 1596-1597; Barentsz en Heemskerck zijn op de prent afgebeeld aan weerskanten van 's Lans Welvaren, op de ereplaats. voetnoot232 met noch een: met nog iemand (met Jacob van Heemskerck). voetnoot233 op vier min als vier-mael twintigh trappen: op 4 minder als 80 graden, op 76 graden N. Br. (de Noord-Oostkust van Nova Zembla waar Heemskerck en Barentsz overwinterden ligt op 76 graden). voetnoot234 daeld ter hellen-waert: daalt als in de onderwereld af, in die gruwelike streken ('n tocht, even gevaarlik als die van Enéas in d'onderwereld). voetnoot235 Daer....: waarheen; Jan Corneliszoon de Rijp moest bij Spitsbergen, door 't ijs gedwongen, terugkeren. voetnoot236 volgen naer: (na)volgen. voetnoot237 Dan: maar; zich te wenden: terug te keren. voetnoot238 Verzeilt naar Nova-Zembla. voetnoot239-240 Zal ik dan ten leste helemaal overwonnen zijn door 't menselik geslacht? voetnoot241 dier: wezen (zie Oorlof Liedt, vs. 80 blz. 144). voetnoot242 de Moeder aller dingen: de Natuur. voetnoot244 zijn zoolen niet en licht: z'n voeten niet (neerzet en) opheft: niet loopt. voetnoot245 eer als dit ghedoogen: eer als dit te gedogen. voetnoot246 Helemaal van haar macht beroofd zijn. voetnoot248 welt: opstuwt. voetnoot249 eenen yzen toren: toren van ijs. voetnoot251 Geen deerlijck sien hier gelt: geen treurig gezicht baat hier. voetnoot252 van gepijnden nood: van pijnlike noodzakelikheid. voetnoot253 klutst: timmert (zie vs. 42); erneeren: voeden. voetnoot256 tourts: toorts (zie vs. 57). voetnoot257 wederom: daarentegen; uytgeworpen stralen: uitgeschoten, uitschietende stralen. voetnoot259 Noch even wel: toch. voetnoot261 Fruyten: vruchten. voetnoot262 Wt onses Moeders schoot: uit de schoot der aarde (zie vs. 242); onses Moeders: de s ook bij vrouwl. woorden. voetnoot263 Nadat de kille Noordse lucht Barentsz negen maanden heeft gekweld (besoeken: kwellen). voetnoot265 Beproeft ie, omdat ze toch in levensgevaar zijn, 't uiterste. voetnoot266 laet: laat ie achter; open Schuyten: open sloepen. voetnoot267 grauwe: sombere; daer: waar. voetnoot269 De Batavieren: de Nederlanders (onder Cornelis Houtman in 1595-97). voetnoot270 Kasteelen: zeekastelen, heel grote schepen; Indi: van Indus; Indus: Indië (zie ook vs. 52). voetnoot271 De Mid-lijn: de middellijn, de Evenaar. voetnoot272 Vast door-gaens: voortdurend verder door, altijd verder (door-gaens: doorgaand). voetnoot273 Brengen die zo vruchtbare reis ten einde (volstrecken). voetnoot274-275 Op 'n twede tocht is Houtman in Indië vermoord (blyvende op den wegh) in 1599 op aanhitsing van de Portugezen. voetnoot276 dierweerdigh: dierbaar, kostbaar. voetnoot279-vlgg. Onder Jakob van Neck ging in 1598 'n vloot van negen schepen (Vondels tweemael vier) naar Indië, en kwam al na 15 maanden (vs. 281) terug, rijkbeladen met Indiese specerijen; den gulden dage-raed: 't gouden Oosten. voetnoot283 gewaget: gewaagd; daer voren: daarvoor. voetnoot285 Mijn glas te zeer verloopt: mijn uurglas verloopt te snel: de tijd is te kort; vermanen: vertellen (de oudere betekenis). voetnoot286-287 Olivier van Noord deed in 1598 de eerste reis om de wereld, hij zeilde naar Indië door de straat van Magelhaens in Zuid-Amerika (beseylt heeft: gezeild is door); zijn afbeelding staat op de prent bij Rotterdam. voetnoot288 omgewielt: omgezeild (omwielen: ronddraaien, omheen draaien). voetnoot289-290 Hoe dikwels uit 't Westen Amerika's schatten hierheen gebracht zijn. voetnoot291 Leen: bezitting. voetnoot292 Indus: Indië (zie op vs. 270 en 52). voetnoot295-296 Daarom spaart Spanje (Castilien) schatten noch moeite om eens en voor goed de vaart op Oost en West af te sluiten; eens op 't lest: eén keer (en) voor 't laatst, eens en voor goed. voetnoot297 De Verenigde Nederlanden (Staten Generaal) wijden aan deze zaak al hun aandacht. voetnoot298 De Hollanders bezetten verschillende eilanden in Indië (Ambon, enz.) met forten en gewapenden. voetnoot300 Geeraert Reynst (Vondel schrijft Reyns) is in Julie 1613 als twede goeverneur-generaal naar Oost-Indië vertrokken. voetnoot304 Ter plaetsen brenghen wil: moge hem op de plaats brengen (Vondel schrijft zijn gedicht juist in deze tijd). voetnoot305 'tGeselschap: de Oost-Indiese Compagnie in 1602 opgericht onder bescherming van de Staten-Generaal. voetnoot309 met u zeylagien: met uw zeilschepen; zeylagien, Bosschagien spreek uit: zeilaadzje(n), bosschaadzje(n), mogelik toen -aazje. voetnoot310 al dryvende Bosschagien: alle drijvende bossen (de schepen met hun talrijke masten); al voor alle of allen, zoals ook in 't middeleeuws. voetnoot311 't ghekrolde blau: de gekrulde blauwgroene zeegolven. voetnoot313 En die jaarliks wel met duizend toenemen. (Op de Hollandse scheepswerven werden jaarliks 'n duizend nieuwe schepen gebouwd). voetnoot314 mach: kan; Aenmercker: opmerker. voetnoot315 Alle drie uit de klassieke sagen bekend om hun verre tochten over de wereld; Typhis: Tiphys de stuurman van de Argo, 't schip van de Argonauten die onder Jason naar Kolchis aan de Zwarte Zee (Azië) voeren om 't Gulden Vlies (de gouden schapevacht); wie ghy zijt!: wie gij ook zijt. voetnoot316 eer: eertijds. voetnoot317 Oft: als. voetnoot318 onse Sloten: onze kastelen, zeekastelen; ghy hoorden: evenals in 't latere middeleeuws meermalen de uitgang -en inplaats van -e bij werkwoorden, (ghi hoordet, ghi hoorde, en ghi hoorden). voetnoot319-320 Als gij van af de grijze (met sneeuw bedekte) top van de Noordkaap (in Skandinavië) onze krijgslui zaagt optrekken, naar 't verre Oosten en 't verre Westen, (de eerste regel is door Vondel onjuist uitgedrukt); tsop: top (tsop: middelfrankiese vorm van top, in 't Vlaams-Brabants heel gewoon). voetnoot321 Als gij hun ook zoveel schatten zaagt toevertrouwen aan de wankele bouwsels (de schepen), aan 't aventuur van de zee, en aan s' Hemels gunsten. voetnoot323 van 't eene en 't ander veldt: van't Oosten en van't Westen. voetnoot324 wiens namen...: waarvan de namen bepaald zijn door (by). voetnoot325 Speilberg: Joris van Spilbergen; Linschoten: de bekende Jan Huygten van Linschoten had de eerste tocht om de Noord aangevoerd in 1594 (zie op vs. 228); hun beider afbeeldingen staan op de prent. voetnoot326 meer van haer Vlies-ghenoten: meer van hun genoten, die dezelfde verre tochten hebben ondernomen; even ver en beroemd als van hun die om 't Gulden Vlies gingen (zie op vs. 315). voetnoot327 Waer van: door wie onze tegenvoeters begroet zijn alle zonder uitzondering (op de rij: een voor een). voetnoot329 Naest hem: Naast God. voetnoot330 Nassau: Prins Maurits van Nassou was kapitein-admiraal, zijn afbeelding stond op de prent, op de spiegel