Alle de brieven. Deel 15: 1704-1707

[p. 206]

Brief No. 259
25 Mei 1705

Gericht aan: de Royal Society.

Manuscript: Eigenhandige, ondertekende brief. Het manuscript bevindt zich te Londen, Royal Society, MS 2047, Early Letters L.3.81; 12 kwartobladzijden.

Gepubliceerd in:

Philosophical Transactions 24 (1704-1705), no. 298 (april 1705), blz. 1906-1917,^+ 13 figuren. - Vrijwel volledige Engelse vertaling van de brief.

A.J.J. Vandevelde 1924: De 2^e en de 3^e Engelsche reeksen der brieven van Antoni van Leeuwenhoek..., in Versl. en Meded. Kon. Vlaamsche Acad., Jrg. 1924, blz. 137. - Nederlands excerpt.

+ fig. LXXXIV-XCVI.

Korte inhoud:

Beschrijving van kristallen van calciet, gips, bergkristal en enkele insluitsels zoals chloriet en toermalijn. Experimenten met oplossen en weer doen uitkristalliseren van kristallen. Onjuiste waarneming van een gefossiliseerde rups in bergkristal.

Figuren:

De oorspronkelijke tekeningen zijn verloren gegaan.

Opmerkingen:

In Vandevelde is deze brief abusievelijk gedateerd op april 1705.

Een eigentijdse, Engelse vertaling van de brief bevindt zich in handschrift te Londen, Royal Society, MS 2048, Early Letters L.3.82; 11 foliobladzijden. De brief werd voorgelezen op de vergadering van de Royal Society van 3 juli 1705 O.S. (Royal Society, Journal Book Original, Dl. 11, blz. 74). Zie voor de Oude Stijl (O.S.) de Opmerkingen bij Brief 249 van 22 juli 1704, in dit deel.

[p. 207]

Letter No. 259
25 May 1705

Addressed to: the Royal Society.

Manuscript: Signed autograph letter. The manuscript is to be found in London, Royal Society, MS 2047, Early Letters L.3.81; 12 quarto pages.

Published in:

^+Philosophical Transactions 24 (1704-1705), no. 298 (April 1705), pp. 1906-1917, 13 figures. - Practically complete English translation of the letter.

A.J.J. Vandevelde, 1924: De 2^e en de 3^e Engelsche reeksen der brieven van Antoni van Leeuwenhoek..., in Versl. en Meded. Kon. Vlaamsche Acad., 1924, p. 137. - Dutch excerpt.

+ figs LXXXIV-XCVI.

Summary:

Description of crystals from calcite, gypsum, rock-crystal, and some few inclusions, such as chlorite and tourmaline. Experimenting with dissolving crystals and making them crystallize again. Wrong observation of a fossilized caterpillar in rock-crystal.

Figures:

The original drawings are lost.

Remarks:

In Vandevelde this letter has been wrongly dated in April 1705.

A contemporary English translation of the letter in manuscript is to be found in London, Royal Society, MS 2048, Early Letters L.3.82; 11 folios. The letter was read in the meeting of the Royal Society of 3 July 1705 O.S. (Royal Society, Journal Book Original, vol. 11, p. 74). For the Old Style (O.S.) see the Remarks on Letter 249 of 22 July 1704, in this volume.

[p. 208]

Delft in Holland den 25^e Meij 1705.

Aan de Hoog Edele Heeren.
Mijn Heeren die vande Coninklijke Societeit in London.

Mijn laasten onderdanigsten, aan Hare Hoog Edele Heeren is geweest den 24^e April¹, die ik niet en twijfel ofte sal wel² bestelt sijn.

Ik neme de vrijheijt, dese mijne volgende aan teekeningen, UE. Hoog Edele Heeren te laten toe komen, met die gedagten dat ze niet on aan genaam sullen sijn.

⁺In laaste vande Maant Maart laastleden, komt mij de Heer Petrus Valkenier³ weder besoeken, die bij sig hadde eenige Cristallen, die nog op de steenen⁴ saaten, om mij deselve te laten sien, die seer verwonders waardig⁵ waren; en onder anderen hadde deselve Heer een kleijne vuijst groote, als⁶ op een gepakte, ofte te samen gevoegde kleijne Keij-steentjens, die als een klomp te samen gehegt waren, door seer heldere deeltjens, die men den naam van wilt Cristal⁷ geeft, en als men de soo genoemde Cristal deeltjens, waar vande grootste verhevene puncten, niet grooter waren als groote sanden⁸ door het Vergroot-glas⁹, scheen ons toe, dat mede veele ses zijdig waren, over een komende met het Berg Cristal¹⁰.

1 L. doelt hier op Brief 258 van 24 april 1705, in dit deel.

2 wel, in goede orde.

+ Kristallen uit breccie.

3 Zie voor Valckenier aant. 2 en 12 bij Brief 253 van 13 december 1704, in dit deel, en het Biogr. Reg., Alle de Brieven, Dl. 14, blz. 370.

4 op de steenen, aan de brokjes steen of rots vast.
In de huidige mineralogische nomenclatuur: kristallen op matrix. [Bu.]

5 verwonderens waardig, bewonderenswaardig.

6 een... als, een stuk ter grootte van een kleine vuist, als het ware bestaande uit.

