Algemeen letterkundig lexicon

polemiek

Etym: Gr. polemikon = strijdkreet < polemos = oorlog.

Schriftelijke bestrijding van standpunten door twee of meer auteurs die zulke duidelijke verschillen van opvatting huldigen, dat ze elkaar in een pennenstrijd fel aanvallen. De polemiek kan op elk gebied van de cultuur betrekking hebben, maar de bekendste polemieken zijn toch gevoerd op het gebied van de godsdienst, politiek en kunst. Vooral in de literaire polemiek blijkt de overtuigingskracht van de deelnemers vaak eerder uit de stijl, die inventief en meeslepend kan zijn, dan uit de gebruikte argumenten. Polemieken kunnen gevoerd worden om de tegenstander(s) tot een ander standpunt over te halen, maar ze kunnen evenzeer tot doel hebben een getuigenis te zijn van een eigen, afwijkend inzicht. In dat laatste geval dient de polemiek om eigen opvattingen af te grenzen van die van anderen en zo duidelijkheid te scheppen over de eigen stellingname, zoals bijv. in veel nieuwe literaire tijdschriften of bij nieuwe stromingen het geval is. Literair-historisch is polemiek erg belangrijk, want ze toont de ontwikkeling die het literaire systeem doormaakt. Nieuwe stromingen manifesteren zich door o.m. polemiek waarin jongeren zich afzetten tegen bestaande tradities. Bovendien heeft polemiek een selecterend en kwaliteitsbewakend effect: sterk bekritiseerde teksten worden in de polemiek afgeserveerd. Vormen waarin de polemiek zich kan manifesteren zijn het pamflet, de kritiek, het essay en de beginselverklaringen van nieuwe literaire tijdschriften.

Een beroemde polemiek is die van de Querelle des anciens et des modernes (Anciens et Modernes), waarbij in het laat 17^de-eeuwse en begin 18^de-eeuwse Frankrijk auteurs met moderne literaire opvattingen de normatieve autoriteit van de klassieken aanvielen. Een Nederlands voorbeeld daarvan is de pennenstrijd die aan het eind van de 17^de eeuw ontbrandde door toedoen van het Frans-classicistische Nil Volentibus Arduum en die gericht was tegen het ongebonden toneel van Jan Vos en tegen de als onbeschaafd ervaren komedies van die tijd.

De Nederlandse literatuur is bijzonder rijk aan polemieken. Er zijn auteurs die een belangrijk gedeelte van hun faam ontlenen aan hun polemisch vernuft: Busken Huet, Van Deyssel, Van der Goes, Du Perron, Ter Braak, Hermans e.v.a. Een belangrijke polemiek ontstond in De Kroniek (1903) rond de reisbrieven van M. Bauer n.a.v. de kroning van de Russische tsaar. Belangrijk voor de Nederlandse literatuurgeschiedenis was voorts de polemiek in Forum naar aanleiding van D.A.M.Binnendijks bloemlezing Prisma (1930), door J.C. Bloem benoemd als de ‘vorm of vent’-discussie.

In Vlaanderen was J. Weverbergh in het tijdschrift Bok (1963-1964) een gevreesd polemist. Andere belangrijke Vlaamse polemisten zijn Hedwig Speliers (Wij, galspuwers, 1965) en Herman Brusselmans.

Een grote bloemlezing uit de Nederlandse literatuur werd samengesteld door P. Vinken en H. van den Bergh in Het scherp van de snede: de Nederlandse literatuur in meer dan honderd polemieken (2010).

Lit: H.A. Gomperts, De geheime tuin (1963), p. 185-195 (1972²) • S. Vestdijk, ‘Onze polemisten’ in De leugen is onze moeder (1965), p. 205-207 • H. Speliers, ‘De gestencilde revolutie’ in Die verrekte gelijkhebber (1973), p. 83-92 • S. Ger & J. van Emmerik (red.), Polemiek en pamflet, themanummer van Maatstaf 31(1983) 10/11 • Het literaire krijgsgewoel, themanummer van Kreatief 20(1986) 5 • F.J. Worstbrock & H. Koopmann (red.), Formen und Formgeschichte des Streitens: der Literaturstreit (1986) • S. Guerlac, Literary polemics. Bataille, Sartre, Valéry, Breton (1997) • W. Smulders, ‘De rechten en plichten van een polemist: Mandarijnen op zwavelzuur (1964)’ in R.J. Benders & W. Smulders (red.), Apollo in brasserie Lipp (2001), p. 148-165 • E.M. Kieft, Het plagiaat. De polemiek tussen Menno ter Braak en Anton van Duinkerken (2006) • M. Sanders, ‘De melodie van het denken: polemisten en professoren in de literatuurkritiek, een terreinverkenning’ in Tijdschrift voor Nederlandsche taal- en letterkunde 122 (2006) 4, p. 328-347 • G.W. Leibniz (red.), The art of controversies (2006) • S. Fagel, E. Francken & R. Honings (red.), Strijd!: polemiek en conflict in de Nederlandse letteren (2012).

pointe

politieroman