De werken van Vondel. Deel 1. 1605-1620

Regelnummers proza verbergen

[p. 498]

Vorsteliicke Warande der dierenaant.aant.aant.^*

* Vorsteliicke: heerlike; zie de ‘inleydinghe’ hierachter, blz. 506 vs. 3; (niet met ij geschreven, omdat deze als hoofdletter zonder staart werd gedrukt).
Warande der dieren: lusthof met allerhande dieren; zie ‘inleydinghe’, blz. 506 vs. 2, 3.
Zeden-rijcke Philosophie: levenswijsheid die de zeden verheft (verrijkt).
Poëtisch, Morael, en Historiael....: op dichterlike manier, met zedelessen, en toepasselike voorbeelden uit de geschiedenis.
treffelijck: voortreffelik.
aerdige: kunstige.
sonderlinghen: biezondere.
Amstelredam: letterlik: Dam van de Amstelaren, deze vorm is samengesmolten tot Amsterdam.
Dirck Pietersz. wordt Pers genoemd naar ‘de Witte Persse’; op't Water zie blz. 265.

Waer in de Zeden-rijcke Philosophie, Poëtisch, Morael, en Historiael, vermakelijck en treffelijck wort voorghestelt:

Met Exemplen uyt de oude Historien, in Prose; ende Vytleggingen, in Rijm verclaert:

Oock met aerdige Afbeeldingen geciert, ende constich in coper gesneden, door Marcvs Gerards, Schilder.

Alles tot sonderlinghen dienst ende nutticheyt voor alle staten van menschen uytghegeven.

Amstelredam,
Bij Dirck Pietersz. boeckvercooper op't Water, in de Witte Persse, recht over de Koren-merct. Anno 1617.

[p. 499]

[p. 500]

AFGEDRUKT VOLGENS DE TEKST EN NAAR DE PRENTEN VAN DE EERSTE UITGAVE, WAARVAN HIERVOOR 'T TIETELBLAD OP WARE GROOTTE IS AFGEBEELD (BIBLIOGRAPHIE VAN VONDELS WERKEN, NR. 85).

Marcus Gheeraerts had 107 platen in koper gesneden en die op zijn kosten uitgegeven onder de tietel DE VVARACHTIGHE FABVLEN DER DIEREN in 1567 bij de drukker Pieter de Clerck in Brugge.

De gerijmde bijschriften waren van Edewaerd De Dene van Brugge. Deze afbeeldingen worden door Carel van Mander zeer geprezen (zie blz. 501).

Dezelfde kopere platen, 'n beetje opgesneden, met 18 nieuwe ertussen en 'n nieuwe plaat voor 't tietelblad, zijn opnieuw afgedrukt in ESBATEMENT MORAL, DES ANIMAUX. A Anvers chez Philippe Galle, van 1578. De Franse bijschriften zijn alle sonnetten of klinkdichten van meer dan een onbekende schrijver. De nieuwe platen zijn waarschijnlik van de uitgever Philippe Galle, die etser was.

Al de 125 kopere platen van 't Franse fabelboek heeft Dirck Pietersz. opnieuw geprent in de WARANDE. De afbeelding op 't tietelblad is maar gedeeltelik overgenomen van ESBATEMENT, n.l. 't bovendeel van 't middenstuk. De nieuwe prenten uit ESBATEMENT, die niet van Gheeraerts zijn, vinden we in WARANDE onder de volgende nrs. 1, 2, 3, 11, 14, 18, 19, 21, 22, 24, 47, 50, 52, 54, 98, 101, 110 en 114. De volgorde van de prenten is in ieder van de drie bundels verschillend.

Evenals voor DEN GULDEN WINCKÉL heeft Dirck Pietersz. ook voor de WARANDE Vondel de gerijmde bijschriften laten maken. Vondel volgt in die bijschriften de tekst van de Franse sonnetten, en heeft ze min of meer vrij bewerkt.