7 De term ‘wild kristal’ komt in de huidige mineralogische literatuur niet voor. In deze en de volgende alinea (zie aant. 13) verwart L. enige zaken met elkaar. Zijn beschrijving van een steen die bestaat uit met heldere deeltjes samengevoegde kleine steentjes is die van een breccie: een gesteente dat uit hoekige brokstukken is samengesteld, waarbij de brokstukken aan elkaar gekit zijn met een natuurlijk cement dat hier onder andere kristalletjes bevat. Uit het vervolg van de brief valt af te leiden dat de kristalletjes bestaan uit calciet (calciumcarbonaat, CaCO₃) en uit gips (gehydrateerd calciumsulfaat, CaSO₄.2H₂O). In Zwitserland komen dikke lagen van deze orogene, d.i. bij de gebergtevorming ontstane breccies voor. Deze formatie wordt ‘Wildflysch’ genoemd, naar het voorkomen op steile hellingen (‘flysch’ betekent vloeien of afstorten in het lokale dialect). [Bu.]
Zie voor eerdere waarnemingen aan calciet aant. 98 en 102 bij Brief 253 van 13 december 1704, in dit deel. Over verschillende vormen van gips, halfhydraat en anhydriet schreef L. uitgebreid in Brief 108 [63] van 3 augustus 1688, Alle de Brieven, Dl. 7, blz. 280-340, met afbeeldingen van kristallen in de fig. LXI-LXXII op Plaat XIV.

8 Een groot sand heeft een volume van ongeveer 0,66 mm³.

9 Hierna is beschouwde vergeten.

10 Omdat de kristalletjes zeszijdig zijn, denkt L. in eerste instantie dat zij bergkristal zijn, een kleurloze, doorzichtige, macrokristallijne variëteit van het mineraal kwarts. De kristallen daarvan zijn eveneens zeszijdig. In het vervolg van de brief stelt L. echter zelf vast dat de kristalletjes iets anders moeten zijn dan bergkristal. [Bu.]
Zie voor eerdere vermeldingen van bergkristal aant. 9 bij Brief 253 van 13 december 1704 en aant. 48 bij Brief 256 van 12 maart 1705, beide in dit deel.

[p. 209]

Delft in Holland, the 25th of May 1705.

To the Very Noble Sirs,
Gentlemen of the Royal Society in London.

My last humble letter to Your Honours was that of the 24th of April¹, which I do not doubt will have duly reached you.

I take the liberty to send Your Honours these my following notes, thinking they will not be unwelcome.

⁺At the end of the past month of March Mr Petrus Valkenier² came to visit me again; he had with him some crystals, which were still attached to the stones, to show them to me; they were very admirable. Among others, the said gentleman had a fragment the size of a small fist, consisting as it were of small packed-together or joined stones, which were fastened together in a lump by very clear particles, which is given the name of wild crystal³. And when one contemplated the so-called crystal particles, the largest elevated points of which were no larger than large grains of sand⁴ when viewed through the magnifying glass, it seemed to us that many of them were six-sided and resembled rock crystal⁵.

1 L. here refers to Letter 258 of 24 April 1705, in this volume.

+ Crystals from breccia.

2 For Valckenier see nn. 2 and 5 on Letter 253 of 13 December 1704, in this volume, and the Biogr. Reg., Collected Letters, vol. 14, p. 371.

3 The expression wild crystal is not used in present mineralogical literature. In this paragraph and the following one (cf. n. 6) L. confuses some matters. His description of a stone which consists of little stones, joined together by clear little parts, refers to a breccia: i.e. a rock which is composed of angular fragments, in which the fragments are glued together by means of a natural cement, which here contains, among other things, little crystals. It can be deduced from the sequel of the letter that these crystals consist of calcite (calcium carbonate, CaCO₃) and of gypsum (hydrated calcium sulphate, CaSO₄.2H₂O). In Switzerland thick strata of these orogenic, - i.e. originating when the mountain came into being - breccias are to be found. This formation is called ‘Wildflysch’ because it occurs on steep slopes (in the local dialect ‘flysch’ stands for flowing or crashing down). [Bu.]
For earlier observations of calcite see nn. 25 and 26 on Letter 253 of 13 December 1704, in this volume. On various forms of gypsum, hemihydrate, and anhydrite L. wrote in great detail in Letter 108 [63] of 3 August 1688, Collected Letters, vol. 7, pp. 281-341, with pictures of crystals in the figs LXI-LXXII on Plate XIV.

4 A large or coarse grain of sand has a volume of approximately 0.66 mm³.

5 Because the little crystals are six-sided L. at first thinks that they are rock-crystals, a colourless transparent macrocrystalline variety of the mineral quartz. The crystals of this are also six-sided. In the continuation of the letter, however, L. himself concludes that the little crystal must be something different from rock-crystal. [Bu.]
For earlier references to rock-crystal see n. 4 on Letter 253 of 13 December 1704 and n. 10 on Letter 256 of 12 March 1705, both in this volume.

[p. 210]

⁺De geseijde Heer seijde verder, dat men in Switserland, vande hoogste Bergen¹¹ vond, die niet anders als¹² uijt groote en kleijne steenen, vermengt ofte te samen gevoegt, met het wilt Cristal, en welke Bergen, men aldaar noemt, Nagelfelsen¹³, even alsof men seijde Spijker Bergen, om dat deselve veele verhevene, ofte uijtstekende puncten hebben.

