Algemeen letterkundig lexicon

impressionisme

Etym: Fr. impression = indruk. Term ontleend aan de titel van een schilderij van Claude Monet uit 1872: Impression, soleil levant.

Term waarmee wordt aangegeven dat de kunstenaar de dingen niet weergeeft zoals ze objectief waarneembaar zijn, maar ze subjectief schildert volgens de indruk die ontstaat uit een kortstondige zintuigelijke waarneming, beïnvloed door licht, kleur en beweging. Dit impressionisme ontstond in Frankrijk bij schilders als Monet, Manet, Degas, e.a. Zij onderhielden contacten met de Franse schrijvers Emile Zola, de gebroeders De Goncourt, Guy de Maupassant, Flaubert e.a. die zich in hun literaire werk door de impressionisten lieten inspireren.

Net als de Franse schilders onderhielden ook de Nederlandse impressionistische schilders (Breitner, Israëls, Mauve e.a.)  nauwe contacten met een aantal Nederlandse schrijvers die behoorden tot de Tachtigers. De invloed die er van hun schilderkunstige opvattingen uitging op de literatuur uitte zich in een sterke zintuigelijke gerichtheid en een grote kleurgevoeligheid. In een zin als

De donkere vlekjes hunner lichaampjes bekriebelden en bespikkelden het groote, open plein, waarop een luwe voorjaarszon brandde.
(F. Netscher, Studies naar het naakt model, 1886, p. 197).

tracht de auteur de onmiddellijke indruk van het wisselende spel van licht en beweging vast te leggen en over te brengen op de lezer.

Vooral in het proza van Lodewijk van Deyssel, in het bijzonder in het 13^de hoofdstuk van zijn roman Een liefde (1886), zijn voorbeelden te vinden van impressionistische beschrijvingskunst. Van Deyssel bedacht voor deze door hem sterk gepropageerde écriture artiste de term sensitivisme. Voor hem vormde het impressionisme onderdeel van de noodzakelijke stadia die de schrijver moest ondergaan om tot het hoogst bereikbare te geraken: observatie – impressie – sensatie – extase. Van Deyssel noemde het sensitivisme ‘het zijn vader overtreffende kind van de Impressie’ (Verzamelde opstellen, 1907, p. 49). Tal van andere auteurs hebben onder zijn invloed dit type impressionistisch proza, maar ook poëzie geschreven: Gorter, Van Looy, Netscher, Prins e.v.a. In Vlaanderen schreven De Mont, Teirlinck, De Laey, Buysse en Streuvels impressionistisch getint proza.

Het literaire impressionisme kende tussen 1880 en 1910 in het Nederlandse taalgebied een hoogtepunt, vaak als een aspect van het naturalisme. Opvallend is de voorkeur voor de prozaschets (schets) als een middel om het voorlopige en vluchtige van de indruk vast te leggen. De nauwkeurige schildering van licht, kleur en beweging leidde tot het zoeken naar adequate uitdrukkingsmiddelen en waar die niet in de gangbare woordenschat voorhanden waren, tot het veelvuldig gebruik van het neologisme (‘zilverkrulden’, ‘krulrinkeling’, ‘schubbige lachjes’ e.d.) of ongebruikelijke woordkoppelingen (‘donkerglansde’, ‘licht-zwartte’, ‘goud-geel-waseming’).

Lit: G. Dekker, Die impressionisme in die Nederlandse letterkunde (1933) • R.F. Lissens, Het impressionisme in de Vlaamsche letterkunde (1934) • G. Brom, Schilderkunst en litteratuur in de 19^e eeuw (1959) • T. Anbeek, De naturalistische roman in Nederland (1982), p. 62-64 • W. Smulders, ‘”Schilderen met woorden”. Over het impressionisme bij Van Deyssel en Prins’ in W.J. van den Akker e.a. (red.), Traditie en vernieuwing (1985), p. 113-130 • M.G. Kemperink, Van observatie tot extase. Sensitivistisch proza rond 1900 (1988) • M.G. Kemperink, ‘Impressionisme als literaire stroming’ in F.A.H. Berndsen, H. van Dijk & G.J. de Vries (red.), Poëtica-onderzoek in de praktijk (1993), p. 53-61 • B. Vouilloux, ‘L’impressionisme littéraire: une révision’ in Poétique (2000) 121, p. 61-92 • R.W.A. King, De omwenteling van Parijs: over de geboorte van het impressionisme (vert. R.J.H. Jonkers, 2006) • A. Parkes, A sense of shock. The impact of impressionism on modern British and Irish writing (2011) • R. Bowler, Literary impressionism (2016) • R. Bowler, Literary impressionism. Vision and memory in Dorothy Richardson, Ford Madox Ford, H.D. and May Sinclair (2018).

impresa

impressum