van 'n galei midden in 't IJ. voetnoot334 Sluys: is door Maurits veroverd in 1604, tijdens 't beroemde beleg van Oostende, dat hier met Troje vergeleken wordt. voetnoot336 Een nieus-gier soel gheblaes: 'n zoel nieuwsgierig windje. voetnoot339 Light: zacht wat! voetnoot340 wat grooter Vorst: wat 'n groot Vorst; (wat grooter: zie Henricus de Groote op vs. 37. blz. 152). voetnoot343 ghelijckerhand: gezamenlijk; sonder noodt: zonder nooddwang, gaarne (tegengestelde van node). voetnoot344 mijn glas: mijn water(spiegel). voetnoot345 de Strangh: 't strand (strange of stranc is 'n ander woord als strand); ten goeden: tot voordeel. voetnoot348 leege: lage. voetnoot349 allarmen: gevaren, rampen. voetnoot350 'tVereenighd' Neder-landt haer vryheydt: de Verenigde Nederlanden hun vrijheid; 'tVereenighd' Neder-landt als'n verzamelwoord met meervouds-voorstelling (haer: hun). voetnoot351 Haer palen uytghestreckt: hun grenzen uitgezet; drift: vurige ijver. voetnoot353-354 Orangien, Spaengien: uitspreken Oranje(n), Spanje(n). voetnoot357 u vroomheydt: uw dapperheid. voetnoot358 van de Kroon Britanniae: van de Britse kroon (Britanniae: van groot Brittanje). voetnoot359 moet: moge. voetnoot360 O heymelijcke schrick....: in 't verborgen zijn uw geburen (vooral Engelsen en Fransen) bang voor u. voetnoot365-367 De Tulpand-drager Tureq: met 't Turkse rijk (de Ottomannen) was in 1612 'n verdrag gesloten, waarbij aan de Nederlandse schepen werd toegestaan onder eigen vlag in de Turkse havens te komen, en bescherming werd toegezegd tegen de Barbarijse zeerovers, en de Nederlandse slaven werden vrijgelaten; het Othomansche zaed: 't Ottomanse geslacht, volk; (tulpand naar tulpe, de bloem, dat oorspronkelik 't zelfde woord is, en zelf ook in de betekenis ‘tulband’ voorkomt); versteenight: verhard, onvermurwbaar. voetnoot368 korts: onlangs, kort geleden. voetnoot374 prat: hovaardig. voetnoot378 wanneer ghy meynt te staen: als ge nog meent te staan in Gods liefde (‘Wie staat zie toe dat hij niet valt’). voetnoot379 Weest niet onboetvaardig zoals de inwoners van Tyrus, Sidon en Capernaüm; maar bekeert u in ware boete zoals die van Ninive (vgl. Mattheüs 11, 21-23; en Lukas 10, 13-15 waar Kristus spreekt van de onboetvaardige inwoners van Sidon en Tyrus, en vooral van Capernaüm, en Lukas 11, 32 waar over de boete van Ninive gesproken wordt). voetnoot381-82 Zoals de Ninivieten hebben gedaan (zie de profeet Jonas, hfst. 3). voetnoot385 De vloot van Koning Hiram bracht uit Ophir (Zuid-Arabië) goud en andere kostbaarheden, waarvan Salomon de tempel heeft gebouwd, zie derde boek der Koningen, hfst. 10 vs. 11 (in andere, ook de protestantse bijbels, eerste boek). voetnoot387 d'arme Christen leden: de arme leden van Kristus' Kerk. voetnoot389-90 Naar de bekende gelijkenis in 't Evangelie volgens Mattheüs hfst. 13, vs. 45, 46. voetnoot391 gierighe: begerige. voetnoot393 vast: voortdurend; Hulcken: grote zeilschepen. voetnoot395 V selven dan ontword: sterf u zelf af (ontworden: sterven). voetnoot399 naer: na; pijnlyck: moeilik, inspannend. voetnoot401 in 's Weerelds krijt: in de kring van de wereld (in de wereld). voetnoot402 broosche: uitspreken: brose (met s) is de oude vorm zoals ook in 't middeleeuws; broos, broze is de latere. voetnoot406 bouwingh: tot opbouwing, uitbreiding.