Alsoo mij over boodig¹⁴ gepresenteerd wierde, vande te samen gevoegde steentjens, eenig deel daar van te nemen, omme mijne observatien daar ontrent te konnen nemen, soo sloeg ik met een sluetel, vier â. vijf, keijsteentjens van het groote stuk af, in welk doen ook af vielen, veel vande soo genoemde wilt Cristal deeltjens.

⁺Dese geseijde Cristal deeltjens, voor het Vergroot-glas brengende, sag ik dat ijder bij na van een ander maaksel was, schoon veele haar opperste, ofte punct, ses zijdig was toe loopende, ende dat van bijsondere groot heden¹⁵, want int breeken van den anderen¹⁶, namen de zijden een bij sondere¹⁷ gedaante aan, en het was, als of¹⁸ niet dan uijt lange deeltjens waren te samen gestelt, ende daar bij soo helder als eenig Cristal soude konnen wesen, uijt gesondert daar de selve aan de steentjens¹⁹ waren vereenigt geweest, ende die Cristal deeltjens lagen eenige dikte op malkanderen, ende deselve waren ook soo kleijn, dat hondert, en meer, geen groot Cristal deeltjen konde uijt maken, en onder andere sag ik ook wel Cristal deeltjens, niet grooter als een grof zand⁸ is, die wel uijt hondert Cristal deeltjens²⁰, die alle seer helder waren, ende als een bergje Cristal waren te samen gevoegt, dat geen on aan genaam gesigt²¹ verwekte.

Ook mede sag ik eenige Cristal deeltjens, in plaats dat andere haar opperste een ses zijdige punct was, dat dese haar opperste²² uijt veel scharpe punctjens waren bestaande, waar van de eene in hoogte, en dikte, veel vanden anderen waren verschillende, dat het gevoelen verstrekte²³, hier in bestaande²⁴, dat ze uijt lange deeltjens waren te samen gestremt²⁵.

+ ‘Nagelfluh’.

11 vande hoogste Bergen, zeer hoge bergen, bergen die tot de hoogste behoren.

12 niet anders als, lees: uit niets anders bestaan dan.

13 De juiste aanduiding in het plaatselijke, Zwitserse dialect is ‘Nagelfluh’. ‘Fluh’ is het oud-Germaanse woord voor ‘Fels’, rots of rotswand. Hiermee wordt het gesteente conglomeraat aangeduid, dat bestaat uit aaneengekitte rolstenen. Hun ronde vormen steken als koppen van klinknagels uit het gesteente. L. spreekt hier van bergen met uitstekende punten, omdat hij aan de punt van de spijker dacht in plaats van aan de kop. Lüschen, Namen der Steinen, geeft als oudste schriftelijke bron voor het woord Adelung, Wörterbuch, 1777. [Bu.]

14 over boodig, zeer bereidwillig.

+ Calcietkristallen.

15 ende... grootheden, en dat ze (nl. de kristallen) van verschillende grootten waren.

16 van, bij, tegen over den anderen, van, bij, tegenover elkaar.

17 een bij sondere, elk hun eigen.
Bij het breken van calciet ontstaan splijtfragmenten die alle dezelfde karakteristieke vorm hebben, namelijk rhomboëders. Verderop in deze alinea blijkt dat duidelijker. L. zag kristalletjes die uit minstens honderd deeltjes bestonden. Bij het slaan van calciet kunnen duidelijk zichtbare splijtvlakken gevormd worden in de kristallen zonder dat deze uit elkaar vallen. [Bu.]

18 als of, alsof ze uit.

19 aan de steentjes, aan de brokjes steen.

8 Een groot sand heeft een volume van ongeveer 0,66 mm³.

20 Hierachter zijn de woorden waren te samen gevoegt, die ook het gezegde vormen van de volgende bijzin, achterwege gebleven (haplologie).

21 geen onaangenaam gesigt, een heel aardig schouwspel.

22 in plaats... opperste, waarvan de top, in plaats van een zeszijdige punt, zoals bij andere kristallen.

23 het gevoelen verstrekte, de gedachte opriep.

24 ⁺De woorden hier in bestaande zijn overtollig.

+ fig. LXXXIV-LXXXV.

25 L. beschrijft hier calcietkristallen zoals afgebeeld in fig. 1 en 2. [Bu.]

[p. 211]

⁺The said gentleman further said that in Switzerland there were found very high mountains, which consist of nothing but large and small stones, mixed or joined with the wild crystal, which mountains are there called Nagelfelsen⁶, as if one said nail mountains, because they have many elevated or protruding points.

Since I was offered very readily to take some part of the small joined stones in order that I might make observations about them, with a key I struck off four or five small stones from the large fragment, in doing which there also fell off many of the particles of so-called wild crystal.

⁺When I put the said crystal particles before the magnifying glass, I saw that nearly each of them had a different structure, though the tap or point of many of them tapered from six sides and they had different sizes, for in breaking them apart from each other the sides took their own form, and it was as if they were composed of none but long particles⁷, and besides as transparent as any crystal could be, except where they had been joined to the small stones. And those crystal particles lay in rather thick layers upon each other, and they were also so small that one hundred and more of them could not form a large crystal particle. Among others I also saw crystal particles no larger than a coarse grain of sand⁴, which were composed of at least a hundred crystal particles, which were all very transparent and formed as it were a small heap of crystal which produced a very nice spectacle.

