De werken van Vondel. Deel 1. 1605-1620

Regelnummers proza verbergen

[p. 473]

De vaderen,
ofte het tweede deel vande derde dagh der tweeder weke,
vervatende Abrahams offerhande.aant.aant.^**

GHEDICHT
by Wylen den E.G. de Saluste, Heere van Bartas, de
Phoenix vande Fransche Poëten.
ende nu wt het fransch in nederlandts vertaelt.

HEB. 11. VERS. 17.

Door den geloove heeft Abraham, als hy versocht wert,
Isaac gheoffert, ende hy die de belofte ontfanghen hadde, sijn eenigh-gheboren Sone gheoffert.

t'AMSTERDAM,
By Dirck Pietersz. Boeck-vercooper op't Water, inde
Witte Parsse. Anno 1616.

* 1616. Afgedrukt volgens de eerste uitgave: t'Amsterdam, By Dirck Pietersz. Boeckvercooper op't Water, inde Witte Parsse. Anno. 1616. (Bibliographie van Vondels werken, nr. 81).
Dit gedicht is de vertaling van Les Pères, 'n deel uit Seconde Sepmaine ou l'Enfance du monde van Guillaume de Saluste, Seigneur du Bartas (1544-1590).
In de eerste Sepmaine beschrijft hij in zeven zangen de Scheppingsweek. in de twede wilde hij de wereldgeschiedenis beschrijven tot aan de ondergang van de wereld, vier Dagen heeft hij voltooid, tot de verwoesting van Jeruzalem onder koning Zedekias.

* In de tietel: vervatende: bevattende (zie Uytbreyding over den 19 Psalm Davids, aant. over 't opschrift blz. 464); by (wylen): door (wijlen); den E.G.: den Edelen Guillaume; de phoeníx: Du Bartas was de vrome protestantse (Kalvinistiese) dichter van de Pleïaderichting, en daarom zeer geliefd onder de Nederlandse protestanten.
Heb. 11, Vers. 17: Uit Sint Pauwel's brief aan de Hebreeën, 11e hoofdstuk vs. 17;
Deze tekst is de eerste letterlike bijbeltekst die we in Vondel's werken vinden: de vertaling is volgens de Deux-aes Bijbel van Van Wingen.
versocht: beproefd.

[p. 474]

Inhoudt.

1 Dit stuck-werck vervaet de verklaringhe vant ghene Moses verhaelt¹ 2 int 22. Capittel Genesis, hoe Godt Abraham versocht, ende hem beval² 3 synen Sone Isaac te brengen op eenen berg, om aldaer geoffert, tot een 4 Holocaustum, dat is, onthalst, daer na ontledet, ende van sijnen Vader⁴ 5 Gode geoffert te worden. Onse dichter heeft sijn bedenckinge over soo^5-6 6 grooten geheymenisse, en teeckent aen de voornaemste omstandicheden 7 desselfs. 1. eerstelijck, stelt hy voor oogen, de goede onderwijsinge, ende⁷ 8 opvoedinge van Isaak, Abrahams genegentheyt nevens soodanighen Sone. 9 2. ten tweeden, de versoeckinghe van den waren Godt, de welcke de sijne^9-10 10 grondeert gantsch op andre wijse, als wel de Sathan den Menschen. 3. ende 11 overmits men uyt den text verstaet, dat de Vader was bevolen sijnen Soon¹¹ 12 te offeren, s' daegs te voren eer hy op trock om Gode te ghehoorsamen, 13 soo vertoont de Dichter ten derden de groote aenvechtingen die Abraham^13-14 14 al den nacht in sijn ghemoet hadde, int overdencken vant gene hem belast 15 was. Hier over worden dan wijtloopich voorgestelt, alle de tegenwerpingen 16 vande natuerlijcke hertzneigingen, om Abraham af te keeren van Gods¹⁶ 17 bevel te gehoorsamen: daerby, de verantwoordingen vanden Gheest Gods¹⁷ 18 in sijn getrouwe dienst-knecht, de welcke overwinner blijft, besloten 19 hebbende sijnen last te voldoen. 4. ten vierden, beschrijft hy syn reyse 20 nae den bergh, de nieuwe aenvechtingen van Abraham en Isaac, daer^20-21 21 na haer beyder Geloove, ende de geluckige uytgangh van haer vrywillige²¹ 22 gehoorsaemheyt, de Heere haer op 't uyterste te kennen gevende, de

1 stuck-werck: deel van 'n groter werk (van de Seconde Sepmaine).

2 Génesis: 't Boek der Schepping in de Bijbel; versocht: beproefde.

4 Holocaustum: brandoffer; ontledet: in z'n leden verdeeld.

5-6 Onse dichter....: Du Bartas, heeft 'n zo groot geheimenis overwogen (sijn bedenckinge: zijn beschouwing; soo grooten: zo groot 'n).

7 desselfs: daarvan.

9-10 versoeckinghe: beproeving; de welcke de sijne grondeert: die de zijnen (zijn dienaren) doorgrondt (onderzoekt, beproeft), op heel andere manier als de Satan de mensen beproeft.

11 uyt den text: uit de H. Schrift (Schepping, hfst. 22, 3).

13-14 aenvechtingen.... in sijn ghemoet: de aanvallen in zijn gemoed; gemoedstrijd.

16 hertzneigingen: neigingen van 't hart (hertz: harts, zie Lofzangh vande Christelycke Ridder, aant. op vs. 18 blz. 448).

17 verantwoordingen: de verklarende antwoorden die Gods Geest geeft op die tegenwerpingen in Abrahams binnenste.

20-21 daer na haer beyder Geloove: daarna beschrijft de dichter hun beider geloof.

21 uytgangh: uitslag, besluit.

[p. 475]

23 reste van sijn verborgen wille over sulck een versoeckinge. Sluytelijcken,²³ 24 de Dichter hebbende Abrahams geloove groot gemaect, ende tselve tegen-²⁴ 25 gestelt de wreede en mensch-verdichte Gods-diensten der afgodische²⁵ 26 Heydenen, dewelcke hare kinderen den Duyvel, ende niet Gode opge- 27 offert hebben, toont het ware wesen van dese schaduwe, ende de t'samen-²⁷ 28 stemminge die daer is tusschen Isaac en Iesum Christum het Lam Gods 29 voorgeschict ten brand-offer tot quijt-scheldinghe onser sonden.²⁹

23 Sluytelijcken: ten slotte.

24 groot gemaect: verheerlikt ('t Latijnse magnificare); ende tselve.... en dat gesteld tegenover.

25 mensch-verdichte: door de mensen verzonnen.

27 schaduwe: voorafbeelding (van Kristus).

29 voorgeschict: voorbeschikt.

[p. 476]

Klinck-veers, over Abrahams offerhande.aant.^*

D'oud-Vader sijnen Soon brengt met bedroefder zielen¹

Op't rijsende gheberghte, op dat hy't altaer sprenght²
Met 'tbloed sijns lieven kinds, en 'tvuyr 'tkoud lichaem schenct,³
Hy bind hem d' armen vast, en doet hem neder knielen.

De Liefde 'tvuyr ontfonct, om't slacht-schaep te vernielen,

'tGheloof dat houdet tou daer't Lam mede is ghestrenght,⁶
d'Hoop 'tstael den Vader langht, die flucx den slach aenbrengt,⁷
De Dood is al ghereet om Isacx ziel te grielen,⁸

Maer's Heeren Enghel (die om s'vromen legher waeckt)⁹

Abrahams arm verlet, en't droevich truer-spel staeckt¹⁰
Van Vader en van Soon, van twee bestorven herten.¹¹

Nature by gheval van veers sach't schou-spel aen¹²

En riep, o sterck gheloof! wat durfdy niet bestaen!
Een Vader slacht sijn Kindt, en derf de doodt uyt-terten!¹⁴

Anagramma,^*

Door een ist nu voldaen.

* In de tietel: offerhande: offerande (de spelling met h die velen in die tijd schrijven, door verwarring met 't twede lid van allerhande enz. waarvan hande niet meer begrepen werd).

1 met bedroefder zielen: met bedroefde ziel (zielen: oude buigingsvorm).

2 sprenght: besprenkelt.

3 en 'tvuyr: en aan 't vuur.

6 houdet: houdt 't (houdet 't); ghestrenght: vastgebonden (met strengen gebonden).

7 langht: aangeeft; flucx.... aenbrengt: spoedig zal aanbrengen.

8 grielen: grijpen (zie Lofzangh vande Christelycke Ridder, vs. 198, blz. 455).

9 legher: legerstede, woning.

10 verlet: tegenhoudt.

11 bestorven: dodelik gewond, bedroefd.

12 van veers: van verre.

14 derf: durft.

* Anagramma: letterverschikking; de spreuk is gevormd door verschikking van de letters uit Vondel's naam: Ioost van der Vondelen (u = v). Vondel heeft waarschijnlik deze spreuk gekozen met zinspeling op 't offer van Kristus, door wie alles is voldaan.

[p. 477]

De vaderen,
of het tweede deel vande derde dagh der tweeder weke,
vervatende
Abrahams offerhande.aant.

O Bartas! Vranckrijcx roem, onsterflijcken Gascon!^**1
Duld dat ick bleecke sterr' mijn licht scheppe uyt u Son,
De bleeckste sterre hoe doof, en droef datse is van luyster³
Hoe seer sy s' daeghs haer schaemt, so straeltse noch int duyster:⁴
Soo kan oock erghens ick (daer s'Werelts aenghesicht
V goude tourtse ontbeert) noch lichten met mijn licht,⁶
Ter tijdt ghy weer vergult met uwen glants de daken,⁷
Wanneer myn lampe uyt gaet, en ophoud van te blaken.

Ey! Goddelick Poët, mocht ick myn daghen langh

Onaenghenaemste krael, navolghen u ghesangh,¹⁰
Daer int ghewyde Choor, ghy Priesterlick, den Heere¹¹
T'soet reuckwerck zyt ghewoon t'ontsteken van zyne eere,
En daar met Iesse Soon, soo vuyrighlick, en kuysch,¹³
V d'yver schier verslind van s'Heeren heylich huys,
Hoe sou ghelijck een Hart, myn Hert van vreughden springhen!¹⁵
Maer arme Dichter swyght, en hoort zyn Musa singhen.

Sulcke heeft een hemelsch loth die sproot uyt vromen bloede^**17
Die s'vroeden Tuchtigaers onstrenghe kinder-roede,¹⁸

** [Randschrift:] Zedig oorlofsversoec des vertaelders aenden Dichter, welckers geleerde veersen hy verre boven dese vertalinghe waerdeert. [In 't Randschrift: naast vs. 1 Zedig: bescheiden.]

1 Gascon: Bartas, waarvan hij heer was, en waar hij bijna z'n hele leven gewoond heeft, lag in Gascogne.

3 doof: dof, verdoofd; droef.... van luyster: zwak van lichtglans.

4 noch: toch.

6 tourtse: toorts (zie Lof-Gesangh over de Scheeps-vaert, aant. op vs. 57 blz. 429).

