Algemeen letterkundig lexicon

mysteriespel

Etym: Middeleeuws Lat. misterium = ministerium = (kerk)dienst; samentrekking waarschijnlijk mede op grond van associatie met Lat. mysterium, het geheim van de geloofsboodschap.

Middeleeuws geestelijk toneelstuk (geestelijk drama). Meestal wordt de term gereserveerd voor een spel dat gebaseerd is op een geloofsgeheim (mysterie) uit het Oude of Nieuwe Testament. De termen mysteriespel en mirakelspel worden ook wel zonder duidelijk onderscheid gebruikt voor alle toneel waarin heiligen of Bijbelse onderwerpen een rol spelen. Bij een mirakelspel echter staat niet het geloofsgeheim, maar het wonder centraal, bijvoorbeeld het wonderbaarlijke leven van een heilige of de miraculeuze redding van een zondaar.

Het mysteriespel wordt beschouwd als de oudste vertegenwoordiger van het middeleeuws geestelijk toneel. Vaak treden er duivels in op als verleiders tot het kwaad. Volgens een inmiddels achterhaalde, maar hardnekkige theorie zou dit geestelijk drama zich ontwikkeld hebben uit in de kerk gezongen tropen (troop-2), nadat er eeuwen geen toneel gespeeld was. Waarschijnlijker is echter dat er altijd toneel gespeeld is, zij het dat daar voor de periode van de 5^de tot de 10^de eeuw weinig bewijzen van zijn overgeleverd. Dit toneel is uiteindelijk ook weer een rol in de kerk gaan spelen om het vertelde te veraanschouwelijken. De volgorde van opvoering van de mysteriespelen werd daarbij aanvankelijk voor een groot deel bepaald door de indeling van het kerkelijk jaar.

Bij de rederijkers vallen de verschillende genres, mysteriespel en mirakelspel, evenals de moraliteit, min of meer samen met het spel van zinne. Een bekend voorbeeld van (een cyclus van) mysteriespelen vormen de zeven Bliscappen van Maria (15^de eeuw), waarvan telkens één bliscap jaarlijks op de Brusselse Grote Markt werd vertoond van 1448 tot 1556 en waarvan alleen de eerste en de zevende bewaard zijn (ed. Beuken, 1973). Ook Vondels Lucifer wordt wel een mysteriespel genoemd. Befaamd is verder Het spel van de V vroede ende van de V dwaeze Maegden (ca. 1500, Oudenaarde).

Lit: J.J. Mak, De rederijkers (1944), p. 45-78 •  R. Woolf, The English Mystery Plays (1972) • W. Jonckheere. ‘Voor een herwaardering van de mysteriespelen’ in Dietsche Warande en Belfort 123 (1978) 2, p. 105-119 • M. Stevens, Four Middle English Mystery Cycles: Textual, Contextual and Critical Interpretation (1987) • J. Koopmans, ‘Mysteriespelen als vroegmoderne massamedia’ in H. Kleijer e.a. (red.), Tekens en teksten (1992), p. 17-28 • R. Beadle (red.), The Cambridge companion to Medieval English theatre (2008²).

muziekdrama

mystiek, mystieke literatuur