Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 4

[p. 310]

1574. 1631 januari 9. Aan J. Wtenbogaert¹.

Mijnheer,

Op huyden ontfang ick den Uwen van den lesten Decembris².

Soo daetelijck ben ick gegaen bij D. Tilenum³ om zijne meninge te verstaen nopende zijn geschrift, dewelcke tevreden is, dat men daervan gebruycke, hetgunt dyenstigh sal zijn, ende in sulcken maniere ende taele, als men daer goed vindt 't welck men des te vrijer sal mogen doen, omdat hij niet goedt en heeft gevonden zijn naem bekent te maecken.

Hyer en zye ick niet, dat wij yet sullen connen gedruckt crijgen. Wij hebben met dat stuck een proeve gedaen, maer te vergeefsch.

UE. magh daer de materie van het schrift D. Tileni gebruycken in het Duytsch uytlaetende ende veranderende alle 'tgunt de tijdt niet en can lijden ende vooral hetgunt Alphaeum⁴ soude mogen offenseren.

'tGunt uE. remarqueert in dit schrift, vind ick gefundeert gelijck mede, dat dye goeden heer den tijdt niet en merckt ut multa rerum congerat verborum elegantia ferme contentus. Sed apud iudicio praeditos solida requiruntur.

Ick vind noodigh, dat men in het beantwoorden van de professoren⁵ soo gae, dat men geen nieuwe onluste en veroorsaecke. Locum Iustini⁶ geallegeert pagina 54 Examinis⁷ heb ick altijdt verstaen de Ebionitis⁸, qui Christiani quidem generatim dicebantur, tamen iam Iustini tempore extra communionem erant illinc latissime per Europam, Asiam et Africam patentis Ecclesiae quod scio et Origenem dicere contra Celsum⁹.

UE. onderscheyt tusschen eenige luyden van sulcke ofte sulcke gevoelen te houden extra suam communionem ob metum contagii ende tusschen het maranatha dat is verdoemenisse, vind ick gefundeert ende de plaatse Salviani¹⁰ comt daertoe te passe.

1 Hs. Bibl. Gem. Rotterdam, coll. Rem. Kerk, cat. v. hss., n^o. 1226. Eigenh. oorspr. Antw. op n^o. 1569; beantw. d. n^o. 1586. Hier en daar in de brief heeft Wtenbogaert onduidelijkheden in het handschrift van Grotius verbeterd. Niet ondertek.

2 Dat moet n^o. 1569, van 30 december 1630, zijn.

3 Daniel Tilenus. Het geschrift, waarvan hier sprake is, is diens Response avx Articles Proposez par quelques Ministres d'Hollande; zie n^o. 1548, p. 276 en n. 5 aldaar.

4 Frederik Hendrik.

5 Dit geschiedde door Simon Episcopius in zijn Responsio Remonstrantium ad Libellum cui titulus est, specimen Calumniarum atque heterodoxarum Opinionum, ex Remonstrantium, Apologia excerptarum. Instar prodromi in lucem emissum per quatuor Professores Leydenses. Harderwijk, ex off. typogr. Remonstr. 1631; zie n^o. 1569, p. 303 en n. 1 aldaar.

6 Iustinus Dialogus cum Triphone 49; Migne, P.G. VI, kol. 581 en n. (13) aldaar.

7 P. 54 v. Episcopius' Apologie; in de uitgave van Philippus a Limborch, M. Simonis Episcopii S.S. Theologiae in Academia Leydensi quondam Professoris Operum Theologicorum. Pars altera. Goudae, Typis Guilielmi van der Hoeve. Prostant Roterodami, Apud Arnoldum Leers MDCLXV, II p. 136 (in fine c. III van Apologia pro confessione sive Declaratione Sententiae eorum, qui in Foederato Belgio vocantur Remonstrantes, super praecipuis Articulis Religionis Christianae Contra Censuram Quatuor Professorum Leidensium (= Examen Censurae), te vergel.: ibid. II 296 d.i.: p. 46 van Responsio Remonstrantium.