7 Ter tijdt: tot de tijd dat, totdat.

10 Onaenghenaemste krael: ik onbehagelike zanger (krael = koraal: zanger).

11 Daer: waar; int ghewyde Choor: als gewijde zanger, dichter van gewijde, godsdienstige gedichten.

13 Iesse Soon: David, zoon van Jesse of Isaï.

15 Hart: hert; Hert: hart.

** [Randschrift:] 1. Willende spreken van Isaac, so stelt hy voor een alghemeyne spreucke, de welcke hy past tot dit van God gezegent kint. [In 't Randschrift: naast vs. 20 past tot: toepast op; neffens: jegens.]

17 Sulcke: zo iemand, hij.

18 s'vroeden Tuchtigaers: van de wijze tuchtiger, de wijs straffende vader; onstrenghe: niet te harde.

[p. 478]

 

Van kindts been af ontsagh, en boven al de gheen,

20

Die hingh Godt-vruchticheyt onnoosel aende speen.²⁰

 

Sulck heyl heeft Isac wel maer noch twelck is te loven,²¹

 

Zyn vlyt d' opvoedingh gaet en zyn gheboort te boven:^**22

 

Zyn wysheyt, zyn gheloove, en zyns gheests kloeck begryp,²³

 

Zyn met zyn wulpscheyt daer, en voor zyn iaren ryp.²⁴

25

Noch jongh, en teeder zynde is Gods dienst zyn hanteringh,²⁵

 

Met yver houd hy sich verplicht aen s'Vaders leeringh,²⁶

 

Neemt op zyn voorbeeldt acht, zyn daden hy bespiet,

 

En schept een nutte lesse aent minste dat hy siet.

 

Elck woort is hem een roede, hy komt door vlyt al nader,

30

Iae voorcomt d'heylghe lust en wensch van zynen Vader.³⁰

 

En oft schoon Abraham in al t'ghene hy beooght^**31

 

Sich schickelicken wys, en welghematicht tooght,³²

 

Als oft zyns Soons bedryf hem nimmer kon vernoeghen:³³

 

Soo laet doch t'Vaderlijck gemoet sich niet te wroeghen.³⁴

35

Zyn liefd' breeckt erghens door, en t'oogh staert ongherust,³⁵

 

En blyft ghelyck ghehecht aen Isac zynen lust.

 

De spieghel zyns ghesichts is Isacx soet aenschouwen,³⁷

 

En naulycx and'ren naem de Vader heeft onthouwen.³⁸

 

Nu God die deses liefds volmaecktheyt gade slaet,^**39-vlgg.

40

Acht sulcx bequame stof waer door hy met der daet,

 

Mach proeven zyn gheloof, bekoort hem boven and'ren,^**41

20 Die als schuldeloos kind (onnoosel) de borst gezogen heeft van 'n godvruchtige moeder.

21 heyl: geluk; noch: bovendien.

** [Randschrift:] De voornaemste deelen van dese segeninge bestaende inde liefde en eerbiedigheydt neffens zijnen Hemelschen ende Aerdtschen Vader.

22 Zyn vlyt: Izaak's eigen inspanning voor de deugd.

23 kloeck hegryp: wijs inzicht (begrip).

24 Zijn er al in z'n eerste jeugd (wulpscheyt).

25 hanteringh: zijn degelike handeling.

26 houd hij sich verplicht: acht hij zich gebonden, houdt hij vast.

30 d'heylghe: spreek uit d'eilge (zie Lofzangh vande Christelycke Ridder, aant. op vs. 277 blz. 458).

** [Randschrift:] Abrahams liefde neffens Isaac.

31 oft schoon: of al, ofschoon.

32 schickelicken wys: passend wijs, naar recht en rede wijs (de regel betekent: zich niet te gauw tevreden toont); schickelicken bijwoord op en (zie Lofzangh vande Christelycke Ridder, aant. op vs. 1 blz. 447).

33 bedryf: handelwijs, levenswijs.

34 Toch laat 't vaderlik hart niet na zich te openbaren (wroeghen: verklaren).

35 staert ongherust (uit vrees dat Izaak iets kwaads zal overkomen).

37 De zoete aanschouwing van Izaak verheldert z'n gezicht (spieghel: straling, verheldering).

38 Ter nauwernood onthoudt de Vader de naam van z'n andere zoon Ismaël.

** [Randschrift:] 2. Waer wt volght de versoeckinghe Godts.

39-vlgg. God nu, die.... beproeft hem (bekoort) feller dan Hij anderen doet.

** [Randschrift:] Verschillende van Satans, ende der menschen becoringen, gelijck wtwijst de vergelijckinghe van God, en de satan in desen. Item by de vergelijckinge van dien vanden Mensche ende van Godt. [In 't Randschrift: naast vs. 42 becoringen: beproevingen.]

41 proeven: op de proef stellen.

[p. 479]

 

Doch niet als Satan doet, oft menschen doen malcand'ren:⁴²

 

D'erf-vyant alles goets ons steets ter hellen treckt,

 

En God ter havenwaerts die tot den leven streckt:⁴⁴

45

Dees, tot de wortel toe, ons hoop waent uyt te rucken,⁴⁵

 

Die, van stantvasticheyt gaet t'zeghel daer op drucken.⁴⁶

 

Deen vleyt ons tot het quaet, en dander tot het goedt,

 

D'een van t'Christ'lyck beroep ontslaen wil ons ghemoed⁴⁸

 

En dander thert zyns Kercx bevestight lancx hoe styver,⁴⁹

50

Met een onleschlijck vuyr van wonderbaren yver.

 

En sPrincen twyffel die sich geern versekert sach,⁵¹

 

Van s'knechts getrouwicheyt, oft hy'er op steunen mach,⁵²

 

Ontwakende overleght, oft oock zyn woorden schillen,⁵³

 

Waer in sy met zyn doen en wercken stemmen willen;⁵⁴

55

En om wel te doorsien de vroomheyt zyns ghemoets,⁵⁵

 

Beproeft met t' aenbeeldt hem met hamer en met toutz.⁵⁶

 

Maer Godt de zyne niet door d'enghte laet passeren,^**

 

Van zyn becooringhs sifte om therte haer te gronderen,⁵⁸

 

'Vermidts hy yeder kent en grondelicken weet,

60

Elcx doen selfs eert tghedacht des menschen heeft ghesmeet,⁶⁰

 

Dan wel om theylich zaet, haer sterck gheloof, te toonen,^**61

 

En haer stantvasticheyt als sonderlingh patroonen.⁶²

 

Oock buytens tyts God niet haer overlast met kruys,⁶³

42 als: zoals.

44 God trekt ons naar de haven die ons in 't leven binnenvoert.

45 Dees: de ene, de Satan; ons zonder uitgang ook bij manl. en vrouwl. woorden (zie Lofzangh vande Christelycke Ridder, vs. 268 blz. 457).

46 Die: de andere, God; 't zegel van standvastigheid (gebleken in de beproeving).

48 beroep: roeping; ontslaen: losmaken.

49 Maakt 't hart van zijn kristenen hoe langer hoe sterker.

51 En sPrincen twyffel: en de twijfel van 'n vorst, 'n vorst die in twijfel is, en die zich....

52 mach: kan.

53 Ontwakende overleght: gaat waakzaam na (ontwakende evenals in 't Middeleeuws door verwarring met onwake: in wake, wakende); schillen: verschillen, tegenstrijdig zijn.

54 En hoe (waarin) z'n woorden willen (kunnen) overeenstemmen met z'n daden.

55 vroomheyt: deugdelikheid.

56 toutz: toetssteen (zoals voor 't goud); toutz met de Franse ou-spelling van touche; voor tz zie Lofzangh vande Christelycke Ridder, aant. op vs. 47 blz. 449.

** [Randschrift:] Hoedanich de becoringe Godes sy.

58 Van zyn becooringhs sifte: van de zeef van zijn beproeving; therte haer: 't hart hun, spreek uit: 't hert aer; grondéren: doorgronden, onderzoeken.

60 eert tghedacht: eer de gedachte.... 't (eert: eer 't).

** [Randschrift:] Tot wat eynde sy streckt.

61 Dan wel: maar wel; haer sterck gheloof: hun sterk geloof (van de zyne, vs. 57).

62 als sonderlíngh patroonen: als biezondere modellen, voorbeelden (sonderlingh zonder uitgang (zie Lof-Ghesangh over de Scheeps-vaert, aant. op vs. 162 blz. 434).

63 buytens tyts: buiten de geschikte tijd.

[p. 480]

 

Noch soo flucx alsse zyn dienstknechten van zyn huys.^**64

65

Want leerlinghs noch te swack mocht haer de moet ontglyden⁶⁵

 

En swacke scheepkens licht in d'afgront schipbreuck lyden.

 

Tgheloove nau ghelijck een tedre bloeme int gras,⁶⁷

 

Sou stuyven over tvelt, voor s'eersten wints gheblas,⁶⁸

 

Haer beuckelaers te dun voor sulcken herden slaghen,⁶⁹

70

En sy te weecklijck noch tot sulcken last te dragen.

 

Maer dan, wanneer allencx de Goddelicke loten,⁷¹

 

Haer wortelen int hert diep hebben ingheschoten,

 

En als haer d'hals-kraech is strydlustigh aenghepast,⁷³

 

Welcx dickte schroomt noch quaen noch gheenderhande last.⁷⁴

75

Ghelijck als Abraham die int Gheloove ervaren,^**

 

In Liefd', Rechtvaerdicheyt en Sterckte voor veel iaren,

 

Sich selfs onbuyghlick toont, en die als hy de krans,⁷⁷

 

[Nae d'eensaem ballinghschap zyns lieven Vaderlants,

 

Nae sBroeders kluysteringh', nae 't missen van zyn schoone,^79-vlgg.

80

En d' al te droeven ban van Agars zynen Sone]

 

Als Overwinner draeght, versocht wort vande stem,⁸¹

 

Die s'Herders kruyn vaeck ciert met 'sKonincx diadem,

 

O stemme! u stemme dan my niet en laet ontbreken,^**

 

Wilt met een Godlick vuyr myn borst van nieus ontsteken,⁸⁴

85

Verheft my boven my, dat d' op en d' ondergangh,⁸⁵

 

Verbaese om Abrams daed de stof van myn ghesangh.⁸⁶

 

O Abram, Abraham, roept t'eeuwich Godlick wesen,

 

Ick ben u God, u loon, en Koningh uytghelesen,

** [Randschrift:] In wat tijt hy syn kinderen versoect. Verscheyden treffelijcke gelijckenissen die hier toe passen.

64 Ook niet zodra ze zijn dienaars geworden zijn, dus niet onmiddelik.

65 Want als nog te zwakke leerlingen mocht hun soms de moed ontzinken.

67 nau: nauweliks.

68 gheblas: geblaas.

69 Haer beuckelaers....: hun schilden zijn.

71 Maer dan....: maar dan eerst beproeft God hun; de Goddelicke loten: de goddelike planten (dit slaat op vs. 67, 68).

73 d'hals-kraech: 't borstharnas.

74 quaen: rampen, onheil.

