Algemeen letterkundig lexicon

sarcasme

Etym: Gr. sarkazein = het vlees ergens afrukken.

Bijtende spot, verwant met ironie, maar verhevigd en bitterder van toon. Terwijl het effect van ironie gelegen is in een ambigue formulering (discrepantie tussen impliciete, bedoelde betekenis en expliciete verwoording), kan sarcasme ook direct zijn. Het verschijnsel kan in allerlei genres optreden: polemiek, satire, scheldsonnet, of bepaalde vormen van kritiek zoals parodie en pastiche-2. Heel wat voorbeelden van bijtend sarcasme treft men aan in de kritische geschriften van L. van Deyssel en bij Multatuli. Multatuli, door Huet de ‘virtuoos van het sarcasme’ genoemd, zegt over dit verschijnsel in Idee 324: ‘De hevigste uitdrukking van smart is sarkasme’. Een voorbeeld van indirect, relativerend sarcasme vindt men in Elsschots gedicht ‘Moeder’, waarin de verlepte titelheldin als volgt wordt toegesproken:

Er is niets aan te doen, zoals gij ziet.
Drink dus een borrel bij een passend lied,
daar schele Piet reeds met uw teenen trekt.
(VW, 1960, p. 732)

Ter vergelijking, van dezelfde dichter een voorbeeld van direct sarcasme, uit ‘Het huwelijk’:

Hij vloekte en ging te keer en trok zich bij den baard
en mat haar met den blik, maar kon niet meer begeeren,
hij zag de grootsche zonde in duivelsplicht verkeeren
en hoe zij tot hem opkeek als een stervend paard. [...]
Hij dacht: ik sla haar dood en steek het huis in brand.
Ik moet de schimmel van mijn stramme voeten wasschen
en rennen door het vuur en door het water plassen
tot bij een ander lief in eenig ander land.
(VW, 1960, p. 739)

Andere bekende sarcasten zijn Van Deyssel, Ter Braak, W.F. Hermans en G. Komrij.

Lit: G. Stuiveling, Humor, ironie en sarkasme bij Multatuli (Geschriften van het Multatuli-Genootschap, nr. 2) (1954) • P.A. Rockwell, Sarcasm and other mixed messages: the ambiguous ways people use language (2006) • G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl. 8 (2007), kol. 436-447.

sapfische strofe

satanisme