8 Over de Ebionieten, een joods-christelijke secte, zie Dict. de Théol. Cath. IV, kol. 1988 vv.

9 Origenes, Contra Celsum II 1, Migne, P.G. XI, kol. 793 vv.; V, 61 ibid. kol. 1278.

10 Salvianus van Marseille (± 390-na 470), kerkelijk schrijver, auteur o.a. van een groot werk De Gubernatione Dei; de bedoelde plaats vermoedelijk op. cit. VI 1; Migne, P.L. LIII, koll. 107/8, n^o. 112.

[p. 311]

Aliud est יודנ aliud םרח aliud אתא םש¹.

De tytel van Facundus is aldus: Facundi Episcopi Hermianensis provinciae Africae pro defensione trium capitulorum concilij Chalcedonensis libri XII ad Iustinianum Imperatorem Iac. Sirmundi Soc. Iesu presbyter cura et studio nuncprimum in lucem editi notisque illustrati. Parisiis Apud Sebastianum Cramoisy via Jacobea sub Ciconijs MDCXXIX Cum privilegio regis². 't Boeck en is geensins suspect van falsificatie, alsoo daerin een passagie staet soo claer tegen de transubstantiatie ende consubstantiatie als in eenige protestant, p. 404, waermede Sirmundus in Notis wel becommert is om solutie te vinden. 't Heele boeck meriteert gelesen ende ick hoope uE. exemplairen daer sult vinden. Pagina 19 seyt hij aldus: ‘Personarum autem nomen, non nisi cum Sabellius³ impugnaret Ecclesiam necessario in usum praedicationis assumptum est, ut qui semper tres crediti sunt et vocati pater et filius et spiritus sanctus, uno quoque simul et communi personarum nomine vocarentur. Deinde etiam subsistentiae dictae sunt, quoniam Ecclesiae placuit ad significandam Trinitatem et hoc nomen distinctioni personali tribuere. Quaestio itaque aliquando de novo nomine personae et subsistentiae fuit, utrum ad significandam Trinitatem, quae Deus est, deberet admitti sicut et ipsius Trinitatis nomen admissum est: non de eo, quod semper tenuit et praedicarit Ecclesia, quia tres sunt, qui testificantur in terra, et hi tres unum sunt’. Pagina vero 256: ‘Sicut aliquando in divina Trinitate catholici quidam tres hypostates accipere noluerunt; quamvis tres personas acceperint; nec ideo sunt a viris sapientibus haeretici iudicati, quoniam comperti sunt non in re, quae illo nomine (s)ignificabatur, sed potius in ipso nomine, quo significabatur offendi’. Voorts dunckt mij, dat het beste sal zijn alle de passagiën van niet te anathematiseren in Examine gebruyckt te duyden niet op de Samosaterianen⁴, dye in ons landt niet en zijn, maer op eenige slechte anabaptisten, dye wel toestaen, dat de godtheyt in Christo is geweest ende dat de godtheyt noodsaeckelijck eeuwich is, maar op het onderscheyt van Vader, Woord, Geest door de swackheyt van haer verstant ofte ongeleerdtheyt haer niet wel en connen verbeteren (?) nochte expliceren.

De passagie Aristarchi⁵

1 Eigenlijk אתָּמְשַׁ = ban; Grotius leest het volgens Talmudische ‘volksetymologie’ (vgl. Talmud, Mo'ed Katan 17^a) in twee woorden gesplitst, die kunnen betekenen: een vloek kwam. Gezien het feit, dat twee substantiva voorafgaan, ware de lezing אתמשׁ consequenter geweest.

2 Vgl. n^o. 1502, p. 203 n. 5. De bewuste passus op p. 404 luidt: ‘Nam sacramentum adoptionis suscipere dignatus est Christus, & quando circumcisus est, & quando baptizatus est; & potest sacramentum adoptionis; adoptio nuncupari. Sicut sacramentum corporis & sanguinis eius, quod est in pane & poculo consecrato, corpus eius & sanguinem dicimus non quod proprie corpus eins sit panis, & poculum sanguis: sed quod in se mysterium corporis eius, sanguinisque contineant.

3 Dwaalleraar in Rome, begin 3^e eeuw, hoofd der naar hem genoemde secte van de Sabellianen of Patripassianen; zie n^o. 1502, p. 204 n. 6.