** [Randschrift:] Toe eygeninge vant gene int algemein geseyt is aen den persoon Abrahams, dienaer gods en te voren in verscheyden manieren geoeffent. [In 't Randschrift: naast vs. 75 Toe eygeninge.... aen: toepassing.... op.]

77 Sich selfs: zich zelf; onbuyghlick: onbuigzaam (niet naar 't kwaad te buigen).

79-vlgg. Nadat hij op Gods bevel z'n vaderland Ur had verlaten, zijn neef (broeder genoemd naar Hebreeuwse stijl) uit de gevangenschap had verlost, en zijn bijvrouw Hagar (zyn schoone: Agar) had weggezonden en met haar zijn zoon Ismaël (Agars zynen Sone: zijn zoon uit Hagar).

81 versocht wort....: beproefd wordt door de Stem (van God) die hem (de herder) zo dikwels 'n koningskroon voorspeld had.

** [Randschrift:] 3. De dichter aenroept Godt om die genade te erlanghen dat hy dese versoeckinghe recht mach beschrijven.

84 van níeus: opnieuw.

85 d'op en d'ondergangh: n.l. van de zon: 't Oosten en 't Westen, heel de wereld.

86 Verbaese: zich verbazen zal.

[p. 481]

 

Klimt op nae Salems steylte en van medooghen vreemt,^**89

90

Vergiet t' rood bloedt uws Soons en Isac tleven neemt,

 

Doorkerft hem met u stael en schenct zijn vleesch t' vergrammen,⁹¹

 

En teeder jongh ghebeent te sparcken inde vlammen.⁹²

 

De gheen die sluymrich droomde en t'oogh ten halven loock,^**93

 

Sagh soo hy waende eens gheests al t'ysselick ghespoock,⁹⁴

95

Sich ondert decksel school en anxstigh teenemalen,⁹⁵

 

Mocht voor een halv' uur nau den adem weer herhalen.⁹⁶

 

Niet anders Abraham van sulcke een stem sich haest,^**97

 

Met druck bevanghen vindt en is al heel verbaest,⁹⁸

 

Zyn aensicht is alree doodverwigh en tonvreden,^**99

100

Eens Winters strenghe koude ontstelt hem al de leden,

 

En syghende ademloos ter aerden neer van schrick,

 

Besturven en verbleeckt wort op een ooghenblick,

 

Een dood-sweet hem al tlyf bevochtight door 'tverstooren,¹⁰³

 

De sprake hem gantsch begeeft, hy kan noch sien noch hooren,

105

Maer als hy wat becomt en schept des levens lucht,

 

Stort hy twee tranen uyt, tot tweemael hy versucht:

 

En spreeckt: o wreedt bevel! dat ick goets moets een teder,

 

Ontwapent Ionghelingh sal wreedlick slaen ter neder,

 

Dat ick een vrient sal doon, dat ick myn hant besprengh¹⁰⁹

110

In 't bloed myns weerden soons moordadich en te strengh:¹¹⁰

 

Van welcken sone helaes! van Isac Abrams eenen¹¹¹

 

Die oyt in vriendlickheyd een Enghel heeft gheschenen,^**112

 

Van Isac die in deughd verstreckt elcx voorbeeld meest,¹¹³

** [Randschrift:] Bevel van God Abraham gedaen om Isaac te offeren ter plaetsen die hem soude worden ghewesen.

89 en van medooghen vreemt: en zonder meedogen.

91 t'vergrammen: om te branden (t'vergrammen = aan 't vergrammen (aan 't boos zijn) aan de felheid van de vlammen).

92 te sparcken: in vonken uitspatten, knetteren.

** [Randschrift:] Gelijckenisse wtdruckende Abrahams ontsteltheydt over dit bevel, syn ghesteltenisse, en sijn wesen. [In 't Randschrift: naast vs. 97 wesen: toestand.]

93 De gheen die....: iemand die in z'n slaap zou dromen.

94 En zoals hij meende, de ijselike verschijning van 'n geest zou zien.

95 Zou zich onder 't dek verschuilen.

96 Zou 'n half uur lang nauwliks weer kunnen adem halen.

** [Randschrift:] De natuerlijcke hertzneiging doet sijn kracht.

97 Niet anders: evenzo ('t non aliter van Vergilius en anderen); haest: terstond.

98 verbaest: ontsteld.

** [Randschrift:] Sijn redenen om dit gebot niet te ghehoorsamen zijn dese.

99 doodverwigh: doodsbleek; tonvreden: in onvrede, in onrust, angstig.

103 'tverstooren: de ontzetting.

109 een vrient: 'n bloedverwant.

110 weerden: lieve; te strengh: al te hard.

111 Abrams eenen: Abrams enige zoon.

** [Randschrift:] 1. Isaacx onnoselheyt, de liefde ende soeticheit van sodanigen soon.

112 oyt: altijd.

113 meest: allermeest.

[p. 482]

 

Van Isac iongh en wulpsch maer oud en grys van gheest,¹¹⁴

115

Van Isac 'theyl van d'onse en der nabuyren smerte^**115

 

Die 'sVaders leven is, en 'therte van syn herte,

 

Dat een vervloeckt Altaer ick weecke met 'tbloed-root

 

Des lendens die wel eer uyt myne lenden sproot,^**118

 

Ach waert noch uyt myn dyge o kleyn verlies eens Menschen!^**119

120

O licht-vergheten schade hoe gheerne wilde ick't wenschen.^**

 

Ick oud en vruchteloos slacht d'hollen Eyck, die naeckt,

 

Mismaekt en bladerloos, gheen schaduw langher maeckt,^**

 

En tot de wortel toe verdort niet om verslimmen^**123

 

Alleen voor't veyl verstreckt een ladder om te klimmen.¹²⁴

125

Maer Isac zynde ontsielt en misse ick niet alleen¹²⁵

 

De name die my was door sHemels gunst bescheen,¹²⁶

 

Maer vind my oock ontbloot met een van soo veel neven^**127

 

Als zands wert aende strangh van Moria ghedreven.¹²⁸

 

Vermooght ghy wreeden arm de snede van u zweerd,

130

Te vellen int teer hert van Isac lief en weerd?^**130

 

Verseker ick waer doot van ancxt en van benoutheydt,¹³¹

 

Ontweldighde ick myn Kind de krucke van myn outheydt,^**132

 

Myn troost, myns herten lust, myn wit daer ick nae schiet,¹³³

 

Niet d'handt eens fellen beuls int midden vant verdriet.

135

Maer laes! sal ick verdoen? ô wreedtheydt uytghenomen,

 

Helaes sal ick verdoen die van my is ghecomen?¹³⁶

 

Doorwonden syne borst en met bebloede vuyst

114 wulpsch: jeugdig; iongh en wulpsch: jong en onervaren.

** [Randschrift:] 2. Van eenen Sone die van sijn Vader en yder bemind wordt.

115 Izaak 't geluk, de roem van de onzen, en de afgunst van de naburige stammen (om de grote belofte door God over hem gedaan).

** [Randschrift:] 3. Tis tegen natuere.

118 Des lendens: van de zijde.

** [Randschrift:] 4. beter waer het de Vader als het Kint te offeren.

119 Ach was dat bloed uit mijn dij; dus: mocht ik zelf sterven, 't was maar 'n klein verlies van één mens (dyge bijvorm van dij).

** [Randschrift:] 5. In Isaac is al de werelt besloten.

** [Randschrift:] 6. Tis onmogelick so fel te moghen wesen.

** [Randschrift:] 7. En in alle manieren onmogelic dat een Vader syn soon sal dooden, daer na ontleden en verbranden.

123 niet om verslimmen: niet om slechter te worden: zodat 't niet slechter worden kan.

124 't veyl: de klimop.

125 en.... niet alleen: niet alleen (zie Lofzangh vande Christelycke Ridder aant. op vs. 138 blz. 452).

126 De name: de naam van de zoon: de zoon; bescheen = bescheden: bescheiden, geschonken.

** [Randschrift:] 8. de gedachtenisse heeft in alle manieren een afgryzen van zulc een daed. [In 't Randschrift: naast vs. 127 de gedachtenisse: de gedachte, de voorstelling.]

127 met een: meteen, tegelijk; neven: nakomelingen.

128 Als er zandkorrels aan 't strand van Morenland gedreven worden (zoals God hem beloofd had); strangh: strand (zie Lof-Ghesangh over de Scheeps-vaert, aant. op vs. 345 blz. 443).

** [Randschrift:] 9. In wreed te zijn moetmen Gode niet gehoorzamen.

130 Te vellen: te doen vallen.

131 Verseker. voorzeker.

** [Randschrift:] 10. Godt magh hem selfs niet wederspreken.

132 myn Kind....: mijn kind die de steun is van mijn ouderdom.

133 myn wit....: 't doelwit van mijn leven.

136 verdoen: vernietigen, doden.

[p. 483]

 

Hem 'thert uytrucken t'wyl daert leven uyt verhuyst?¹³⁸

 

Sal ick d'aenvangher zyn van sulck een woest beleeden,¹³⁹

140

t'Ghewyde Altaer beslaen met syn ghescherfde leden?¹⁴⁰

 

Syn vleesch en beenen braen, dat t'slibbrigh inghewandt

 

Al sperkende voor my tot stoffe en asch verbrandt?¹⁴²

 

'tGhedacht alleen van sulcx can s'Vaders gheest ontroeren,¹⁴³

 

'Tis voor de wil te wreedt, ick swygh van uyt te voeren,

145

Wie wil, wie sal, wie mach syne hand alsoo bebloedt,¹⁴⁵

 

Ick mach noch wil gheensins my toonen soo verwoedt,

 

Noch doen 'tgheen Godt beveelt, God syns verbonds aenvangher,¹⁴⁷

 

Blyft dan de pylaer niet van trou noch waerheydt langher,¹⁴⁸

 

Maer handelt trouweloos, breeckt t'ghene hy heeft ghesticht,

150

Doet 'tghene hem best bevalt, laet sich beweghen licht

 

Met aller winden drift en soo vele eeden strecken,¹⁵¹

 

Tot stricken om alsins de vromen in te trecken,

 

Nu sal hy toesegh doen en sweeren by zyn al¹⁵³

 

Dat eenmael Isacx zaet dit Landt bevolck'ren sal.

155

Dit Landt daer in ick zwerve, en dat myns Soons gheslachten

 

Hy als een deessem sal van sijne goedtheydt achten.^155-156

 

Nu willen wederom dat ick den ghenen krenck¹⁵⁷

 

Daer al mijn hope in rust, dat ick de Wereld drenck

 

Int bloed eens ionghelincks en eens slaghs niet en spare¹⁵⁹

160

Te rooven Isac t'hooft, en t'hooft van dese schare,

 

Die 't brandend wieroock sal tot d'eer syns naems besteen,¹⁶¹

 

Hem vullen 't oore en 't oogh met weldoen en ghebeen:¹⁶²

138 t'wyl: terwijl.

139 beleeden: beleiden, doen: daad.

140 beslaen: overdekken; ghescherfde: verbrijzelde.

142 sperkende: knetterende (zie sparkende vs. 92).

143 van sulcx: van zo iets.

