Algemeen letterkundig lexicon

decoratie

Etym: Fr. décoration < Lat. decoratio = versiering.

Verzamelnaam voor alle handgemaakte versieringen in middeleeuwse handschriften (codex) en vroege drukken (incunabel). Deze versieringen werden na het afschrijven van de tekst in het handschrift aangebracht, vaak door specialisten: de rubricator voor lombarden en initialen (initiaal-1), de miniaturist voor de miniaturen (miniatuur). Het kwam zelfs voor dat de decoratie pas veel later, bij het overgaan van een boek naar een andere bezitter of bij een veranderde mode, werd geschilderd of ingeplakt. De decoratie van een handschrift biedt veel mogelijkheden tot de datering en localisering van middeleeuwse handschriften: de verandering van de schriftsoorten geschiedde veel geleidelijker dan de wisselingen van de mode in de verluchting. Miniaturen zijn vaak tot op een decennium nauwkeurig te dateren, terwijl het schrift meestal niet nauwkeuriger dan tot op een kwart eeuw te bepalen is.

Decoratie zegt niet alleen veel over de waarde van een handschrift – hoe kostbaarder de decoratie des te duurder de codex – maar ook over het belang van de tekst. De lezer werd op belangrijke tekstpassages gewezen door de uitvoering van de decoratie: de aanwezigheid van een miniatuur of een grote initiaal wijst op een belangrijk stuk tekst, een kenmerkende of extra uitbundige randversiering op een bepaalde bladzijde kan eveneens op een belangrijke passage wijzen. Binnen de decoratietechnieken zijn rangordes aan te wijzen: het belangrijkst zijn de miniaturen, dan volgen de initialen en dan de lombarden, terwijl ook de uitvoering van versierde randen en het penwerk (de met de pen getekende versiering in en om initialen, lombarden en randen) een rol speelt.

Gedecoreerde pagina van een Bijbelvertaling uit 1360. [bron: D. Hogenelst & F. van Oostrom, Handgeschreven wereld (1995), p. 79)].

Lit: K. Weitzmann, Illustrations in roll and codex. A study of the origin and method of text illustration (1970²) • F. Unterkircher, Die Buchmalerei. Entwicklung, Technik, Eigenart (1974) • J.D. Farquhar, 'The manuscript as a book' in J.D. Farquhar & S. Hindman Pen to press: illustrated manuscripts and printed books in the first century of printing (1977) • J.M.M. Hermans, Het Gronings Zutphense Maerlant handschrift. Studies rond handschrift 405 van de Universiteitsbibliotheek te Groningen (1979) • A.S. Korteweg (red.), Kriezels, aubergines en takkenbossen. Randversiering in Noordnederlandse handschriften uit de vijftiende eeuw (1992).

deconstructie

decorum