4 De Samosaterianen of Paulianisten zijn de volgelingen van Paulus van Samosate, een dwaalleraar uit de 3^e eeuw, die in 260 bisschop van Antiochië en stadhouder van koningin Zenobia van Palmyra werd; hij leerde, dat Christus slechts een mens was, in wie het Woord Gods als een onpersoonlijke kracht neerdaalde. Drie concilies tussen 264 en 268 te Antiochië gehouden hielden zich met zijn ketterij bezig, de eerste twee zonder practisch effect, het derde in 268 verklaarde vooral door toedoen van de priester Malchion Paulus' leer voor onhoudbaar.

5 Door Wtenbogaert aangehaald op p. [49] van de niet van pagina-nummering voorziene Remonstrantie, Op den Naem der Kercken deser Geunieerde Provincien, overgegeven den

[p. 312]

⁵, soo mij bij verscheyden Duytschen werdt geseyt, is

5 ses-en-twintighsten September lestleden, Aende Ho. Mo. Heeren Staten Generael. Mitsgaders de Verontschuldigingh der Remonstranten daer tegen aende selve hare Hog. Mog. Ende Antwoordt opde Extracten der Professoren van Leyden, getoghen uyt de Apologie der Remonstranten, Gedrvckt In 't Jaer ons Heeren 1630, d.i. op p. (11) van het derde deel getiteld: Antwoordt Op een Schrift, den Remonstranten ter handen gekomen, met den Titul van Extracten uyt de Apologie der Remonstranten, teghen de Censure der Professoren der H. Theologie onlanghs uytgegeven; Knuttel, Pamfl. n^o. 4071. Voor Heinsius' Aristarchus zie n^o. 1569, p. 302 n. 4, voor zijn reactie ibid. n. 5.

[p. 312]

bij de lutherschen heretijck geoordeelt ende bij eenigen - doch ick en weet de naem niet - in gedruckte boecken wederleyt.

Ick heb over lang aen mijn broeder De Groot aengewesen¹, dat hij de passagie Damasceni ende Cyrilli tegens de intentie van de autheurs misbruyckt. Ick meen hij den brieff wel sal vinden.

P. 272: te seggen bonitatem, voluntatem Dei etc. differre re is buyten de stijl. Ende het accordeert, dat 1. filium οὐσιωδῶς esse genitum et modos existentiae animo ac cogitatione distingui. Ende dan daeruyt noch te insereren tres personas esse ἔμπϱαϰτα; 2. Butubata Naevii². Dan hyerop can ick te minder particularizeren, alsoo ick zijn schrift niet en heb gezyen, gelijck mede met het Schoonhooffsche vertooch³ noch de Proeve⁴ noch der professoren Antipraemium⁵. Dye dingen comen over zee ende rivier ende Vuchschen Laet.

Ick bedanck uE. voor de continuatie van mijner gedachtenisse. Ick bidde van harte over de verlossinge van Louvesteyn⁶. Godt gave ick daertoe yet conde bijbrengen. Vota supersunt. Meer niet voor dese tijdt, maer waer ick vorder in can dienen wilt mij gebruycken. D. Tilenus vos salutat. In eius opusculum utere plenissimo dominio. De gebyedenisse aen de broeders.

Den IX Januarij XVI^cXXXI.

'T waer de pyne waerdt, dat men Cameronis postumas⁷ eens doorlaes; men

1 Zie de brief van 11 februari 1628 in dl. III n^o. 1222, p. 238.

2 De latijnse toneeldichter Gnaeus Naevius (± 270-± 201 v. Chr.) gebruikt de term ‘butubata’ om aan te geven wat van nul en gener waarde is, beuzelarij, gewauwel. Zie E.H. Warmington, Remains of Old Latin In three volumes II Livius Andronicus, Naevius, Pacuvius and Accius. The Loeb Classical Library. London-Cambridge Massachusetts MCMXXXVI, p. 597; zie ook Festvs, De Verborvm Significatv cvm Pavli Epitome edidit W.M. Lindsay, Bibliotheca scriptorvm Graecorvm et Romanorvm Tevbneriana, Lipsiae in Aedibvs B.G. Tevbneri, p. 32 n^o. 26: Buttubatta Naevius (com. 131) pro nugatoriis posuit, hoc est, nullius dignationis. Op welk geschrift (van Heinsius?) Grotius doelt, weet ik niet.