De onderschriften ‘in prose’ in 'n veel ouder Nederlands geschreven, zijn niet van Vondel, maar ontleend aan andere fabelboeken (mogelik aan 'n Duits THEATRUM ANIMALIUM van 1608), waarschijnlik door Dirck Pietersz., die blijkbaar ook de Voor-reden geschreven heeft.

Er zijn van Gheeraerts z'n prenten ook kopieën andersom in hout-snee uitgegeven met dezelfde Franse bijschriften als de ESBATEMENT, en met Duitse bijschriften of liever achterschriften.

[p. 501]

Carel van Mander^*
in zijn Schilder-boeck.

1 Daer is oock tot vercieringhe onser Schilder-konst gheweest te Brugge,¹ 2 eenen getal-weerdigen onder de vermaerde, geheeten MARCVS GERARTS,² 3 dat een goet Meester is gheweest, die binnen Brugge ende elders verscheyden 4 wercken dede, wesende Universael, of in alles wel ervaren, 'tzij Beelden,⁴ 5 Lantschappen, Metselerijen, Ordonnantien, Teyckenen, Etsen, Verlichterij,⁵ 6 en alles wat de Konst magh omhelsen. In Landschappen was hij seer aerdigh,⁶ 7 &c. Hij heeft oock geteyckent ende ge-etst het Boeck van de Fabulen der⁷ 8 Dieren, dat een fraey dinghen, ende seer wel ghehandelt is, &c.⁸

9 'Tloff deses Konstenaers wort van alle verstandighe Meesters seer heerlijck^9-119 10 gheacht, ende als een Sonne onder de Lieffhebhers ghehouden, oock haere¹⁰ 11 discipulen op't hooghste nae te volghen, aenghepresen.

* Carel van Mander (1548-1606) geboren te Meulebeke in Vlaanderen, gestorven te Amsterdam. Hij was schilder van beroep, en beoefende de dichtkunst als rederijker. Als doopsgezinde wijkt hij in 1583 uit Vlaanderen naar Haarlem, waar ie bijna z'n hele verdere leven gewerkt heeft. Hij is wel 't meest bekend om z'n ‘Schilder-boeck’ (1604) waaruit de hierboven staande karakteristiek van Marcus Gheeraerts is aangehaald.

1 vercieringhe: sieraad.

2 getal-weerdigen: waardig tot 't getal, tot de rang gerekend te worden.

4 Beelden: afbeeldingen van personen, figuren, portretten.

5 Metselerijen: (gebouwen) versiering van gebouwen; Ordonnantien: schikkingen (hij muntte dus uit in de schikking, de zuivere verhoudingen in de samenstelling van z'n schilderingen); Verlichterij: verluchten van boeken, miniaturen;(verluchten is 'n al middeleeuwse vertaling van 't Latijnse illuminare, de vorm verlichten is 'n nieuwere vertaling).

6 aerdigh: kunstig.

7 &c.: etc. enz. Vondel zet dat hier en evenzo 'n paar regels verder, omdat ie uit de oorspronkelike tekst wat heeft weggelaten (of de uitgever).

8 dinghen: ding, werk; dinghen is 'n in Zuid-Nederland nog gebruikelike bijvorm van ding; ghehandelt: behandeld, bewerkt.

9-11 Deze drie regels zijn niet uit 't Schilder-boeck van Van Mander.

9 'Tloff: tot in de 17e eeuw ook 'n het-woord; (zo gebruiken wij 't nu enkel nog in de betekenis van: kerkelike dienst in de namiddag).

10 als een Sonne: hij wordt als 'n zon; oock haere discipulen: en ook hun leerlingen aangeprezen, om zo hoog, zo veel mogelik na te volgen.

[p. 502]

Voor-reden aenden Konstlievenden Leser, aengaende de stichtighe vermakelickheyd ende nutticheyd der Fabulen.