145 syne hand: spreek uit: zijn and (zie vs. 30); wie wil, wie zal, wie kan zijn zo bebloede hand.... (hier breekt Abraham af).

147 syns verbonds aenvangher: de (beginner) insteller van zijn verbond met mij.

148 pylaer: waarschijnlik uit te spreken pijlaar, ons ‘pijler’.

151 drift: 't drijven; en zo veel eden (waarmee God zijn beloften bekrachtigde) strekken tot strikken.

153 Nu: de ene keer (in 157 Nu: de andere keer).

155-156 En dat hij de stammen die uit mijn zoon geboren zullen worden, als de desem zal beschouwen van zijn goedheid; dus door wie hij de wereld met zijn goedheid zal doordesemen.

157 krenck: dood.

159 eens slaghs niet en spare: en met een slag niet aarzelen zal.

161 De talrijke volkstam die de wierook tot de eer van zijn naam zal branden.

162 weldoen: daden van deugd.

[p. 484]

 

Syn woord sal logen zijn, God selfs sal met God stryden,

 

En 'tghene hy my beveelt 'tbeloofde niet kan lyden,¹⁶⁴

165

De grondvest myns gheloofs 'tgheloove heel ommestoot,^**165

 

Oft ick syn Wetten eere oft niet ten is gheen nood:¹⁶⁶

 

Wat seghdy Abraham? ghy soud u licht verrasschen,¹⁶⁷

 

Den ghenen die herbaert den Phaenix uyt syne asschen,¹⁶⁸

 

En uyt 'twelruyckend graf van eenen kleynen worm

170

Een bonten Voghel weckt nae s'eerstens beeld en vorm,^168-170

 

Soude hy syns Isacx wel, de stronck, vergeten moghen,¹⁷¹

 

Van syne aenstaende Kerck en 'tlicht dat yeders ooghen,

 

Soo schoonen dagh belooft, oft salt hem syn te swaer,

 

Hem op te wecken als hy schoon ghestorven waer?¹⁷⁴

175

Maer wederom siet toe, terwyl gh'u wilt verstyven¹⁷⁵

 

Met Gods almachtigheyt, dat in't gheheel ghy blyven¹⁷⁶

 

Laet syn rechtvaerdicheyt, int minste is gheen verschil¹⁷⁷

 

Dat God niet doen en magh dan t'ghene hy niet en wil,¹⁷⁸

 

Niet quaed en lieft hy doch soo fluckx voor s'Hemels schelden,¹⁷⁹

180

De Zendvloed d'afgrond koos, de wijd-versopen velden,¹⁸⁰

 

Haer toonden andermael, en Noah los van rouw,¹⁸¹

 

Sich met de syne ontsloegh, het dryvende ghebouw,¹⁸²

 

De doodslagh werd verbo'on soo strengh dat elck mocht beven,

 

Als ofter snooders niet voor God mocht syn bedreven.¹⁸⁴

164 .... kan zijn belofte niet dulden.

** [Randschrift:] 11. Het woord Gods magh niet ghebroocken zijn, noch het geloove van de syne omghestooten.
Antwoorde vande Geest Gods teghen de natuerlijcke ghenegentheydt en haer byghebrochte redenen. De natuerlijcke ghenegentheydt verantwoort haer. God wil geen onrechtvaerdicheyt. Hy heeft de doodtslagh uytdruckelijc verboden.
Antwoorde vande Geest Gods.
God is boven tgene hy den menschen beveelt.

165 De grondvest myns gheloofs: d.i. God zelf.

166 ten is gheen nood: er is geen noodzakelikheid, 't blijft 't zelfde.

167 u verrasschen: u vergissen.

168 Den ghenen sluit aan bij Soude hy (vs. 171) d.i. God.

168-170 De bekende voorstelling dat de oude fenixvogel zich 'n welriekend nest bouwt, dat door de zon in brand gestoken wordt. Uit de as van de vogel komt 'n worm te voorschijn, die zich ontwikkelt tot 'n nieuwe fenixvogel (vgl. de 4e rei van ‘Joseph in Dothan’).

171 Zou Hij wel zijn Izaak kunnen vergeten, die de stamvader (stronck) moet zijn van zijn toekomstige Kerk, n.l. de Joden.

174 als hy schoon: als hij al, hoewel hij.

175 wederom: aan d'andere kant; verstyven: bevestigen (in uw geloof aan God).

176 in 't gheheel: in z'n geheel, onaangetast.

177 int minste: zelfs in 't minste, hoegenaamd.

178 magh: kan.

179 Niet quaed: niets kwaads; lieft: bemint, wil; schelden: vermanen, bevel.

180 Zendvloed: Zondvloed (zendvloed: de grote vloed, is de ouwere juistere vorm, door bijgedachten aan de zonde, al in de Middeleeuwen in zondvloed veranderd, toen men 't woord niet meer verstond); d'afgrond koos: ging weer naar de diepte.

181 Haer: zich.

182 Sich ontsloegh: verliet.

184 mocht: kon.

[p. 485]

185

O mensch d'oordeelen Gods opt nauwst niet naer en spoort,¹⁸⁵

 

T'is een te diepen Meyr t'en heeft noch grond noch boord,

 

In soob're wijsheyd doch u selven stelt ghelaten,¹⁸⁷

 

Verwondert u alleene om t'gheen noch niet kan vaten¹⁸⁸

 

De swackheyd uwes Wets, God heeft hem selfs gheset,¹⁸⁹

190

Als die elck Wetten gheeft en vry blyft van syn Wet.

 

Hy is syn eyghen Wet en vlieght met snelle veeren,¹⁹¹

 

Alsins waer heen hem dryft syn willen en begeeren,¹⁹²

 

Al 'tghene hy schaft is goed, niet datmen sal vermoen,¹⁹³

 

Dat God om t'goeds wil t'goed ghehouden is te doen,

195

Maer 'tgoed is alleen goed om dat het komt te neyghen^**195

 

Van d'hooghste goedheyd selfs, des ghenen die als eyghen¹⁹⁶

 

Rechtvaerdigheyt besit, en van 'tvolkomen goed,¹⁹⁷

 

Welck 'teygendom van dien men niet ontrecken moet.¹⁹⁸

 

Lichtvaerdich wanen ach! wil hy dan op 't ghesteente,¹⁹⁹

200

Onmenschlijck zijn ghedient met menschelijck ghebeente?

 

Wenscht hy Godlooselick als eenen waren God

 

Aldus te zyn ghe-eert? ghy Milcon Astaroth,^202-vlgg.

 

Ghy Chamos ghy ghedrocht, ghy Molochs u verwachtingh,

 

En lust ist datmen u besmoockt met sulcken slachtingh,²⁰⁴

205

Die rondom t'brand-hout spooct daer't wieroock langs af druypt,²⁰⁵

 

Die onse vleesch verswelght en onsen stanck insuypt,²⁰⁶

 

Die soeter bornen noyt ter Wereld hebt ghevonden,²⁰⁷

185 Spoor Gods besluiten (oordeelen) niet zo nauwkeurig na, om er alles van te doorzien.

187 Wees tevreden met 'n matig inzicht.

188 vaten: vatten, begrijpen (vaten zie Uytbreiding over den 19 Psalm Davids aant. over 't opschrift blz. 464).

189 De swackheyd uwes Wets: de zwakheid van uw godsdienst, van uw Godskennis; hem selfs gheset: zich zelf gesteld.

191 veeren: vleugels.

192 Alsins: naar alle kanten.

193 schaft: maakt, doet; vermoen: vermoeden, denken.

** [Randschrift:] Al wat God doet is onberispelijc ende den reghel aller deught.
Verantwoordinge vande natuerlijcke beweginghe dat God met geen menschlijck bloed ghedient is.
Zulcx is den boosen Geesten eyghen.

195 komt te neyghen: voortkomt (komt te dalen).

196 eyghen: aan Zijn Natuur eigen, behorende tot Zijn Natuur.

197 en van 'tvolkomen goed behoort bij van d'hooghste goedheyd.

198 Waaraan men 't eigendom daarvan niet kan onttrekken (van dien: van dat, daarvan).

199 't ghesteente: 't altaar (in 't algemeen van stenen opgebouwd).

202-vlgg. Milcon, Astaroth, Chamos, Moloch: heidense goden van Feniciërs en Kanaänieten (zie Boek der Koningen, hfst. XXIII vs. 13) Astaroth de bekende Astarte, en Moloch (of Melchom, Milkom) de afgod aan wie kinderen als brandoffer werden opgedragen.

204 sulcken: zulk 'n.

205 Gij goden (duivels) die....

206 onse: de vorm onse kon ook voor 't onzijdig gebruikt worden (vgl. ons, zie vs. 45).

207 bornen: bronnen (borne de oorspronkelike vorm).

[p. 486]

 

Als 'tbloed dat ons ontloopt uyt d'opghevlimde wonden.²⁰⁸

 

Sulckx is niet Abrams God, die Heyligh goed en zoet^**209

210

Om onsent wille in't licht de weereld brenghen moet:²¹⁰

 

Die bloed-schuld vyand is, die lieft syn werck ten goeden,²¹¹

 

Die tot brand-offer eyscht boetveerdighe ghemoeden.

 

Ghy zyt het die versteld in Engels aenghesicht,²¹³

 

Van wreedheyd mynen God en Schepper valsch beticht,^**

215

Die blusschen wilt in my s'gheloofs volmaeckte deughde,

 

En my Goods Altaer heet ontwyden, o myn vreughde,^**216

 

Myn welgeboorne Soon, ia Vader vanden hoop,²¹⁷

 

Van een verkoren volck, u heyl heb zyn beloop.^**218

 

'Ken hinder 'tniet lief kind! vreest niet dat ick ontbeere²¹⁹

220

Een Vaderlyck ghemoed, ofte aen u bloed my keere,^**220

 

En door so vuylen stuck en onverdiende wraeck,²²¹

 

My selfs de volgende eeuw' berucht en kenbaer maeck',²²²

 

Ick wil dat van myn doen de Faem ghevlerckt op styghe,²²³

 

Dat daer de tydingh af d'aenstaende Wereld kryge.^**224

225

De Pyn die wederzyds bestormt op 'tvlacke veld,²²⁵

 

Nu ziddert aen d' een zy, nu weer aan d'ander helt.²²⁶

 

Daer eenen wortel kraeckt en schettert voor't fel weder,²²⁷

 

Hier eenen and'ren breeckt, hy buyght sich op en neder,

208 opghevlimde: opengesneden (door 't vlim of vlijm opengesneden).

** [Randschrift:] Anders is de nature Godes.

209 Sulckx: zo.

210 De wereld in 't licht (in 't geluk) zal brengen.

211 bloed-schuld vyand is: bloedschuld; (vyand: haat, vijandig is aan); ten goeden: tot 't goede, tot 't geluk (van zijn schepsel).

213 versteld in: veranderd in, onder de schijn van.

** [Randschrift:] Het zijn quade ingevinghen die tot Godloosheyt raden.

** [Randschrift:] Men moet zijn ooghmerc hebben op Isaac.

216 o myn vreughde: hier spreekt Abraham die in de inwendige strijd overwonnen heeft, zijn zoon Izaak toe.