3 Schoonhovens Vertoogh Ende der Kercken Remonstrantie. Verrijckt met Aenmerckingen Ende punctueel Wederlegh Van 't gund inde Verontschuldingh der Remonstranten aen hare Hog. Mog. niet specialijck en is beantwoordt. Gedruckt .... 1630; zie Knuttel, Pamfl. n^o. 4073.

4 Proeve Van de Lasteringen, ende vreemde Leer-stucken der Remonstranten, Ghetrocken Ende by een ghestelt uyt haere Apologie, Ende by forme van Voor-looper tot waerschouwinghe van alle ware Christenen in 't Licht ghegeven. Door de Professoren der H. Theologie in de Universiteyt tot Leyden. Tot Leyden, By Bonaventuer ende Abraham Elzevier .... MDCXXX; Knuttel, Pamfl. n^o. 4093.

5 Tegen de Proeve Van de Lasteringen schreef Wtenbogaert zijn Korte Voor-looper; zie Knuttel, Pamfl. n^o. 4094. Ik denk, dat Grotius dit geschrift bedoelt.

6 Zie o.a. n^o. 1481, p. 168 n. 3.

7 Joh. Cameronis, S. Theologiae in Academia Salmuriensi nuper Professoris, Praelectiones in selectiora quaedam N.T. loca Salmurii habitae, Saumur 1626-1628, na Camerons dood uitgegeven door zijn leerling Louis Cappel. John Cameron (1579?-1625 of 1626), vermaard protestants theoloog uit Glasgow, kwam in 1600 naar Frankrijk, waar hij doceerde te Saumur en te Montauban. Hij bestreed de leerstellingen van Calvijn, vooral diens predestinatieleer.

[p. 313]

sal daer veel in vinden, dat nae Socinum¹ ruyckt. Et multos hic habet sequaces. In consilio Niceno² nulli facti sunt anathematismi.

Primus anathematizator fuit Cyrillus³ etiam ante synodum Chalcedonensem⁴, cuius ipse anima fuit. Sed etiam ipse, ut solet accidere nimium acutis, in suos anathematismos incidit, ut verissime ostendit Facundus et ex aliis etiam Cyrilli locis - partem observavit Sirmundus⁵ - apparet.

Dye dag⁶ heb ick overgeloopen vijff tomos Epistolarum Protestantium niet gedruckt, waeronder veele originele. Een van Calvijn aen Farellum⁷ A^o 1546⁸ zijnde sijn eygen handt, in qua haec verba hominis ingenium nudantia: Servetus⁹ nuper ad me scripsit et literis adjunxit longum volumen suorum deliriorum cum thrasonica jactantia me stupenda et hactenus inaudita visurum. Si mihi placeat, huc se venturum recepit, sed nolo fidem meam interponere. Nam si venerit, modo valeat mea auctoritas, vivum exire nunquam patiar. Daer is een brieff van Taffijn¹⁰ ad Bezam¹¹ anno 1592¹² veel tot uwer eere spreeckende van uwe dyenste aen de kercken van ons landt ende van 't gemeen. Een ander eiusdem ad eundem dec. 1593¹³, daer hij discoureert van t'mishaegen, dat de politycken in ons landt hadden in de canones van de Licestersche synode¹⁴. Een brieff W. Zulegeri¹⁵

1 Zie over Faustus Socinus n^o. 1363, p. 5 n. 1.

2 Het eerste algemene concilie van Nicea werd in 325 gehouden; zie Hefele-Leclercq, Histoire des Conciles I, p. 282 vv.

3 Cyrillus van Alexandrië; zie over hem III, p. 444 n. 8.

4 Het vierde algemene concilie werd in 451 in Chalcedon gehouden; zie Hefele-Leclercq, Histoire des Conciles II 2, p. 649 vv.