1 De treffelijckheyt ende nutticheyt der Fabulen (Verstandige Leser) is¹ 2 soo groot, dat die selve met geene woorden kan uytgedruckt noch be-² 3 schreven worden: t'welck alsins door hem selven klaer is: want onder die³ 4 selve leyt die wijsheyd, als onder een schorsse, verborghen. Waerover⁴ 5 oock de Oude geoordeelt hebben, dat niemant die selve te recht konde 6 verstaen; 'ten waere hij met een doorluchtigh verstandt van Godt was⁶ 7 begaeft. Want Plato, die onder den Heydenen de Godlijcke ghenaemt 8 wordt, oordeelde datmen vande eerlijcke Fabulen behoorde te beginnen:⁸ 9 Dat oock de Voedsters de teere en buyghsame verstanden met soodanighe 10 lieflijckheyt meer behoorden te koesteren ende op te queecken, als zij haere¹⁰ 11 lichamen ghewoon zijn te cieren en op te proncken. Wie isset niet bekent 12 dat alle gheheimnissen der Ouden hier onder hebben ghescholen? want¹² 13 zij gaven daer mede de domme werelt te verstaen, datter most eenighe 14 Godts-dienst zijn, om alsoo de herten aff te schricken van de ondeugden, 15 en ten wedersijden een spoore of prickel te geven de deughden te om-¹⁵ 16 helsen. Dionys. Halicarnass. heeft seer klaerlijck der Fabulen nootwen-¹⁶

1 treffelijckheyt: voortreffelikheid; Fabulen: deze vorm in nieuwe aansluiting aan 't Latijnse fábula.

2 die selve: deze.

3 door hem selven: uit zich zelf, van zelf.

4 Waerover....: en daarom hebben....

6 doorluchtigh: schitterend, uitstekend (doorluchtigh: doorlichtend, zie verluchten, aant. op regel 5 blz. 501).

8 datmen vande eerlijcke Fabulen...: dat men met (van) de voortreffelike fabelen behoorde te beginnen.

10 haere lichamen: hun lichamen (nl. van hun voedsterlingen).

12 gheheimnissen: geheimen, diepere godsdienstige waarheden.

15 ten wedersijden: van de andere kant.

16 Dionys. Halicarnass.: Dionysius Halicarnassensis (van Halicarnassus in Klein-Azië) was 'n Grieks redenaar en geschiedschrijver die van 30 v. Kr.-10 n. Kr. in Rome leraar was in de welsprekendheid. Hij schreef o.a. de geschiedenis van Rome, van z'n ontstaan tot de eerste Puniese oorlog.

[p. 503]

tekstkritische noten

17 dicheyt te kennen ghegeven, als hy seyt: Wie isser die niet en soude meenen, 18 dat der Griecken fabulen den menschen hooghnodigh zijn? eenighe zijnder die 19 de wercken der nature onder seeckere verbloemde redenen voorstellen, andere¹⁹ 20 die der menschen Droefheden en Ellendicheden boven maten vertroosten, 21 andere drijven van haer wegh vreese en allerley verstooringhen des ghemoets, 22 en verjaghen de oneerlijcke ghedachten; jae een ijgelijck is tot haere besondere²² 23 nutticheyt ghevonden. 'Tis oock seecker dat de fabulen den menschen 24 aenbrenghen een vaste overlegginghe tot scherpsinnicheyt en opmerc-²⁴ 25 kinghe des verstandts, want soo haest en wort de fabel niet voorghestelt, 26 off 'tkloecke vernuft lett terstont op't ooghmerck desselver. soo dat int²⁶ 27 voorstellen en begrijpen een sonderlinghe aerdicheydt geleghen is.²⁷

