Algemeen letterkundig lexicon

contrapunt-2

Etym: Eng. counterpoint < Lat. punctum contra punctum = punt (noot) tegen punt: de noten voor de begeleidende stem werden ‘tegen’, d.w.z. boven of onder die voor de eerste stem geschreven.

In de prosodie duidt de term een ritmisch (ritme) verschijnsel aan dat verwant is aan polymetrie. Basisgegeven is het feit dat er een duidelijk metrisch (metrum) patroon in de tekst aanwezig is waarvan op een gegeven moment wordt afgeweken (antimetrie). Dit gebeurt op een zodanige manier dat de lezer twee metrische principes tegelijk ervaart. Dit kan bijv. plaatsvinden wanneer een regel ritmisch geheel of gedeeltelijk polyinterpretabel is.

Zo kan men een metrisch gedicht hebben waarvan de eerste versregel overwegend jambisch (jambe) is, zodat men met dit patroon in het achterhoofd naar vers twee gaat, terwijl het tweede vers niet overwegend jambisch is, maar (gedeeltelijk) dactylisch (dactylus). Deze overgang is bij voorbeeld te horen in de eerste en tweede versregel van het gedicht ‘Tempo di menuetto’ van Nijhoff:

De vol/le weel/de van / een me/lodie
Breekt uit het / hart van de / piano open
(M. Nijhoff. VG, 1974⁴, p. 23).

Vers 1 is overwegend jambisch: Dě vōl//lě wēel//dě vān//ěen mē/lŏ/dīe.

Zet daaronder: ‘breekt uit het hart van de piano open’. Doordat ‘uit’ zowel beklemtoond als onbeklemtoond kan worden gelezen, is deze regel te concretiseren als ‘brěekt uīt hět hārt’ (jambisch), maar ook als ‘brēekt ŭit hět hārt’ (trochee, jambe). Kijkt men vervolgens naar de passage 'breekt uit het hart van de', dan kan deze overkomen als dactylisch: Brēekt ŭit hĕt / hārt văn dĕ /.

 De lezer kan hierdoor  het gevoel krijgen in verschillende metrische patronen tegelijk te zitten.

Lit: R.C. Pooley e.a. (red.), Counterpoint in literature (1967) • J.L. Cupers, Aldous Huxley et la musique. À la manière de Jean-Sébastien (1985), p. 203-239 en passim • K. Magome, The influence of music on American literature since 1890: a history of aesthetic counterpoint (2008) • A. Shockley, Music in the words: musical form and counterpoint in the twentieth-century novel (2009).

contrapunt-1

contrareformatie