I also saw some crystal particles whose top, instead of being a six-sided point, consisted of many sharp points, the height and thickness of one of which differed much from those of another, which evoked the idea that they had crystallized from long particles⁸.

+ ‘Nagelfluh’.

6 The correct designation in the local Swiss dialect is ‘Nagelfluh’. ‘Fluh’ is the old-German word for ‘Fels’, rock or rock-face. With this term the rock conglomerate is labelled, which consists of rubble stones which are glued together. Their round forms protrude from the rock like the heads of rivets. L. here speaks of mountains with protruding points, because he was thinking of the point of the nail instead of its head. Lüschen, Namen der Steinen, mentions Adelung, Wörterbuch, 1777, as the oldest written source for the word. [Bu.]

+ Calcite crystals.

7 When calcite is broken cleavage fragments result, all of which have the same characteristic form, i.e. rhombohedra. This becomes clearer further on in this paragraph. L. saw little crystals which consisted at the least of a hundred little parts. When calcite is struck it is possible that clearly visible cleavage planes are⁺ formed in the crystals without the latter falling apart. [Bu.]

+ figs LXXXIV-LXXXV.

4 A large or coarse grain of sand has a volume of approximately 0.66 mm³.

8 Here L. describes calcite crystals as depicted in figs 1 and 2. [Bu.]

[p. 212]

Ik vernam²⁶ ook, dat daar de keij-steentjens, niet digt bij den anderen¹⁶ hadden gelegen, dat²⁷ die spatie^a soo als het in ons bloote oog scheen, mede gans vervult hadde geweest, met het geseijde soo genaamde Cristal; maar als wij met meerder toe sigt²⁸, beschouwde, soo konden wij sien, dat soo danige Cristal deelen wel aan de keijtjens waren vereenigt, maar datter tussen die Cristal deelen, eenige kleijne holligheden waren, waar uijt ik een besluijt maakte²⁹, dat de keij-steenen, soo op malkanderen hebbende gelegen³⁰, als men die nu vind, een vloeijbare stoffe tussen de keij-steenen is gekomen, die soo een Cristallige stoffe in heeft gehad, waar uijt alle de Cristallen sijn gestremt³¹ ende dat daar³² de steentjens wat verre van een hebben gelegen, isser³³ soo veel Cristal deelen niet geweest, dat ze de plaats niet hebben konnen vervullen, ende dus³⁴ een opening hebben veroorsaakt³⁵.

Ik hebbe goet gedagt, twee vande soo genoemde Cristal deeltjens van eenige weijnige die ik voor Vergroot-glasen hadde staan aan te wijsen, van die geene welkers opperste met punctjens sijn versien.

⁺Fig: 1. ABCDEF. vertoont een geseijt Cristallig deeltje aan het welke met ABC. ende voor een gedeelte tussen DF. af gebeeld is, waar van³⁶ het van andere Cristallige deeltjens is af gebrooke, ende vereenigt is geweest³⁷, ende tussen DEF. is het geene waar mede het buijten andere deelen was uijt stekende, ende aan welk deel, seer veel uijt stekende punctjens waren, die hier soo veel als in den Teijkenaar sijn vermogen was, sijn af gebeelt³⁸.

⁺Fig: 2. GHIKLMN. verbeelt een grooter Cristallig deeltje, dat aan sijn nevens leggende deeltje is vereenigt geweest, als GHIKO. werd aan gewesen³⁹. Dat gedeelte dat van het geseijde⁴⁰ dat niet vereenigt is geweest, en waar aan soo veel doenlijk was, de uijt stekende, ofte verhevene punctjens werden aan gewesen, met LMNGO⁴¹.

26 vernam, nam waar.

16 van, bij, tegen over den anderen, van, bij, tegenover elkaar.

27 dat is overtollig.

a hs: spatje

28 met meerder toe sigt, scherper, aandachtiger.

29 een besluijt maakte, de conclusie trok.

30 dat... gelegen, dat, toen de keistenen zo op elkaar lagen.

31 die... gestremt, die een kristalachtige stof bevatte, waaruit alle kristallen vast geworden zijn.

32 ende dat daar, en waar. Naar de constructie zou de hier beginnende bijzin ook kunnen behoren bij soo konden wij sien, maar het is niet waarschijnlijk, dat dit L.'s bedoeling is geweest.

33 isser, lees: zijn er.

34 dus, daardoor (nl. door hun afwezigheid).

35 Dit is een goede waarneming van L. In een breccie is de ruimte tussen de hoekige fragmenten niet altijd volledig gevuld met een cement, hier de calciet- en/of gipskristalletjes. De uitleg die L. geeft is juist: uit circulerende vloeistoffen is calciet en/of gips in de holten tussen de fragmenten uitgekristalliseerd. [Bu.]

+ fig. LXXXIV.

36 waar van, waar, op welke plaats (van is overtollig).

37 ende vereenigt is geweest, en waar het aan andere deeltjes heeft vastgezeten.

