Algemeen letterkundig lexicon

tekstgenese

Etym: Gr. genesis = ontstaan, afkomst.

Tekstgenese, tekstgeschiedenis of tekstoverlevering zijn termen uit de editietechniek voor de diachrone ontwikkeling van een tekst door verschillende synchrone, geautoriseerde (autoriseren) stadia heen. De stadia (ontwerp, klad, manuscript-2, typoscript, redactie-2) moeten tekstuele en ontstaansverwantschap vertonen.

Soms bevat een klad elementen voor verschillende gedichten die tekstueel weinig met elkaar te maken hebben; er is dan geen sprake van één tekstontwikkeling hoewel een deel van de genese gemeenschappelijk is. Zo blijken in één kladmanuscript van J.H. Leopold genetische elementen te zitten voor ‘Alsof alleen ik en ontdaan’ en voor gedichten uit de reeks ‘Voor vrouwestem’. Ook is het mogelijk dat twee gedichten die tekstueel verwantschap vertonen een totaal andere tekstgenese hebben doorlopen. Dat is bijvoorbeeld het geval met Leopolds ‘In de bleeke wangen als violen’ en ‘Dit dan eerst’.

Bestudering van de tekstgenese kan in belangrijke mate bijdragen aan het inzicht in de poëticale opvattingen van een auteur. De verschillende stadia van de tekstgenese worden daartoe in een historisch-kritische editie zodanig geordend en weergegeven (vaak met behulp van diacritische tekens-1 in een variantenapparaat) dat de ontwikkelingsgeschiedenis goed te volgen is. Een voorbeeld van de weergave van de genese van een prozatekst, nl. Willem Elsschots Een ontgoocheling, is A. Kets-Vree, Woord voor woord; theorie en praktijk van de historisch-kritische uitgave van een prozatekst (1983). De tekstgenese van gedichten van J.H. Leopold is te vinden in de historisch-kritische edities van G.J. Dorleijn en H.T.M. van Vliet & G. Sötemann, Gedichten uit de nalatenschap (deel 1 en deel 2, 1984), respectievelijk Gedichten II: nagelaten poëzie (deel 1 en deel 2, in 3 banden, 1985).Zie ook genetische studies.

Lit: Texte und Varianten, ed. G. Martens & H. Zeller (1971) • A. Kets-Vree, Woord voor woord (1983), hoofdstuk III • G.J. Dorleijn, ‘Inleiding’ in J.H. Leopold, Gedichten uit de nalatenschap, dl 1 (1984), m.n. p. 20-21 • M. de Smedt (red.), Tekstgenese en teksteditie, speciaal nummer van Spiegel der letteren 37 (1995) 4 • M. Mathijsen, Naar de letter. Handboek editiewetenschap (1995) • H. Zwerschina, ‘Variantenverzeichnung, Arbeitsweise des Autors und Darstellung der Textgenese’ in R. Nuth-Kofoth e.a. (red.), Text und Edition. Positionen und Perspektiven (2000), p. 203-229 • E. Vanhoutte & D. van Hulle (red.), Paralipomena; tekstgenetische studies (2001) • E. Vanhoutte & M. de Smedt, 'Manuscript - variant - genese/genesis' in Verslagen en mededelingen Kon. Vlaamse Academie voor Ned. taal- en letterkunde 115 (2005) 2, p. 195-343 • D. van Hulle & Y. Tsjoen (red.), Denken op papier: tekstgenetische studies (2006) • D. van Hulle, De kladbewaarders (2007) • B. Lars, D. van Hulle & G. Martens, Narratologie en tekstgenese: een terreinverkenning, speciaal nummer van Spiegel der letteren 53 (2011) 3.

teksteem

tekstgeschiedenis zie tekstgenese