217 welgeboorne: wettiggeboren.

** [Randschrift:] De Vaderlijcke liefde is vermogende.

218 u heyl heb zyn beloop: uw geluk hebbe zijn loop (ik kom niet tussen Gods besluiten).

219 'Ken hinder 'tniet: ik belemmer 't niet (en.... niet, zie Lofzangh vande Christelycke Ridder, aant. op vs. 138 blz. 452).

** [Randschrift:] Bequame vergelijckinge, uytbeeldende den strijd dewelcke daer is tusschen de natuerlijcke hertstochten en Abrahams Geest. [In 't Randschrift: naast vs. 220 Bequame: passende.]

220 aen u bloed my keere: aan uw bloed de hand sla; my keere aen: mij richte (begerig) naar.

221 so vuylen stuck: zo'n lage daad; onverdiende wraeck: niet gerechtigde wraak.

222 selfs: zelf; de volgende eeuw': aan de volgende tijd, 't nageslacht; berucht en kenbaer: berucht en bekend.

223 de Faem ghevlerckt: de gevleugelde Faam (zie Pascha blz. 248).

** [Randschrift:] De Gheest eyndelijck overwinner ende Abrahams voornemen is Gode te gehoorsamen.

224 Dat de komende geslachten daarvan zullen vernemen; daer.... af: daarvan.

225 De inwendige tweestrijd van Abraham wordt hier vergeleken met 't geweld van twee stormwinden tegen 'n pijnboom; De Pyn: (hij is als) de pijnboom; wederzyds: van twee kanten.

226 helt: overhelt, neerbuigt.

227 schettert: knarst; voor 't fel weder: voor (onder) de felle storm.

[p. 487]

 

Hy staet en valt al staegh, is tweer Tyrannen ral,²²⁹

230

En hellende weet nauw' wien hy toevallen sal?

 

Abraham desghelickx bekryght van liefde en yver,²³¹

 

Nu Isacx Vader is, nu weer syns Soons ontlyver,²³²

 

Nu heeft de Geest wat wils en dan weer 'tvleesch wat bots,²³³

 

Koud om syn Soon te doon, angh voor 'tmishaghen Gods;²³⁴

235

Ten lesten spreeckt hy dus: t'is desen God der Goden,²³⁵

 

Die my soo vaeck verscheen, myn schuts-Heer in veel nooden.

 

'Tis dien God die my lieft, ontwyflyck t'is de tael,

 

Des ghenen die in ancxst my troosten menighmael,²³⁸

 

'tKan niet de Satan syn hoe schoon hy weet te veynzen,

240

Door 't ommegaen light God te vast in myn ghepeynsen,²⁴⁰

 

Ick voele in my sijns Gheests onsienelycke kracht,²⁴¹

 

Zyns inspraecks leerlycheyd verlet steeds myn ghedacht;²⁴²

 

God van myne handen eyscht dit offer hem ter eeren,

 

Ick moet ['tmagh gaen soo 't wil] aen zyn bevel my keeren.²⁴⁴

245

Nauw dwynt de duysternisse, oft 'twindeken versucht,^**245

 

En maeckt in 't boom-ryck wout een koel en zoet gherucht,

 

Terwyl de morgen-roode haer opsmuckt ciert en peerelt,²⁴⁷

 

Om bet haer schoonheyds glants te toonen al de wereld,²⁴⁸

 

En om te beter noch den douw die light ghespreed,²⁴⁹

250

Te distilleren lanckx de soomen van haer kleed.^**250

 

dOud-Vader met haer ryst en vind sich al eer langhe,²⁵¹

229 is tweer Tyrannen ral: is de speelbal van twee tirannen (de twee stormen); tweer: tweeër, van twee; ral: rel(letje): gebabbel, pretje, spelletje.

231 bekryght: bekampt; liefde voor zijn zoon en yver voor de dienst van God.

232 ontlyver: iemand die 'n ander 't leven (lyf) ontneemt.

233 dan weer 'tvleesch wat bots: dan weer heeft z'n zwakke menselike natuur wat speling (bots: touw, dat gevierd wordt; zo is bot geven: 't touw vieren).

234 Koud: huiverig; angh: angstig.

235 t'is desen God: desen ook als onderwerp; zo ook vs. 237 'Tis dien God.

238 troosten: troostte (zie blz. 465 vs. 25).

240 Door 't ommegaen: door 't voortdurend omgaan (met God)...

241 onsienelycke: onzichtbare.

242 De leerzaamheid van zijn inspraken houdt mijn gedachten voortdurend bezig; verletten: bezighouden; ghedacht: Zuid-Nederl. voor gedachte.

244 aen zyn bevel my keeren: naar zijn wil mij toekeren, aan Hem gehoorzamen (vgl. vs. 220: my keere).

** [Randschrift:] Den nacht met sodanige aenvechtingen overgebracht synde, soo vertrect hy met zynen soon, van voornemen hem den Heere op te offeren. [In 't Randschrift: naast vs. 246 overgebracht: doorgebracht; soo: dan.]

245 dwynt: verdwijnt.

247 de morgen-roode: 't zelfde als 't morgenrood (in 't middeleeuws de rode kleur van de dageraad), bij Vondel de klassiek-mythologiese godin Aurora, de dageraad.

248 bet: beter.

249 ghespreed: Vlaams-Brab. voor gespreid.

** [Randschrift:] Hy klimt den Bergh op.

250 distilleren: in parelende druppels, als parels te leggen.

251 met haer ryst: rijst op, staat op met haar; eer langhe: spoedig.

[p. 488]

 

Naer een driedaeghsche reyse aen Cedrons groene stranghe,²⁵²

 

Besichtight d'Heyl'ghe Bergh, en bevende en benout,

 

Styght opwaerts met zyn Soon, beswaert met t'offer-hout:

255

Myn Vader seght het kind (denckt hoe hem t'hert beklemmet)²⁵⁵

 

Hier is wel t'drooghe rijs, t'vuyr en de scherpe lemmet,²⁵⁶

 

Maer t'offer-Lam ons schort, klimt op myn weerde beeld:

 

Klimt op seght Abraham, de rest den Heer beveelt.^**258

 

Maer nauwelickx heeft noch t'onnoosel Schaep den hoogen

260

En steylen top des Berghs beslaghen met zijn ooghen,^**260

 

Oft Abram t'hert ontsinckt, en even als het nat

 

Eens nieuwen soeten Wyns die bobbeligh in't vat,²⁶²

 

Soeckt locht en adem-tocht, in't eynde ontlast sich selven,²⁶³

 

En spuyt de schuym en spon aen s'Kelders hoogh ghewelven,²⁶⁴

265

Braeckt eenen rooden stroom dat t' vloersel wyd en veer,²⁶⁵

 

Bespoelt light en beschuymt ghelyck een staende Meer:²⁶⁶

 

Soo vind hy sich ghesteld soo flucx hy hoort vermanen²⁶⁷

 

Van Vader en van Soon, t'oogh d'opghehouden tranen,

 

Stantvasticheyd te spyt langhs t'aenzicht bigglen doet,^268-269

270

d'Hebree spreeckt by hem selfs met een beancxst ghemoed,²⁷⁰

 

[Want hy zyn hertzweer noch voor Isac wil verschuylen]^**271

 

En eyndlick berst aldus syn droefheyd uyt met huylen:²⁷²

 

Ellendigh schouw-tooneel! Ach wreeden arm alree!²⁷³

 

Ghy met de Tourts dan blaeckt, en t'Yser scherp van snee,²⁷⁴

252 Naer: na; stranghe: boord, zoom van de rivier de Cedron (strangh zie blz. 482 vs. 128).

255 beklemmet: (beklemt) benauwt; benauwd wordt.

256 rijs: rijshout; de lemmet: 't zwaard (lemmet vroeger ook de-woord).

** [Randschrift:] Seght dat God hem den slacht-offer sal voorsien. [In 't Randschrift: naast vs. 258 den slacht-offer sal voorsien: voor 't slachtoffer zal zorgen.]

258 beveelt: laat over aan.

** [Randschrift:] De worstelinge vande natuerlijcke genegentheyt tegen het gheloove, ende vant vleesch tegen de geest vangt in Abraham op nieus aen.

260 beslaghen met zijn ooghen: aanschouwd (zie blz. 434 vs. 148).

262 bobbeligh: opbobbelend, gistend.

263 ontlast sich selven: bevrijdt zich zelf, stort zich uit.

264 de schuym: 't schuim (Zuid-Nederl. ook de-woord); spon: stop.

265 wyd en veer: wijd en ver, overal in 't rond.

266 een staende Meer: 'n meer met stilstaand (niet stromend) water; 'n wijd meer.

267 soo flucx hy hoort vermanen van: zo gauw hij hoort spreken van Vader en van Zoon = zo gauw hij aan z'n zoon en aan z'n eigen vaderschap herinnerd wordt.

268-269 t'oogh.... doet: 't oog laat de ingehouden (opgehouden) tranen....; te spyt: tot spijt; ten spijt van, ondanks z'n standvastigheid.

270 by hem selfs: bij (in) zich zelf; d'Hebree: de Hebreeuw Abraham.

** [Randschrift:] Hy beklaegt syne ende zijns Soons ellende.

271 hertzweer: hartzeer.

272 berst.... uyt met huylen: barst zijn droefheid uit in (met) schreien.

273 Ellendigh schouw-tooneel: droevig schouwspel; alree: ach, arm al (reeds) wreed nu.

274 Ghy met de Tourts dan blaeckt: steek gij dan (z'n arm n.l.) 't offer in brand met de toorts (blaecken: doen branden), de hele regel betekent: Maak gij dan 't brandoffer met de toorts en 't scherpe offermes; tourts: zie blz. 429 vs. 57; t'Yser: 't offermes.

[p. 489]

275

Die blaeck'ren sal myn hert, die Isacx tyd sal korten,²⁷⁵

 

Die myner Zielen Ziele en 'tbloed myns bloeds sal storten:

 

En ghy rampsaligh kind, ghy draeght vast dat ghy steent²⁷⁷

 

Den rijsch-bosch, die verdoen sal kraeckende u gebeent:²⁷⁸

 

En die om 'sVaders meer als om uwe eyghen vlecken,²⁷⁹

280

Den Priester sult en'tLam eens selven offers strecken.²⁸⁰

 

O ongheluckigh kind! ô Vader sonder God!

 

Met eenen sonder heyl. Ach! ach! wat wreeder loth²⁸²

 

Ons in dien afgrond stoot, waer in ick al t'ellendigh,^**

 

Om vroom te syn voor God, my toonen moet soo schendigh:²⁸⁴

285

Om toonen myn gheloof, moet ick't te buyten gaen,

 

Om Godes Soon te syn moet ick myn Soon verslaen,

 

Te strenghen Vader syn en sal myn smert ghenesen,²⁸⁷

 

Ick magh syn Vader niet noch hy myn Sone wesen.^**

 

Hy stijght vast nietemin, en klimmende bestaet,²⁸⁹

290

Als door tgheloof vertroost, t'ontfronssen syn ghelaet.