38 ⁺In fig. 1 is een calcietfragment afgebeeld dat parallelgroei vertoont. Vanuit diverse kristalkiemen groeien de kristallen evenwijdig aan elkaar verder, zodat er verschillende punten ontstaan in plaats van een enkele punt als begrenzing van het kristal. [Bu.]

+ fig. LXXXIV.

+ fig. LXXXV.

39 ⁺In fig. 2 is eveneens een calcietkristal met parallelgroei afgebeeld. Gezien de mededelingen van L. verderop in de brief is het mogelijk dat het onderste gedeelte met de evenwijdige strepen uit gips bestaat. [Bu.]

+ fig. LXXXV.

40 Dat... geseijde, lees: dat gedeelte van het geseijde Cristallig deeltje.

41 met LMNGO, lees: werd aangewesen met LMNGO. (ook hier haplologie; vgl. aant. 20).

[p. 213]

I also observed that, where the small stones had not been close together, that space, as it appeared to the naked eye, had also been filled entirely with the so-called crystal. But when we looked more attentively, we could see that these crystal parts were indeed joined to the small stones, but that between those crystal parts there were some small cavities, from which I drew the conclusion that, when the stones lay upon each other as they are now found, between the stones there came a liquid substance, which contained a crystalline substance from which all the crystals crystallized, and where the small stones were somewhat far from each other, there had not been so many crystal parts that they could not fill the place and thus they caused an opening⁹.

I thought fit to designate two of the so-called crystal particles among the few which I had standing before magnifying glasses, of those whose tops are provided with points.

⁺Fig. 1. ABCDEF shows one of the said crystal particles on which it is depicted between ABC, and partly between DF, where it has been broken off from and has been joined to other crystalline particles, and between DEF is the part by which it over-topped other parts on which part there were very many protruding points, which have here been depicted as well as was possible for the draughtsman¹⁰.

⁺Fig. 2. GHIKLMN represents a larger crystalline particle, which has been joined to the adjacent particle, as designated by GHIKO¹¹. That part of the said particle which has not been joined to other particles and on which the protruding or elevated points are shown as well as possible is designated by LMNGO.

9 This is a good observation of L. In a breccia the space between the angular fragments is not always completely filled with a cement, here the little crystals of calcite and/or gypsum. The explanation given by L. is correct: calcite and/or gypsum, deriving from circulating fluids, has crystallized in the cavities between the fragments. [Bu.]

+ fig. LXXXIV.

10 ⁺In fig. 1 a fragment of calcite has been depicted, which shows a parallel growth. Starting from various crystal seeds the crystals grow further parallel to one another; consequently, various points come into being instead of a single point as the limit of the crystal. [Bu.]

+ fig. LXXXIV.

+ fig. LXXXV.

11 ⁺In fig. 2 again a calcite crystal with parallel growth has been depicted. When the statements of L. further on in the letter are taken into account, it is possible that the lower part with the parallel stripes consists of gypsum. [Bu.]

+ fig. LXXXV.

[p. 214]

Int handelen⁴² vande geseijde Cristal deeltjens, vernam²⁶ ik, dat deselve sig met weijnig moeijte van een lieten scheijden, ende dese sagtigheijt verder ten proeve stellende, sag ik dat⁴³ wanneer ik een zand groote⁴⁴, op een glas plaaste, ik⁴⁵ soo danig deel met mijn nagel was drukkende, wel in⁴⁶ duijsent kleijne stukjens verbrijselde, dat mij vreemt voor quam, om dat wij weten, hoe hard het Berg Cristal is⁴⁷.

Uijt dese waar neminge beelde ik mij in⁴⁸, dat het geene men wilt Cristal noemt, veel zout is, soo het anders⁴⁹ niet al te maal zout is⁵⁰.

⁺Om hier van een proef te nemen, nam ik ontrent een Ert groote, van het soo genoemde Cristal, dat ik vande keij-steenen af brak, en ik leijde het op een silversmits Houts-kool⁵¹, en ik bragt het soo heet⁵², dat het gloeijende was, en dus⁵³ liet ik het in suijver⁵⁴ regen water vallen, als wanneer⁵⁵ het aan stonts in een wit poeijer van een separeerde, dog als ik het selvige door het Vergroot-glas beschouwde, sag ik datter nog eenige zand groote⁴⁴ deeltjens in lagen⁵⁶.

42 Int handelen, bij het aanvatten.

26 vernam, nam waar.

43 dat, lees: dat ik.

44 Een zand groote is een volume van ongeveer 0,064 mm³.

45 ik, lees: en ik.

46 wel in, lees: dit in wel.

47 Hier stelt L. vast dat zijn kristallen niet uit bergkristal kunnen bestaan, want dat is veel harder en⁺ breekt niet gemakkelijk. Een interpretatieprobleem is, dat de bovenste gedeelten van de fig. 1 en 2 zonder twijfel afbeeldingen van calciet zijn, maar dat calciet niet gemakkelijk met een vingernagel in duizend stukjes te breken is. Dat kan wel met gips; het onderste gedeelte van fig. 2 zou een afbeelding van gips kunnen zijn, dat inderdaad soms in Zwitserse breccies voorkomt. [Bu.]

+ fig. LXXXIV-LXXXV.