28 Daer en is bij nae geene saecke die yemant mocht overkomen, of men²⁸ 29 vindt daerinne stoffe, 'tzij ter leeringe of ter waerschouwinghe voorge-²⁹ 30 stelt: jae met sodanige vermaecklijckheyt, dat veele gheoordeelt hebben, 31 de vindingh der selve te wesen een lieflijcke en verheughlijcke confiture^31-32 32 van't menschen leven, en geen kleyne vertroostinghe onser swaricheden, 33 waer toe die oock (sonder twijfel) van den Ouden zijn bedacht en ghe-³³ 34 vonden. De edele en treffelijcke verstanden scheppen hier uyt een groote 35 nutticheyt en scherpsinnicheydt: maer den geenen, die slechs bij haer³⁵ 36 neuse heen sien, schijnen dese dingen belachelijck, jae connen niet God-³⁶ 37 lijx daer uyt mercken en verstaen; gelijck d'onverstandige, die alleen op³⁷ 38 de schorsse, en niet op de deughd en vruchten des booms letten. dese 39 zijn den kinderen ghelijck, die bij den viere een deel Poëtische kluchten³⁹ 40 vertellen, en letten niet eenmael op de heylighe en overtrefflijcke nutti-⁴⁰ 41 cheydt die daeronder verborghen is.

42 D'Oudheyd deser fabulen is soodanigh, dat den tijd daer van schijnt

TEKSTKRITIEK: regel 20 der menschen, de oude uitgave heeft den menschen.

19 verbloemde redenen: zinnebeeldende woorden, niet rechtstreeks maar in zinnebeelden.

22 oneerlijcke: oneerzame, onbetamelike; haere: hun; ijgelijck: waarschijnlike uitspraak met ij; die uitspraak bestond zeker in dergelijke woorden, zo bijv. ijder, ook bij Vondel; maar in Amsterdam was ij nog teken voor ie-klank (zie Pascha, vs. 1127 blz. 222).

24 een vaste overlegginghe tot...: 'n voortdurende overdenking, waardoor 't verstand gescherpt en opmerkzaam wordt; opmerckinghe: opmerkzaamheid.

26 kloecke vernuft: wijze, nadenkende verstand; desselver: hiervan (2e n.v. van 'tselver).

27 een sonderlinghe aerdicheydt: 'n biezondere behagelikheid, aantrekkelikheid.

28 mocht: zou kunnen.

29 waerschouwinghe: waarschuwing (Brabantse en Hollandse ouw voor uw).

31-32 confiture van 't menschen leven: verzoeting, veraangenaming van 't menselik leven.

33 van den Ouden: door de ouden.

35 scherpsinnicheydt: geest, vernuft; bij: langs.

36 niet: niets.

37 mercken: opmerken.

39 bij den viere: bij 't vuur; (viere, ouwe derde naamval; vier met Vlaamse ie).

40 overtrefflijcke: voortreffelik, alles overtreffende.

[p. 504]

43 haer register verlooren te hebben. zij worden gemeenlijck AEsopo toe-⁴³ 44 gheschreven (hoe wel die oock bij veele andere geleerde Mannen verdicht⁴⁴ 45 zijn) om dat zijne harssenen veerdiger ende bequamer waeren, waerover⁴⁵ 46 hy ooc, als den konstichsten Meester daer van alleene den naem heeft 47 bekomen.

48 De H. Schriftuere wort van haere Godtlijcke Heylicheyt niet ont- 49 luystert, als wij menschlijcker wijse dese Fabulen, naer 'tsegghen der 50 Ouden, verheffen: doch elcx moetmen in haeren sin aenmercken: met een⁵⁰ 51 ander geest is dese, met een ander geest is d'ander beschreven. De H. 52 Schriftuere voert ons met verscheyden exemplen en aenwijsinghen, soo^52-53 53 totte Dieren, Vogelen, &c. als tot verbloemde ende allegorische manieren^53-54 54 van spreken, die niet als met eenen verlichten geest connen verstaen en 55 begrepen worden, waerin den H. Geest selve schijnt een vermaken ge-⁵⁵ 56 nomen te hebben. Soo datmen dese (soo veel een zeedelijck, burgerlijck 57 en eerlijck leven belanght) niet behoort te verachten en onteeren.⁵⁷

58 Versoecken daerom, dat niemandt onsen vlijdt beschuldige, om dat wij⁵⁸ 59 dese Heydensche Fabulen uyt het boeck der vergetenheyt wederom voor 60 den dagh brenghen, als zijnde ghenoechsaem van andere ghedicht en 61 beschreven, maar letten insonderheyt op de geest-rijcke hant deses konst- 62 rijcken Schilders, die soo aerdigh en levendich het wesen der dingen⁶² 63 heeft naeghebootst, dat de nature selve schijnt ontluystert te zijn. Waer- 64 over hy oock eenen onsterflijcken loff bij alle konst-beminders ver- 65 kreghen, en met den lauren-croon, nae zijne waerdigheyt, ver-eert is.