 

Ghelyck de Silvre Sterr', die naulijckx uyt de baren²⁹¹

 

Ghewasschen synde, al meer haer voorhooft op gaet klaren,^291-292

 

Hy rust thoogh Altaer toe, met rijs hy't plat belast,²⁹³

 

En bind al soetelyck syns soons beyde armen vast.

295

Myn Vader roept het Kind, myn Vader, ô! myn Vader,^**

 

Hoe dus, hoe wendy dus u aenschyn lanckx hoe quader?²⁹⁶

 

Waer toe dient dit bedryf? ô! Vader segget myn.²⁹⁷

 

O felheyd noyt ghehoord! sal dit de middel syn²⁹⁸

275 blaec'kren: branden, pijnigen; tyd: levenstijd.

277 vast: voortdurend.

278 de takkebos (rijsch-bosch) die knetterend (kraeckende) uw gebeente zal vernietigen.

279 vlecken: zonden.

280 de priester en 't (offer)lam zult zijn (strecken) van 't zelfde offer; eens selven: van eenzelfde (selve oorspr. vorm van zelfde).

282 Met eenen: met een, tegelijk; heyl: geluk, troost; wat wreeder loth: wat'n wreed lot (wreeder zie blz. 152 vs. 37).

** [Randschrift:] Hy kan niet vereenighen sijn genegentheyt tot Isac en synen yver neffens God.

284 schendigh: jammerlik.

287 Te strenghen Vader: 'n al te strenge vader te zijn zal mijn smart niet stillen; en: niet.

** [Randschrift:] De Geest en het voornemen van Gode te gehoorsamen nemen de overhant.

289 Hij (Abraham) stijgt toch voortdurend de berg op: bestaet: begint.

291 de Silvre Sterr': de Maan.

291-292 die naulijckx uyt de baren ghewasschen synde: die nauweliks uit de zee opgerezen (zon en maan rezen op uit de zee volgens de klassieke voorstelling, zie blz. 403 vs. 21); Ghewasschen: van wassen, opgroeien, opstijgen.

293 't plat: 't vlak gedeelte (van de offertafel); altaarplat.

** [Randschrift:] Isacx versoec t'welcke in Abraham vernieuwt de worstelinghe van zijn genegentheyt teghen sijn geloove.

296 wendy: verandert ge; lanckx hoe: al langer hoe; lanckx = langer (mnl. lanc) met bijwoord-s).

297 myn: mij; (myn voor my, veel gebruikt in veel dialekten).

298 de middel: 't middel, vroeger ook 'n de-woord.

[p. 490]

 

Waer door ghy leven sult in myn nakomelinghen,^**

300

Die heldisch eenmael dees' Provincien sullen dwinghen?³⁰⁰

 

Waer door ick heylighlijck met sterffelycke Go'on³⁰¹

 

De Wereld vullen sal, met Sterren s'Hemels throon,³⁰²

 

Son-Waghen schoone Koets, die ryck syt van Robynen,^**

 

Dit eyslyck schouw-spel vlied, houd op van meer te schynen,

305

Verschuylt u in het Meyr, Abraham dan alleen³⁰⁵

 

Maeckt [Isac uytgheseyd] syn goedheyt elck ghemeen.³⁰⁶

 

Den grooten Abraham in wreedheyt van manieren,

 

Salt wilde-Swijn, de Beyr, en woeste Tyger-dieren,^**

 

Dan wyd te boven gaen, helaes! aenschout hoe vreemt

310

Hy d'ooren voor my stopt, en nergens acht op neemt,

 

Als op syn bloedigh stuck, o! welck onnoosel wesen,³¹¹

 

De Moorder van syn kind schynt s'hooghstens straf te wesen.³¹²

 

De gheen die aen syn bloed hem selven schuldigh maeckt,

 

Vertwyffelt oft hy oock in Goddeloosheyd raeckt.

315

Myn Vader leent my t'oor, niet niet dat myn begeeren,

 

Is met een langh sermoon u gramschap af te weeren,³¹⁶

 

Mayt stoutelyck ter neer, 'tby u ghesayde graen,

 

Komt, komt, wilt dien ghy lieft dit leven vry ontslaen:³¹⁸

 

Drenckt met myn bloed dees zo'on die dus te samen hanghen,

320

Vermits myn dood u lust, ist sterven myn verlanghen,

 

Alleenlyck maeckt my diets waer in ick heb verschuld,³²¹

 

Soo grouwelycken dood, hebbe ick wel oyt ghevult

 

Met doodlyck Aconith u schotel, myn behoeder,³²³

** [Randschrift:] Het was veeleer Abraham als Isac, die welcke dit alles voorstelde syne ghedachten, waer in de genegentheden streden.

300 heldisch: heldhaftig: dees' Provincien: deze landen, deze gewesten.

301 sterffelycke Go'on: vorsten en koningen; Go'on: omdat ze met God 't heersen gemeen hebben (klassieke term).

302 s'Hemels throon: 't uitspansel.

** [Randschrift:] Wat de Sone teghen den Vader magh geseyt hebben, oft liever wat Abraham sich selfs van synen Isac voorghestelt heeft. [In 't Randschrift: naast vs. 304 magh: kan; sich selfs: zich zelf.]

305 het Meyr: de zee (met de Antwerpse wije ee uitspraak).

306 Maeckt [Isac uytgheseyd].... ghemeen: maakt iedereen deelachtig aan z'n goedheid, is goed voor iedereen behalve (uytgheseyd) voor Izaak.

** [Randschrift:] Ten heeft gheen quade Sone gheweest.

311 stuck: daad (vergelijk: schelmstuk).

312 s'hooghstens straf: de straffende hand van de allerhoogste, van God (hooghstens met dubbele verbuiging, zie ook vs. 392 en vs. 409, door verwarring met woorden als 's gevangens).

316 u gramschap: uw gramschap.

318 wilt dien.... ontslaen: wil hem die ge liefhebt onbezwaard (vry) dit leven ontroven.

321 waer in... verschuld: waarin ik me schuldig heb gemaakt, waaraan ik dit verdiend heb.

323 Aconith: 't sap van de Aconith ('n giftplant).

[p. 491]

 

Oft met vergif verhaest de daghen van myn Moeder.³²⁴

325

Oft aenghespannen met u vyand op syn eysch,

 

Als hyt aen my versochte. ô Goddelyck Palleys!^**

 

O Heylich Hemelsch huys, ghewickt op weder-syden,^**326-327327

 

Soo sulck een misdaed oyt myn vroom ghedacht ontwyden,³²⁸

 

V Poorten voor my sluyt, en weert rechtvaerdelyck

330

My wt der Engelen Choor en 't onvergancklyck ryck:

 

Soot gheen van desen is, doet my ten minsten weten³³¹

 

O Abram [want ick u voorts Vader schroom te heeten]

 

T'ghene ick hebbe aenghegaen, waermede o! droeve saeck,³³³

 

Ick u slacht-offer ben en u myn moorder maeck:

335

Ververscht in myn ghedacht die misdaed eer ick sterve,^335-vlgg.

 

Op dat ick neffens God myn soen aen u verwerve,

 

Van sulcken snooden stuck, en by u selven ghy³³⁷

 

Vernoeght hier blyft, en ick ontslaghen overly.³³⁸

 

Myn Soon tot dese straffe en sydy niet verkoren,^**339

340

Noch by uwe eyghen schuld noch by uws Vaders tooren,

 

Den Heere ist die u roept die niet wil dat ghy d'aerd³⁴¹

 

Al quelende betreed: dat van een Heyden t'swaerd,³⁴²

 

Den draed uws levens kerve en uwe Ieught verrassche,³⁴³

 

Oft dat een vuyl ghesmoock u lyf verkeere in assche,³⁴⁴

345

Maer dat int Heyligh vuyr u ziele en gheest verscheen,

 

Met een devoten reuck met opghedraghen e'en.³⁴⁶

324 de levensdagen verhaast heb, 't levenseinde heb bespoedigd.

** [Randschrift:] Het is God wel bekent.

** [Randschrift:] Hy heeft aen syn Vader de doot niet verschult. [In 't Randschrift: naast vs. 328 verschult: verdiend (door schuld).]

326-327 Izaak roept de hemel (Goddelyck Palleys) tot getuige.

327 ghewickt op weder-syden: aan beide zijden in evenwicht gehouden; de hemel waar alles evenwichtig is, in zuivere orde.

328 ontwyden: ontwijdde (zie blz. 465 op vs. 25).

331 Soot gheen van desen is: als 't geen van van deze dingen is.

333 aenghegaen: (wat voor misdadigs ik) begonnen, gedaan heb.

335-vlgg. Breng die misdaad weer in mijn herinnering, opdat ik naast God ook van u verzoening kan verkrijgen.

337 sulcken snooden stuck: zo'n snode daad; sulcken: zulk 'n (met nog eens dat 'n achter snood).

338 Vernoeght: tevreden gesteld.

** [Randschrift:] Abraham voldoet noch Isac, noch sijn natuerlijcke ghenegentheyt uyt een Heyligh voornemen van te ghehoorsamen den ghenen die het alsoo belieft.
Men moet Godt niet vragen waerom hy het alsoo wil.

339 Abraham begint hier te spreken; en sydy niet: zijt ge niet (en.... niet: de bekende ontkenning).

341 d'aerd: de offergrond.

342 quelende: jammerend.

343 verrassche: zou overvallen.

344 verkeere in assche: in as zou doen veranderen, zou verbranden.

346 Met 'n geur van devotie en aan God opgedragen beloften (eden).

[p. 492]

 

Wat vreesdy doch myn troost, myn vreughd, die 't hert my stelet?³⁴⁷

 

Wat vreesdy myn vermaeck, d'Onsterflycke bevelet:³⁴⁸

 

T'betrachten is onse ampt, en niet t'na speuren, hoe.³⁴⁹

350

T'kan mooghlyck syn dat hy de Scepters spruyten doe

 

Wt u vermeluwt stof, oft hoe dan uyt u lenden

 

T'licht der gherechtigheyd syn stralen ons sal senden,

 

Die Bergh en rotz vermaelt met synen ys'ren staf:

 

Syn Wetten d'Hemel geeft, dit aerdrijck en t'helsch graf.^**

355

Want die u wonderbaer ter Wereld bracht in 't leven,

 

Kan spyt natuers beloop u we'er een wesen gheven,³⁵⁶

 

T'welck t'eerst wijd overtreft: de macht ontbreeckt hem niet,

 

Noch mid'len om syn volck te lossen uyt t'verdriet.

 

T'roer deser Wereld is syn wijsheyt hel van klaerheyt,

360

Hy is in mogentheyd niet minder als in waerheyd.