48 Uijt... in, op grond van deze waarneming neem ik aan.

49 anders, ten minste.

50 niet... is, niet geheel uit zout bestaat.

+ Verhitting van gips.

51 Een silversmits Houts-kool is een rechthoekig blok houtskool waarop de zilversmeden hun chemische proeven deden. Door de reducerende koolstof konden zo metalen uit hun verbindingen gescheiden worden. [Bu.]

52 bragt het soo heet, vermoedelijk een contaminatie van maakte het soo heet en bragt het tot soo danige hitte.

53 dus, zo.

54 suijver, schoon.

55 als wanneer, waarbij.

44 Een zand groote is een volume van ongeveer 0,064 mm³.

56 De beschrijvingen in deze en de volgende alinea maken het waarschijnlijk dat L. hier gips heeft verhit. Er ontstaan dan calciumhalfhydraat (gebrande gips, 2CaSO₄.H₂O) en anhydriet (doodgebrande gips, CaSO₄). Het gloeiend hete gips desintegreert bij contact met water in een wit poeder. De door verhitting ontstane verbindingen reageren met water weer tot gips, het halfhydraat vrij snel en anhydriet langzamer. [Bu.]

[p. 215]

When handling the said crystal particles, I observed that they could be separated from each other with little difficulty, and when I tested this softness further, I saw that when I put an amount of one grain of sand¹² on a glass and I pressed such a part with my nail, it broke into a thousand small pieces, which appeared strange to me because we know how hard rock crystal is¹³.

On the ground of this observation I assume that what is called wild crystal consists largely of salt, at least if it is not all salt.

⁺In order to test this, I took a piece the size of a pea of the said crystal, which I broke from the stones, and I put it on a piece of silversmith's charcoal¹⁴ and I heated it to such a temperature that it was glowing-hot, and then dropped it into pure rain-water, upon which it separated at once into a white powder. But when I observed it through the magnifying glass, I saw that there were still some particles the size of a grain of sand¹² in it¹⁵.

12 A grain of sand has a volume of approximately 0.064 mm³.

13 Here L. decides that his crystals cannot consist of rock-crystal, because that is much harder and⁺ does not break easily. There is a difficulty of interpretation: the upper parts of figs 1 and 2 are doubtlessly pictures of calcite, but it is not easy to break calcite with the nail of a finger in a thousand little fragments. That is possible, however, with gypsum; the lower part of fig. 2 could be a picture of gypsum, which actually is to be found sometimes in Swiss breccias. [Bu.]

+ figs LXXXIV-LXXXV.

+ Heating of gypsum.

14 A silversmith's charcoal is a rectangular block of charcoal, on which silversmiths performed their chemical experiments. Through the reducing quality of carbon it became possible in this way to separate metals from their compounds. [Bu.]

12 A grain of sand has a volume of approximately 0.064 mm³.

15 The descriptions in this paragraph and the next one make probable that L. here has heated gypsum. Then hemihydrate of calcium (burnt gypsum or plaster of Paris, 2CaSO₄.H₂O) comes ito being, as well as anhydrite (dead-burnt plaster, CaSO₄). When brought into contact with water the white-hot gypsum disintegrates into a white powder. The compounds which have come into being through heating react with water again into gypsum, the hemihydrate rather quickly and anhydrite more slowly. [Bu.]

[p. 216]

⁺Het weijnige water, dat ontrent een kleijne vinger hoet soude uijt maken waar in het soo genoemde Cristal lag, ontrent een vierde van een ure gestaan hebbende, sag ik dat een dun vlies op de oppervlakte van het water quam, dat ik voor een kleijn gedeelte daar af nam, als mede wanneer het Vlies na verloop van twee, drie, ofte vier uren, in dikte was toe genomen, ende het selvige door het Vergroot-glas beschouwende, sag ik dat⁵⁷ behalven seer kleijne deelen, die voor een gedeelte het vlies waren uijt makende, een onbedenkelijke⁵⁸ menigte van zout deelen leggen, en dat van veele bijsondere⁵⁹ maaksels, dat⁶⁰ die niet te beschrijven sijn, soo lang werpige, viersijdige en⁶¹ ses zijdige figuuren, hebben alle een blocks gewijse gedaante⁶², als ze groot waren, ende daar benevens liepen haare langste zijden veele⁶³ parallel⁶⁴, en wanneer ik dese te samen gestremde zout deelen vande superfitie van het water, als ook die op de gront gesonken lagen, beschouwde, sag ik dat ze niet alleen grooter waren geworden, maar ijder van de selve hadde verscheijde ommetrekken, ofte krappen⁶⁵.

Vorders lagen daar het water was weg gewasemt, soo een onbedenkelijke groote menigte van kleijne zout deelen, dat die bij na het gesigt waren ontwijkende, soo dat men aan eenige naeuwlijks de figuur konde bekennen, ende die nog kleijnder waren, daar aan konde men niet anders sien, als een uijt nemende dunte en langte, even als of wij fijne kort gekapte⁶⁶ wol deeltjens voor ons bloote oog sagen leggen, uijt welke waarneminge ik in gedagten nam, dat bij aldien ik het water, daar het nu soo dun op het glas hadde gelegen, als het mij doenlijk was, wat meer bij een hadde geleijt, de zout deelen, in groote, en dikte souden toe genomen hebben, ende dat dese seer dunne lange deeltjens, veele⁶⁷ soo danige figuur al hadden, als ik aan de grooter quam te sien; int kort, de zout deelen waren soo veel, dat het het voor geen Mens en is te begrijpen, die het gesigt daar van niet en heeft.