66 Van de dichten, salt aen den verstandighen Leser staen, die selve nae⁶⁶ 67 zijne beleeftheyd te verschoonen ende ten besten uyt te legghen: Maer⁶⁷

43 haer register: hun afkomst; 't register, de optekening van hun voorgeslacht; AEsopo: aan AEsopus (Lat. 3e n.v.).

44 bij: door.

45 waerover: waarom (en daarom heeft ie...; betrekkelik voorn. w. op Latijnse manier, vergelijk blz. 502, aant. op regel 4).

50 doch elcx moetmen in haeren sin aenmercken: maar men moet elk (van beide) in z'n eigen betekenis, in z'n eigen bedoeling beschouwen; elcx: eigenl. 2e nmv. van elc, maar ook als onderwerp en voorwerpsvorm gebruikt; met een ander geest: ander blijft in 't 17 d'eeuws zoals in 't Middel-Nederlands dikwels onverbogen (zie blz. 428 vs. 30).

52-53 soo totte Dieren.... als: zowel tot de dieren.... als.

53-54 verbloemde ende allegorische manieren van spreken: de zinnebeeldige manieren, in gelijkenissen enz. (verbloemd: allegories, zinnebeeldig, zie blz. 503 regel 19); verlichten geest: verlichten wordt verklaard in regel 55.

55 een vermaken: 'n vermaak.

57 belanght: betreft.

58 Versoecken: wij verzoeken (zoals wij nog zeggen: verzoeke, voor: ik verzoek).

62 aerdigh: kunstig.

66 salt.... staen: zal 't.... overgelaten worden, passen.

67 beleeftheyd: welwillendheid.

[p. 505]

68 van den onverstandigen kan noch Apellis beeld, noch Homeri rijmen, niet⁶⁸ 69 onghelastert noch onghetadelt blijven. tot meerder verlichtinghe en^69-70 70 verlustinghe deses wercx, hebben wij op een ijder Fabel ghepast en ge- 71 eygent een oude historie, soo uyt de Latijnsche als Griecxsche schrijvers, 72 om met de nieuwe Historien geene ergernisse of aenstoot te geven, alsoo⁷² 73 dit tot niemandts hoon noch smaet, maer alleen tot aller waerschouwinghe 74 en leeringhe gheschreven is.

75 Neemt hiermede onsen arbeyd in danck, en verwacht hier nae (met 76 des Heeren hulpe) wat anders.^76*

68 Apellis: van Apelles (Lat. 2e n.v.). Apelles is 'n schilder, die in de 4e eeuw v. Kr. in Griekenland leefde. Hij wordt het voorbeeld in de Renaissance; Homeri rijmen: verzen van Homeros (Lat. 2e n.v.). Homeros, de bekende Griekse dichter van de Ilias en de Odyssee.

69-70 onghetadelt: onberispt ('t Duitse tadeln: berispen); verlichtinghe en verlustinghe: verklaring en veraangenaming; ijder: ieder, zie blz. 503 aant. op regel 22; geeygent: toegepast.

72 alsoo: daar.

76 wat anders: de uitgever doelt op nieuwe werken die hij zal uitgeven.

* Deze voor-reden is blijkbaar van Dirck Pietersz. evenals de proza onderschriften (zie blz. 500).
Op de rand naast de regels 8 en 16 verwijst de oude uitgave naar lib. 2. De republic. d.i. Plato's ‘De Staat, 2e boek’ en naar lib. 1. Antiquitat. d.i. Dion. v. Halicarnassus' ‘Oude geschiedenis, 1e boek’ (zie blz. 502 op regel 16).