5 Pro defensione VI c. 5, p. 253 vv., vooral p. 257; zie voor het werk p. 203 en n. 5 t.p.

6 Deze passus tot en met de woorden: ‘... videbant sublatos etc.’ is aan de recto-zijde in margine toegevoegd.

7 Guillaume Farel (1489-1565), Frans-Zwitsers kerkhervormer, wegbereider en medewerker van Calvijn.

8 De brief, waaruit Grotius citeert, is van 13 februari 1546; zie Corpus Reformatorum Volumen XXXX. Ioannis Calvini Opera quae supersunt omnia. Ediderunt Guilielmus Baum Eduardus Cunitz Eduardus Reuss Theologi Argentoratenses Volumen XII Thesaurus Epistolicus Calvinianus sive Collectio amplissima Epistolarum tam ab Io. Calvino quam ad eum scriptarum Quas maxima ex parte e codicibus manuscriptis erutas additisque prolegomenis literariis et annotationibus criticis et historicis illustratas ediderunt Eduardus Cunitz et Eduardus Reuss Theologi Argentoratenses. Volumen III Brunsvigae Apud C.A. Schwetschke et filium (M. Bruhn) 1874, n^o. 767.

9 Michel Servet (1509-in 1553), Spaans medicus en filosoof. Op 19-jarige leeftijd verliet hij Spanje; na een kort verblijf te Toulouse wijdde hij zich aan de zaak der reformatie en begaf hij zich naar Bazel en Straatsburg, waarna hij zich eerst in Parijs en later elders in Frankrijk ophield. Op grond van de excessen in zijn leer bij de inquisitie aangeklaagd werd hij gevangen gezet, doch ontsnapte. Toen hij op doorreis naar Italië zich te Genève ophield, werd hij door Calvijn aangebracht en na een monsterproces, dat drie maanden in beslag nam, levend verbrand.

10 Jean Taffin (1529-1602), studeerde te Genève onder Calvijn en Beza en trad in 1558 te Antwerpen op als hervormer. Zijn invloed in de Nederlanden, waar hij hofprediker van prins Willem van Oranje was, is groot geweest.

11 Zie betreffende Beza III, p. 2 n. 1.

12 Deze brief heb ik niet gevonden.

13 Deze brief heb ik niet gevonden.

14 Ten gevalle van vele predikanten gelastte de landvoogd, Robert Dudley, graaf van Leicester op 8 mei 1586 een nationale synode, die in juni d.a.v., ondanks protesten van verschillende kanten, bijeenkwam.

15 Wenzeslaus Zuleger (1530-1596), jurist en calvinistisch theoloog; hij was werkzaam

[p. 314]

¹⁵ ad

15 als diplomaat en werd in 1560 president van de Heidelbergse kerkeraad. In 1571 zat hij het godsdienstgesprek met de wederdopers te Frankenthal voor, waaraan ook door Dathenus - zie hieronder n. 1 - werd deelgenomen. In politiek opzicht stond hij een verbinding van de Palts met prins Willem I van Oranje voor en had de hand in diens huwelijk met Charlotte de Bourbon (1546 of 1547-1582). In 1578 viel hij in ongenade, toen hij tijdens de Nederlandse veldtocht van paltsgraaf Johann Casimir (1543-1592) diens verlangens niet wist te verwezenlijken. Half oktober 1578 verscheen Johann Casimir in Gent, waar hij zich onder invloed van de woelige Dr. Peter Beutterich (± 1545-1587) en van Dathenus aan de zijde van de oppositie tegen Willem van Oranje schaarde. Vermoedelijk hangt met deze politiek het ontslag van Zuleger samen en heeft deze aan Beza in een brief verteld, hoe Dathenus, een der voormannen van de oppositie, zich in Vlaanderen gedroeg. De brief, die Grotius onder ogen heeft gehad, moet dus van na medio oktober 1578 zijn geweest.