Wanneer nu veele vande geseijde, seer heldere int Oog⁶⁸ Cristallige zout deelen, seer droog waren geworden, was de helderheijt als verdwenen, en ze waren tot een duijster lighaam geworden, waar aan geen de minste door schijnentheijt te bekennen was, en ze schenen een witte stoffe te sijn⁶⁹.

+ Kristallen van gips en anhydriet.

57 dat is overtollig.

58 onbedenkelijke, ondenkbaar grote.

59 bijsondere, verschillende.
L. bedoelt hier waarschijnlijk dat er naast de vele vormen die niet te benoemen zijn ook bekende vormen voorkomen als langwerpig, enz. [Bu.]

60 dat, zodat.

61 soo (...) en, zowel (...) als.

62 hebbende een blocks gewijse gedaante, zij waren dus duidelijk driedimensioneel, niet plat.
De beschrijving van de kristalvormen klopt met die van gips en anhydriet. Gips vormt langwerpige, zeszijdige tabulaire (in de vorm van een tafelblad) kristallen; anhydriet is orthorhombisch en vormt vierzijdige tabulaire kristallen. [Bu.]

63 veele, bij veel kristallen.

64 Kristallen van gips hebben evenwijdige lange zijden. [Bu.]

65 krappen, inkepingen.
De snelle onderdompeling van gloeiende deeltjes in water is niet de ideale manier om goedgevormde kristallen te verkrijgen. Alle denkbare onvolkomenheden zijn dan normaal. Volmaakte kristallen van gips beginnen te groeien als zeszijdige plaatjes en worden geleidelijk dikker (tabulair). [Bu.]

66 gekapte, gehakte.

67 dese (...) deeltjens, veele, veel van deze deeltjes.

68 int Oog, om te zien; lees: int Oog seer heldere.

69 Onduidelijk is hoe L. de zoutdelen zeer droog gekregen heeft, maar al bij lichte verwarming verliest gips zijn kristalwater en wordt het ondoorzichtig wit. [Bu.]

[p. 217]

⁺When the small amount of water about the size of a small thimble in which the said crystal lay had stood about the quarter of an hour, I saw that a thin film had formed on the surface of the water, a small part of which I removed from it. And when after two, three, or four hours the thickness of the film had increased and I observed it through the magnifying glass, I also saw, besides very small parts forming a part of the film, an inconceivable number of salt parts, and those of many different forms, so that they could not be named¹⁶, and oblong, four-sided, and six-sided figures, all having a block-like form¹⁷ when they were large, and further in many crystals the longest sides ran parallel¹⁸. When I observed these crystallized salt parts from the surface of the water as well as those which had sunk to the bottom, I saw that not only had they become larger, but each of them had different contours or indentations¹⁹.

Further, where the water had evaporated, there were such an inconceivable number of small salt parts that they almost escaped the sight, so that on some of them one could hardly discern the form; and on those which were smaller still one could see nothing but extreme thinness and length, as if we saw fine cropped wool particles before the naked eye, from which observation I considered that if I had put the water, where it had now been on the glass as thinly as possible, somewhat nearer together, the size and thickness of these salt parts would have increased; and many of these very thin, long particles already had the same form as I saw on the larger particles. Briefly, these salt parts were so numerous that no one can understand it who does not see it.

Now when many of the said crystalline salt parts which were very transparent to the sight had become very dry, the transparency had disappeared as it were and they had become an opaque body, on which not the least transparency was to be discerned, and they seemed to be a white substance²⁰.

+ Crystals of gypsum and anhydrite.

16 Here L. probably wants to say that, apart from the many forms which cannot be labelled, there are also well-known forms to be found, like oblong etc. [Bu.]

17 The description of the forms of crystals agrees with the ones of gypsum and anhydrite. Gypsum forms elongated six-sided and tabular (having the form of a tabletop) crystals; anhydrite is orthorhombic and forms four-sided tabular crystals. [Bu.]

18 Crystals of gypsum have parallel long sides. [Bu.]

19 A quick immersion of white-hot little parts in water is not the ideal way to obtain well-formed crystals. All imaginable imperfections then become normal. Perfect crystals of gypsum begin to grow as six-sided little plates and gradually become thicker (tabular). [Bu.]

20 It is not clear how L. managed to make the salt parts very dry, but already when it is slightly warmed, gypsum loses its crystal water and becomes opaque and white. [Bu.]