 

Myn goed' myn soete kind, u goedheyd al te goed,³⁶¹

 

En soeticheyd de rouw' vernieuwen in 't ghemoed,³⁶²

 

Verswaren myn verlies, en syn als heete tanghen,

 

Die my het inghewand toenypen en verpranghen:³⁶⁴

365

Myn Soon, die niet myn Soon, maer voortaen Godes syt,

 

Ontfanght de leste kus en t'oorlof voor altijd.³⁶⁶

 

Welaen, vermids t'God wil en ghy myn Vader mede^**367

 

Sulcks wilt, soo wil ick't oock, ô! voor my niet soo wreede

 

Als eerelycke dood, u komste niet vertreckt,^**369

370

Ick sie den Hemel op, God my syne hand uytstreckt.³⁷⁰

 

t'Sa laet ons t'hemwaerts spoen, en manlick onverslagen,^**371

347 vreesdy: vreest gij.

348 myn vermaeck: mijn vreugd (evenals in de vorige regel, 'n aanspreking tot Izaak); bevelet: beveelt 't, (bevelet = bevelet 't).

349 't Betrachten, nakomen van Gods bevel is onze plicht (ampt); onse ampt: spreek uit: onz' ambt (onse zie blz. 485 aant. op vs. 206).

** [Randschrift:] Hy is machtigh sijn belofte te volstrecken, hy is wijs en over-sulcks sal hy de middelen konnen vinden waer door hy de waerheyt van sijn beloften sal vast maken. [In 't Randschrift: naast vs. 355 Hy is.... te volstrecken: hij heeft 't in z'n macht z'n belofte te volbrengen; over-sulcks: daarom; - naast vs. 359 vast maken: bevestigen (door de uitkomst);]

356 spyt: ondanks (spyt als voorzetsel ook zonder te(n); een wesen gheven: bezielen, 'n leven geven.

361 soete: lief.

362 soeticheyd: beminnelikheid.

364 verpranghen: samendrukken, beknellen.

366 t'oorlof: 't afscheid.

** [Randschrift:] Isaac stemt met Abraham inde wille Gods. [naast vs. 367 stemt: stemt in (met Gods wil)].

367 Hier antwoordt Izaak.

** [Randschrift:] Treffelijck geloove van dese twee dienstknechten des Heeren.

369 eerelycke: eervolle.

370 op: open; syne hand: spreek uit: zijn 'and.

** [Randschrift:] Vermeerderinghe van Isacx geloove.

371 t'Sa: welaan.

[p. 493]

 

Een overgaende onweer, en swaer tempeest verdraghen;

 

Wat vreesdy desen slagh, hoe Vader swichty nu?^**373

 

Och weent noch schreyt niet meer, Isac is niet meer u,³⁷⁴

375

Hy was Gods eygendom, voor d'aenvangh van sijn leven,

 

Toelatende u t' besit alleenlick is ghegheven.³⁷⁶

 

Wat aersseldy te rugh op't kroonen van een stuck,³⁷⁷

 

Soo loflijck, soo beroemt, dat mynen neck het iuck,

 

Daer God my meed belast afschud' met t'uwe t'same,^**

380

En ick sijn woord alsoo vrymoedich ghehoorsame?

 

Waer wil ick hem ontvlien? den Hemel is syn stoel,³⁸¹

 

D'aerd syner voeten banck, en d'onverlichte poel³⁸²

 

Daer de rampsalighe in voor s'Duyvels wreedheyt swichten,³⁸³

 

Ist doel waer in hy spilt van synen toorn de schichten.³⁸⁴

385

Mijn heyl, myn hooghste goed alleen ick uyt hem schepp',

 

Syn Altaer is alleen de vrijheyd welck ick heb.

 

Helaes! u weenen stilt, dees' zo'on gheen tranen willen³⁸⁷

 

Soo seer als menschen bloed om haren dorst te stillen;

 

t'Slacht-offer en de geen die 't vuyr sal steken aen,

390

Door noodwangh syn ghedruckt sich eens hier van t'ontslaen:³⁹⁰

 

Laet ons betoonen dat wy leerden onse zeden,

 

Ghy in des hooghstens Schole, ick in d'uwe, en dat heden³⁹²

 

Syn Woord dat alles schiep, dat alles stiert en ment

 

Des Heyl'gen saecke uytvoert, den qua'en plaeght met ellend:³⁹⁴

395

Die meer syn zaed bemint als God, verdient alrede³⁹⁵

 

In 't huys der kindren Gods te missen syne stede:³⁹⁶

** [Randschrift:] Beschryvinghe van het ware gelove, en van de schoone vruchten desselfs in het herte der wtverkoorne haer Godt onderworpende, ende hem meer lievende als haer selven.

373 swichty: zwicht ge, trekt ge terug.

374 Isac is niet meer u: Izaak behoort niet meer aan u.

376 Toelatende: door Gods toelating, door Gods gunst (toelatende: op toelatende wijze).

377 Wat aersseldy te rugh: wat (aarzelt ge) deinst ge terug; te rugh is 'n versterking: aerselen betekende zelf al terugdeinzen.

** [Randschrift:] Schuldighe plicht der kind'ren Gods. [In 't Randschrift: naast vs. 379 Schuldighe: verschuldigde.]

381 stoel: troonzetel.

382 d'onverlichte poel: de donkere poel, de hel.

383 Daer.... in: waarin.

384 spilt: in grote hoeveelheid afschiet.

387 zo'on: zoden (waaruit hier de offertafel bestond).

390 zijn door 'n dwingende noodzakelikheid, gedwongen zich eens hiervan te ontlasten; wij moeten noodgedwongen dit nu eenmaal doen.

392 des hooghstens: van de Allerhoogste.

394 de zaak van de (heilige) Godvrezende doet; dus: de heilige helpt, maar de zondaar met onheil straft.

395 Hij die z'n kind (syn zaed) meer liefheeft als God.

396 stede: plaats, verblijf.

[p. 494]

 

En die Gods Acker-veld wil bouwen, is verplicht

 

Hem nimmermeer te bien een weygrigh aenghesicht.³⁹⁸

 

De Vader dus versterckt, verfrischt syn treurigh wesen,^**399

400

En roept ô Abraham! schept moed en wilt niet vreesen,⁴⁰⁰

 

De Wereld, Adam, t'vleesch syn in u t'onderbracht,⁴⁰¹

 

De Geest, t'Gheloove en God syn noch uws levens kracht.^**

 

O God door uwen Geest geeft dat s'gheloofs vertrouwen,

 

Myn hand verselle oock dat van verre ick magh aenschouwen,

405

Des waren Isacx beeld, en dat t'slacht-offer soet,

 

En d'Offraer moghen syn ghewasschen in syn bloed.

 

Noch naulijckx eyndight hy oft om den slagh te gheven,^**

 

Heeft hy met macht alree den Sabel opgheheven,

 

Oft s'alderhooghstens stem komt donderende voor^**409

410

Dit schouw-spel, en verlet syn Gheest, syn hand en oor:⁴¹⁰

 

Abraham t'is ghenoegh, houd Abraham laet blyven,^**411

 

Herscheyd herscheyd u stael, k'wil niet uws soons ontlyven,⁴¹²

 

'Khebbe een volkomen proef van u Godsvruchtigheydt,

 

Voor't doen neme ick de wil die daer was en bereyd.⁴¹⁴

415

Abraham looft den Heer', t'slacht-offer vande koorde

 

Ontslaet hy op den velde en aen den selven oorde,^415-416

 

Hy seltsaem eenen Ram met d'hoornen vind verlet,⁴¹⁷

 

Met welckers bloed devoot hy't groenende Altaer smet.⁴¹⁸

 

t'Gheweldighste helden stuck, dat t'edelste ghemoed^**419-vlgg.

420

Der dichters oyt verdichte u daden wijcken moet,

398 nímmermeer: nooit.

** [Randschrift:] Abrahams overwinninghe, ghehert en versterckt door synen sone Isac. [In 't Randschrift: naast vs. 400 ghe-hert: bemoedigd (gehart, van 'n hart voorzien);]

399 De Vader: Abraham; verfrischt syn treurigh wesen: herstelt z'n droevig gelaat.

400 Abraham spreekt zich zelf toe.

401 t'onderbracht: overwonnen (ten ondergebracht).

** [Randschrift:] Sijn Gebedt.

** [Randschrift:] Sijn oprechte ghehoorsaemheyt.

** [Randschrift:] God verklaert hem het overblyfsel van syn verborghen wille. [naast vs. 410 overblyfsel: 't overige, nog niet aan A. bekende; - naast vs. 411 wille: opzet, bedoeling;]

409 komt.... voor: voorkomt.

410 schouw-spel: toneel (van Izaak's slachtoffering); verlet: weerhoudt.

** [Randschrift:] Abraham looft den Heere, en offert hem een wonderlijc toegesonden Schaep. [naast vs. 413 wonderlijc: op wonderbare manier.]

411 houd: hou op (ons halt).

412 Herscheyd: steek terug in de schede; (herscheyden van scheide: schede); ontlyven: 't doden, de dood (zie vs. 232).

414 daer was: aanwezig was.

415-416 vande koorde ontslaet hy: maakt ie los van 't touw (koorde was vroeger alleen 'n de-woord).

417 seltsaem: op 'n zeldzame, wonderlike manier.

418 welckers: van welcker, onder invloed van 't Duits ontstaan naast welk; 't groenende Altaer: 't altaar van groene zoden (zie vs. 387).

** [Randschrift:] Abrahams geloove steectuyt boven alle andre gaven die hem de Heylighe Gheest heeft uytghedeelt.

419-vlgg. De dichter spreekt Abraham toe.

[p. 495]

 

En dese Wet die d'hand uws afkomsts voor sal schryven,

 

Sal nauwe een slecht verhael syn van u stout bedryven.

 

Een ander roem die't lust u overwinnende hand,^421-423

 

V onghedempt gemoed, u goedheyd u verstand,

425

En u rechtvaerdigheyt die d'onbesnedene eeren,⁴²⁵

 

Myn swacke scheepken schroomt op die Zee te laveren:

 

Myn dicht sal u geloof niet in't gheheel verbre'en,⁴²⁷

 

Maer d'honderderley vrucht by haer gheteelt versche'en;⁴²⁸

 

Ick wil geene and're stof dese hebbe ick uytghesondert,

430

Noch eer als melden ick't wil aensien als verwondert.⁴³⁰

 

Slaet Heydenen de bla'en op van u Boecken vry,^**

 

Verhaelt in't langhe en't breede u kinder-moordery,

 

Op d'Altaers van u Go'on, haelt op u schrijf pampieren,

 

V Tempelen doorloopt en mids door d'offervyeren,⁴³⁴

435

Die uyt vermaerdheys lust u Vadren blaecken de'en,

 

Onmoogh'lijck ist dat ghy my wysen mooght sulck een

 

Beeld van Godsvruchticheyd, daer't luck soo stryd ten toone;⁴³⁷

 

Daer Vader en daer Soon, min Vader blyckt en Sone:^**438

 

Daer d' yver van een mensche en Gods medoogentheyd,

440

D'een d'ander om den krans in vrundschaps plicht ontseyt.⁴⁴⁰

 

D'eene offert zyn gheslacht uyt nood en dwangh den Goden,⁴⁴¹

421-423 En deze geschiedenis (Wet) die de hand van uw nakomeling Mozes (uws afkomsts) als 'n voorbeeld van gehoorzaamheid zal optekenen, zal nauweliks (nauwe) 'n zwakke (slecht) weergave zijn van uw kloekmoedige daad; Wet: de (oude) wet, 't oude testament, waarvan dit gedeelte door Mozes beschreven is; voor schryven: schrijven, optekenen als 'n voorbeeld.

