Algemeen letterkundig lexicon

littera hybrida

Etym: Lat. bastaardletter.

Littera hybrida, kortweg hybrida en littera bastarda zijn termen uit de paleografie voor het laatmiddeleeuwse gotische minuskelschrift dat een mengvorm is van littera textualis en littera cursiva. Eigenlijk was de hybrida alleen in de Nederlanden duidelijk te onderscheiden van de cursiva. Net als bij de cursiva gaan de f en de lange-s door de schrijflijn, maar de lussen aan de stokken ontbreken. De hybrida is minder gebroken dan de textualis. De benaming is afkomstig uit de algemeen toegepaste nomenclatuur van Lieftinck, die de letter aanvankelijk littera bastarda noemde; deze naam wordt door sommigen nog steeds gebruikt.

Het Concilie van Constanz (1414-1418), waar de hele Europese geestelijkheid samenkwam, geldt tegenwoordig als een belangrijk moment voor de opkomst van de hybrida. Bij deze gebeurtenis maakten de Noord-Europeanen kennis met de Italiaanse, lusloze, cursiefachtige schriften en met de Italiaanse textualis die veel ronder is dan die aan de noordkant van de Alpen. Mogelijk waren deze Italiaanse schriftsoorten het voorbeeld voor de hybrida: sneller dan de textualis, netter dan de cursiva. Het schrifttype komt tussen 1415 en 1420 al op als boekschrift. De hybrida was in de Nederlanden erg belangrijk als boekletter, mogelijk door de invloed van de Moderne Devotie op de boekproductie.

Een laatmiddeleeuwse hybrida. [bron: J.M.M. Hermans & G.C. Huisman, De descriptione codicum (1979/1980), p. 48].

Lit: G.I. Lieftinck, Manuscrits datés, conservés dans les Pays Bas (1964), dl. 1, p. VII-XXX • E. Strubbe, Grondbegrippen van de paléografie der Middeleeuwen (1964⁵), p. 115-117 (s.v. bastarda) • J. Stiennon, Paléographie du Moyen Age (1973; reprint 1982), p. 112-124 (s.v. bastarda) • J.P. Gumbert, ‘Iets over laatmiddeleeuwse schrifttypen, over hun onderscheiding en hun benamingen’ in Archief- en Bibliotheekwezen in België 46 (1975), p. 273-282 • J.P. Gumbert, ‘A proposal for Cartesian nomenclature’ in Miniatures, scripts, collections. Essays presented to G.I. Lieftinck (1976), p. 45-52 • B. Bischoff, Paläographie des römischen Altertums und des abendländischen Mittelalters (1979; reprint 2009⁴), p. 175-186 (s.v. bastarda) • B. Engelhart & J.W. Klein, 50 eeuwen schrift (1988²), p. 176-177.

littera cursiva

littera italica