[p. 314]

Bezam van de quade dyensten van Dathenus¹ cum suis in Vlaenderen. Veel van de questie van Bern met dye van Genève: van Alberius² - nopende de kerckelijcke regiering in Switserlant - Nicolaus Zerchintes³ Bernea 1554⁴ schrijft aldus ad Calvinum: Atque utinam ad exemplum tuae cum Tigurinis in coena Domini contentionis alter ille de predestinatione nodus quoque solvi posset, qui nunc videtur solus fere impedire, quominus optata pace et tranquillitate Ecclesiae fruantur. Deselve ende zijne hebbende het boeck de puniendis hereticis⁵ schrijft Calvino: unum hoc reticere non possum vereri me, ne non sint fasces et secures magistratuum via et methodus compescendi ingeniorum luxuriam, ne quis a publice (re)ceptis dogmatibus ministrorum consensu firmatis vel latum unguem discedat. Exempla omnis vetustatis nos docent humano sanguine istas maculas non elui sed diffundi. Vidi ego quos paenituerit magistratui authores lanienae miserorum fuisse optasseque superstites esse, quos suo consilio videbant sublatos etc.

Inter eas⁶, quas modo dixi literas, invenio A^o 1574 Heidelbergae Arrianismi damnatum Mattheum Smalcaldensem Theologiae doctorem⁷, pro quo Bernenses

1 Petrus Dathenus - Daeten - (1531 of 1532-1590), woelig protestants theoloog. Na veel omzwervingen vestigde hij zich als geneesheer te Stade en tenslotte te Elbing, in welke laatste stad hij is overleden.

2 Alberius Triuncurianus - Claude Aubery - († 1594 of 1596); hij werd geboren in Triaucourt en studeerde in Genève, Parijs en Bazel, waar hij promoveerde in de medicijnen. In 1576 werd hij professor in de filosofie te Lausanne. Hij was betrokken bij een langdurig conflict over de leer der rechtvaardigmaking en nam in 1586 deel aan een colloquium te Montbéliard. Daar zijn opvattingen te weinig strookten met die van de Zwitserse protestanten, moest hij in 1593 Lausanne verlaten; hij vestigde zich in Frankrijk, te Dijon, en keerde tot de rooms-katholieke kerk terug.

3 Nicolaus Zerchintes - Zurkinden - († 1588); hij werd in 1561 kanselier van Bern. In 1553 had hij bij Calvijn schriftelijk geprotesteerd tegen de verbranding van Servet (zie p. 313 n. 9). De brief is van 7 april 1554; zie Corpus Reformatorum XLIII, n^o. 1941.

4 Dit moet zijn 1555; de brief is van 1 februari. Zie Corpus Reformatorum XLIII, n^o 2104.

5 Theodorus Beza, De haereticis a civili magistratu puniendis. Parijs 1554.

6 Deze passus tot en met de woorden: ‘... Rivet overschrijft’ staan op de verso-zijde in margine.

7 Dr. Johann Heinrich Matthäus uit Schmalkalden. Aanvankelijk hofkapelaan van Frederik III van de Palts († 1576) werd hij bij wijze van strafmaatregel in 1563 naar Eberbach overgeplaatst, was in 1565 in Eppingen en daarna in Bretten; van daaruit werd hij ter verbreiding van de gereformeerde leer naar Amberg in Beieren gezonden. Na zijn ontslag als predikant aldaar ging hij weer naar Bretten, waar hij wegens zijn sympathiseren met de antitrinitariër Johannes Sylvanus (- Johann Sylvan - op 23 december 1572 te Heidelberg onthoofd) wederom ontslagen werd. Hij trachtte zich te Bazel, Zürich en Genève te rechtvaardigen, doch zonder resultaat. Uit haat sloot hij zich aan bij de luthersen en schreef vanuit Wittenberg felle geschriften tegen zijn calvinistische tegenstanders.

[p. 315]

et Basileenses et Genevenses intercesserunt quasi pro minus recte damnato. Dixerat λόγον non habere rationem filii nisi respectu incarnationis. Ick mercke, dat de geleerde gereformeerde alhyer haer niet zeer en ontstellen over de arrestaties, dye Rivet¹ overschrijft.

1 De Leidse theologieprofessor André Rivet.

Adres (van de hand van Maria van Reigersberch):

Aen mijnheer mijnheer den raedtsheer Reigersberch. In den Hage - moet besteldt weezen aen monsieur van Meeden²; is bij abbus gheschiedt.

In dorso schreef Wtenbogaert: Grotius 1631. R^a. 9 Jan.rij Resp. 10 feb.rij.

2 Voor dit pseudoniem van Wtenbogaert zie III, p. 117 n. 9.