425 die d'onbesnedene....: die zelfs de heidenen eren.

427 niet in't gheheel: niet in z'n volheid; verbre'en: verbreden, verbreiden.

428 Maar de honderdvoudige vruchten van verschillende aard door uw geloof voortgebracht; haer: van 't geloof gezegd door de verzinnebeelding van 't geloof in de gedaante van 'n vrouw; versche'en: verscheden, verscheiden.

430 Nog liever dan er van te spreken wil ik 't in bewondering aanschouwen.

** [Randschrift:] De wreede menschverdichte Godsdienstigheyt der Heydenen, dewelcke hare kinderen den Duyvel geoffert hebben, en behoort nimmermeer met Abrahams vergeleken te worden. [In 't Randschrift: naast vs. 432 menschverdichte Godsdienstigheyt: door mensen verzonnen godsdienst; - naast vs. 435 en behoort nimmermeer....: kan nooit met die van Abraham....;]

434 mids door: midden door.

437 daer't luck soo stryd ten toone: waar de wisselende toestanden zo openlik met elkaar strijden; 't luck: de wisselende omstandigheden (luk, geluk in onzijdige betekenis); ten toone: openlik, duidelik.

** [Randschrift:] Onderscheyt tusschen der ongelooviger ende Abrahams offerhande. [naast vs. 438 der ongelooviger: van de ongeloovigen (heidenen); der ongelooviger: ouwe middeleeuwse verbuiging, zie bijv. Gulden Winckel, blz. 397 vs. 16; Pascha, blz. 225 vs. 1191.]

438 min....: minder Vader en Zoon blijken, dan dienaars van God.

440 D'een met de d'ander strijdt om de hoogste krans van de liefde; ontseyt: van ontseggen: bestrijden (zie vs. 453) uit: ten strijde ontseggen.

441 D'eene: n.l. bij de heidenen.

[p. 496]

 

Een ander om met syn onnoosel kind te dooden⁴⁴²

 

T'ontsterflycken syn naem, een ander voor de schrick⁴⁴³

 

Van't dreygende ongheval, een ander dat hy schick

445

Nae't oude exemplaer van s'Lands ghewoont syn zeden,⁴⁴⁵

 

Die ons t' ghesight verblind, die wreedelyck de reden⁴⁴⁶

 

Wt haren setel stoot, en die gheveynst verveelt⁴⁴⁷

 

Dat sondigende men s'deughds personagie speelt.⁴⁴⁸

 

Maer syns selfs over-Heer wil Abram te dier stonde,⁴⁴⁹

450

Op't eensaem steyl gheberght begaen een vlecke en sonde,⁴⁵⁰

 

Afgryslijck voor d' Hebreen, en noch ter selver tijd⁴⁵¹

 

Als dHemel gaef-rijck hem heeft mild ghebenedijd:

 

Ontseght natuer ten strijde en yvrigh op de beenen,^**453

 

Verdoende synen Soon, bekrijght sich selfs met eenen.⁴⁵⁴

455

Mijn kunst-Goddin, die niet u Dichters t'voorhooft fier,⁴⁵⁵

 

Op den Parnas' omvlecht met broosen Lauwerier,

 

Maer op't doorluchtigh blauw van s'Hemels solderinghen,⁴⁵⁷

 

V pruyck met groene bla'en gaet kranssen en omringhen,

 

Zeght wat gheheymenis [want 'tis u naeckt en bloot]^**459

460

Verschuylt dese Heyl'ghe schorsse. ô! Duyvel, sonde en Dood⁴⁶⁰

 

Ontsteldy niet van ancxst van spijt te rugghe vliende?

 

Hier uwen ondergangh naeckt afgheschildert siende?

442 met te dooden: door te doden.

443 T'ontsterflycken: onsterfelik te maken.

445 Nae't oude exemplaer van s'Lands ghewoont: naar 't oude voorbeeld van 's lands gewoonte.

446 de reden: de rede, 't menselik verstand (reden en rede: beide in dezelfde betekenissen).

447 gheveynst verveelt: op valse geveinsde manier verbreidt, rondzegt (vervelen: vermenigvuldigen).

448 personagie speelt: de rol speelt; personagie: spreek uit: personaadzje (zie blz. 441 vs. 309).

449 syns selfs over-Heer: meester over zich zelf, met volkomen vrije wil, niet omdat 't zo de gewoonte is, enz.

450 een vlecke en sonde: wat op zich zelf (zonder Gods bevel) 'n zonde en misdaad zou zijn.

451 en noch: en dat nog wel; ter selver: op dezelfde (zie vs. 280).

** [Randschrift:] Vrucht van onse verdorvenheyt.

453 Ontseght natuer ten strijde: daagt de menselike natuur ten strijd uit, strijdt tegen de menselike natuur; yvrigh op de beenen: ijverig op de been, in de weer; vol ijver (voor Gods eer).

454 Verdoende: dodende, door te doden.

455 Mijn kunst-Goddin: mijn muse (geen heidense muse van de mythologiese Parnas wil Du Bartas).

457 doorluchtigh: doorschijnend; s'Hemels solderinghen: s'hemels open zalen (solderinge, zoals in 't middeleeuws: wijd open terras).

** [Randschrift:] De offerhande van Isac is gheweest een schaduwe van het ware on bevlecte Lam, te weten Christus Iesus. [In 't Randschrift: naast vs. 460 schaduwe: voorafbeelding.]

459 'tis u naeckt en bloot: 't ligt helemaal open voor u.

460 Verschuylt: verbergt.

[p. 497]

 

Dat met ghespannen boogh, Godt op u mickt ghewis,^**

 

Dat Isac t'recht Patroon uws overwinners is.⁴⁶⁴

465

Beyds sijn sy wel bemind haers Vaders eengheboren,⁴⁶⁵

 

Beyde Heyl'ghe stichters van twee volck'ren uytverkoren:⁴⁶⁶

 

Van Heyl'ghe Vaders beyds sy trossen beyde haer hout,⁴⁶⁷

 

Onnoosel, stemmeloos, ootmoedigh en niet stout,⁴⁶⁸

 

Gheknevelt sijnse beyde, en beyde sijnse onschuldigh,

470

Van hare Vad'ren beyds, ter dood gheschickt gheduldich,⁴⁷⁰

 

Op Sions Heyl'ghen bergh, die hoogh en heerelijck,

 

Ons als een ladder streckt nae't eeuwigh Hemel-rijck:

 

Ons t'Paradijs ontsluyt daer Adam wt most vluchten,

 

En voortbrenght s'levens Boom met sijn heyl-rijcke vruchten.

475

T'is waer dat Christus sterft en Isac overschiet,⁴⁷⁵

 

Vermits sijn sterflijckheyd tot ons verlossingh niet⁴⁷⁶

 

Ghenoechsaem was voor Gode, ons misdaed veel te snoode,

 

Was een vele eed'ler bloed en eeuwigh zaed van noode.⁴⁷⁸

Dichter laet de kryters snatren,
Ghy doet onse tanden watren
Nae dijn Heyl'ghe rijmery.
So moetmen Poëtiseren,
Goddelijcken Bartaseren,
Schouwen alle Sotterny.⁶
Als de Const met suyvre handen
Bloeyen magh in onse Landen,
Wort sy door dien Geest geloont,
Die den Dichter der Hebreuwen
Galmen doet van euw tot euwen,
En hem ewigh Koningh kroont.

Deus Providebit.^*

** [Randschrift:] Verghelijckinghe ende overeenstemminghe, tusschen Christum ende Isac, tusschen de waerheyt ende de schaduwe. Onderscheyt tusschen d'een en d'anders offerhande. [In 't Randschrift: naast vs. 467 d'een en d'anders: van d'een en d'andere (d'een en d'anders als éen woord genomen, waardoor de s alleen bij ander).]

464 t'recht Patroon uws overwinners is: de zuivere voorafbeelding van uw overwinnaar is; Izaak's vrijwilllig offer is de voorafbeelding van Kristus' offer, waardoor zonde, dood en duivel overwonnen worden.

465 Beyds: beiden (beyds: met s dikwels in 't 17d'eeuws; zie ook Gulden Winckel blz. 301 vs. 3).

466 Beyde Heyl'ghe: spreek uit: beid'eil'ge.

467 trossen: torsen (trossen 't zelfde als torsen; beide vormen van ouds).

468 Onnoosel, stemmeloos: onschuldig en zonder klagen (stemmeloos: zonder stem, geluid te geven).

470 gheschickt: bestemd (van schikken: bestemmen).

475 overschiet: in 't leven blijft.

476 ons verlossingh: ons zie blz. 457 vs. 268.

478 eeuwigh zaed: 'n eeuwige Zoon, 'n goddelike Zoon (zaed: zoon, zie vs. 395).

6 Schouwen: schuwen (schouwen, in Holl. en Brabantse streektalen).

* Deus providebit: God zal er in voorzien; deze spreuk wijst door de beginletters D en P op Dirck Pietersz.

TEKSTKRITIEK: vs. 32, de oude uitgave heeft achter schickelicken een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 54, de oude uitgave heeft achter willen een punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 104 begeeft, de oude uitgave heeft geen komma. - vs. 106 uyt, de oude uitgave heeft geen komma. - vs. 113 meest, de oude uitgave heeft geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 149 trouweloos, en vs. 150 bevalt, de oude uitgave heeft geen komma's.

TEKSTKRITIEK: vs. 169, de oude uitgave heeft achter worm een punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 193, de oude uitg. heeft achter goed geen komma. - vs. 195, de oude uitg. heeft achter neyghen 'n komma. - vs. 202, de oude uitg. heeft achter ghe-eert geen vraagteken.

TEKSTKRITIEK: vs. 219, de oude uitgave heeft achter ontbeere 'n komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 267, de oude uitgave heeft achter vermanen 'n komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 288, de oude uitgave heeft achter wesen 'n komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 301, de oude uitgave heeft achter Go'on 'n komma. - vs. 302, de oude uitgave heeft achter sal geen komma. - vs. 309, de oude uitgave heeft achter vreemt 'n komma. - vs. 321 diets, de oude uitgave heeft dienst.

TEKSTKRITIEK: vs. 326, de oude uitgave heeft achter versochte 'n komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 349, de oude uitgave heeft achter hoe 'n komma. - vs. 352, de oude uitgave heeft achter senden 'n punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 395 als God, de oude uitgave hier geen komma en wel achter alrede.

TEKSTKRITIEK: vs. 409, de oude uitgave heeft achter voor 'n komma. - vs. 419, de oude uitgave heeft achter ghemoed 'n komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 433, de oude uitgave heeft achter Go'on geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 450, de oude uitgave heeft achter sonde 'n punt. - vs. 460, in de oude uitgave staat achter schorsse geen punt.

* Tot den Dichter der stichtelijcker Rijm-konst:
Dit rijmpje is niet van Vondel, maar waarschijnlik van de uitgever.