Van Andreas tot Zacheüs. Thema's uit het Nieuwe Testament en de apocriefe literatuur in religie en kunsten

Gabriël,

de »engel ‘die voor God staat’ (Luc. 1,19), komt zowel in het Oude als in het Nieuwe Testament voor. Zijn naam betekent ‘Sterke (man) van God’. Bij Daniël (8,16-26 en 9,21-27) brengt hij goddelijke openbaringen aan de profeet over. Volgens de laatjoodse geschriften (Ethiopisch Henoch-Boek 2e eeuw v.C.) was hij een van de hoogste engelen. In het Nieuwe Testament treedt hij op als aanzegger van het begin van de messiaanse tijd door de geboorte van Johannes de Doper bij »Zacharias en die van Jezus bij »Maria aan te kondigen (Luc. 1,11-20 en 26-38).

Vanuit de oudtestamentische geschriften heeft de engel Gabriël een belangrijke rol toebedeeld gekregen in het manichéisme, het grote dualistische godsdienstsysteem van Mani (3e eeuw) en in de leer van de nog steeds bestaande christelijk-gnostische splintergroep van de Mandaeërs in het zuiden van Irak. De islam is ervan overtuigd dat de profeet Mohammed zijn openbaringen ontving van Djbril (Gabriël), de hoogste der engelen (Sura 53,5-6 en 81,23). Volgens de tweede Sura van de koran (over de joden) is de joodse traditie als zou hij de joden vijandig gezind zijn, onjuist. Een rotsblok van een tempel dat Mohammed bij zijn hemelvaart wilde volgen, werd door Gabriël tegengehouden. Daarbij bleef de afdruk van zijn hand achter. In christelijke geschriften zoals het Proto-evangelie van Jakobus (»Anna) en bij Irenaeus van Lyon (2e eeuw) wordt Gabriël ‘archangelus’ (aartsengel) genoemd. In de 15e en 16e eeuw werd hij in de legende van de eenhoorn voorgesteld als jager op dit fabeldier, dat bescherming vond in de schoot van de heilige Maagd (Einhornaltar ca. 1420 in de dom te Erfurt). In de nieuwe tijd werd deze engel patroon van de postbeambten en krantenbestellers. In 1952 werd hij door Pius xii zelfs aangesteld tot patroon van de radio (en later van de televisie). Zijn attributen zijn in het Oosten een kosmosbol of een scepter; in het Westen een staf of een lelietak. Vaak draagt hij een banderol met ‘Ave Maria gratia plena dominus tecum’ (Wees gegroet Maria, vol van genade; de Heer is met u). Gabriëls feestdag valt op 24 maart, daags voor het feest van Maria-Boodschap.

Gabriël is uiteraard aanwezig op elke afbeelding van de aankondiging van de geboorte van Johannes de Doper (reliëf ca. 430 in de houten deuren van de Santa Sabina te Rome; miniatuur 6e eeuw in de Rabula-codex; mozaïek 13e eeuw in het baptisterium te Florence), en op die van de boodschap aan Maria (vanaf fresco uit de eerste helft 4e eeuw in de catacombe van Pietro e Marcellino te Rome, nog zonder vleugels en met bodestaf). Bij deze tweede aankondiging fungeert hij zakelijk (fresco 12e eeuw uit de San Pedro te Sorpe: aanwijzend), majestueus (Champaigne schilderij ca. 1660) of bevallig (beeldengroep 1764 van Ignaz Günther in de abdijkerk te Weyarn in Oberbayern), maar altijd eerbiedig (koepelmozaïek eind 11e eeuw te Daphni), zelfs als aanstormende, barokke begeleider van de bevruchtende Heilige Geest op het doek van Titiaan 1540 en van Tinto-

[p. 61]

retto 1570 (Scuola di San Rocco te Venetië). Het nog niet ontloken boompje op de Annunciatie-secco's ca. 1300 in de Sint-Salviuskerk te Limbricht tussen Gabriël en Maria (waar meest een vaas met lelies staat: Keuls paneel ca. 1300 Wallraf-Richartz Museum te Keulen) is uniek en duidt op de incarnatie (menswording) als het eerste moment in de verlossingsgeschiedenis (levensboom, paradijsboom).

Een enkele maal begeleidt Gabriël de »Wijzen uit het Oosten op hun reis (miniatuur 975 in de Apocalyps van Gerona), waarbij dus de ster uit Mat. 2,2 en 9 als engel-bode wordt begrepen. Als aanbiddende orant is hij afgebeeld op een 12e-eeuws fresco in de hem toegewijde kapel aan de Via Appia te Rome, en als jager op de eenhoorn onder meer op een altaarstuk ca. 1480 in het Schloszmuseum te Weimar. Samen met Rafaël flankeert hij Michaël op het 11e-eeuwse fresco in de absis van de Sant' Angelo in Formis voor de troon van de Christus-Majestas. In het Oosten keert Gabriël - volgens een legende - bij Maria terug om haar het lijden van Jezus door het tonen van zijn kruis aan te kondigen (ikoon 16e eeuw te Leningrad), speelt hij soms een rol in de afbeelding van het verhaal van Maria's ontslaping door haar aanstaande dood aan te zeggen (fresco 1295 in de kerk van Svat Kliment te Ochrid) en flankeert hij met Michaël op ikonen vaak Jezus of Maria als Byzantijnse hofdignitaris (vgl. de engelen op de mozaïeken 500-26 aan de schipwanden in de Sant' Apollinare Nuovo te Ravenna).

Rosenberg 1986; Goosen 1986.

Constant Permeke, Het Angelus, schilderij, 1934. Groeninge Museum, Brugge. Als herinnering aan de boodschap van de engel Gabriël aan Maria zeggen christenen driemaal daags het ‘Angelus’, gebeden rond de dialoog tussen Maria en Gabriël. De boerenfamilies onderbraken daarvoor hun arbeid op het veld.