[p. 218]

Dese ontdekkinge deden mij in gedagten nemen, dat gelijk⁷⁰ soo een verhaalt zout deel^a, ten tijde dat het eenige vogt om sig hadde, door gaans in grootheijt van onbedenkelijke kleijne zout deelen was te samen gestremt⁷¹, die alle soo vast aan een waren vereenigt, dat ze een Cristallig wesen verbeelden⁷², ende de vogtigheijt gans weg gewasemt sijnde, dese te samen gestremde deelen, weder van een scheijde, dog egter soo niet, dat ze vande figuur die ze hadden, verlieten, maar alleen vande vaste vereeninge, een weijnig waren ontdaan⁷³, en dus⁷⁴ in plaats van een door schijnent lighaam, tot lighaame waren geworden, die geen ligt door lieten, en in ons oog wit schenen⁷⁵, en ik nam ook wel in gedagten, dat op het laaste, dat het water weg wasemde, de seer kleijne zout deelen, welkers maaksel om der selver kleijnheijt, voor mijn gesigt⁷⁶ sal verborgen blijven, niet op de groote zout deelen waren gestremt, ende dus ook de helderheijt waren benomen⁷⁷ daar⁷⁸ de door schijnende zout deelen, die dun waren te samen gestremt, hare door schijnentheijt waren behoudende, dog dese waren seer weijnig.

Na dat het geseijde water eenige dagen, op het geseijde soo genoemde wilt Cristal, dat gloeijende int selvige was geworpen, hadde gestaan, nam ik in een suijver⁵⁴ glas, een kleijn gedeelte van het selvige, en ik plaaste het water soo danig, datter seer weijnig lugt bij quam, en in welk water seer weijnig te samen stremminge van zout deelen quam, maar wanneer ik soo danig water, met kleijne deelen inde lugt stelde, soo sag ik dat nog veele zout deelen wierden te samen gestremt. Int kort, de zout deelen, ende de menigte van onbegrijpelijke kleijne deelen waren in soo een groote menigte, ende dat in een Ert groote water, dat het geen Mens en is te doen gelooven.

70 gelijk, terwijl, hoewel.

a hs: deell

71 door gaans... gestremt, altijd zijn volume had verkregen door het uitkristalliseren van ondenkbaar kleine zoutdelen.

72 een... verbeelden, eruit zagen als een kristal. Hier eindigt de met gelijk begonnen bijzin. Het volgende ende is overtollig; men leze: vielen deze samen gekristalliseerde delen weer uiteen, als het vocht geheel verdampt is, enz.

73 dog... ontdaan, maar niet zó, dat ze hun vorm geheel verloren, maar dat alleen de vaste aaneenhechting wat los gemaakt werd.
L. onderkent de reactie die beschreven is bij aant. 69 niet. Hij denkt dat de kleurloze, doorzichtige kristalletjes van gips dezelfde samenstelling hebben als de witte, ondoorzichtige kristalletjes na het drogen van de neerslag. De door hem bedachte uitleg (de samengevoegde deeltjes laten een beetje los) klopt dan ook niet. [Bu.]

74 en dus, en daardoor. Men leze deze zin als een hoofdzin: en zo waren ze... enz.

75 Hier is het duidelijk dat L. zelf meteen twijfelt aan de eerder in de alinea bedachte verklaring voor het wit worden van de deeltjes. Kleine deeltjes die op het laatste moment kristalliseerden, en dus toen doorzichtig waren, worden bij het drogen allemaal wit, terwijl grotere deeltjes, die dus uit elkaar zouden hebben moeten vallen, toch nog gedeeltelijk doorzichtig blijven. Dit komt omdat het waterverlies van gips aan het oppervlak begint. [Bu.]

76 mijn gesigt, mijn ogen.

77 ende... benomen, en dat zij ook ondoorschijnend geworden waren.

78 daar, terwijl.

54 suijver, schoon.

[p. 219]

This discovery caused me to consider that while such a salt part at the time it was surrounded by some moisture had always acquired its volume by the assemblage of inconceivably small salt parts, all of which were so firmly united that they resembled a crystal, these assembled parts fell apart again when the moisture had evaporated altogether²¹, but not in such a way that they lost the form they had, but their firm union was only released a little, and thus, instead of transparent bodies, they had become opaque bodies which appeared white to our sight²². And I also considered that, at the last moment when the water evaporated, the very small salt parts, whose form will remain hidden from my sight because of their smallness, had not attached to the large salt parts and thus had also become opaque, while the transparent salt parts which had thinly assembled together kept their transparency; but these were very few.

After the said water had stood for some days on the said wild crystal, which had been thrown into it while glowing-hot, I took in a clean glass a small part of it, and I placed the water in such a way that very little air could reach it, while there took place very little crystallization of salt parts in the said water, but when I put this water with small parts in the air, I saw that many more salt parts crystallized. Briefly, the salt parts and the multitude of inconceivably small parts were so numerous, and that in an amount of water the size of a pea, that no one can be made to believe it.

21 L. does not perceive the reaction which has been described in n. 20. He thinks that the colourless transparent little crystals of gypsum have the same composition as the white opaque little crystals after the precipitate has dried up. Hence the explanation he has invented (the little parts, which had been joined together, slightly give way) is not correct. [Bu.]

22 It is evident here that L. himself straightaway has his doubts about the explanation thought up earlier in this paragraph for the fact that the little parts have become white. Little parts, which crystallized at the last moment, and therefore were then transparent, all become white when drying, whereas larger parts, which, then, ought to have disintegrated, yet remain partially transparent. The reason for this is that the loss of water in gypsum begins on the surface. [Bu.]

[p. 220]

Vorders nam ik de zout deelen van de oppervlakte van het water, na dat het ontrent agt dagen hadde gestaan, en ik sag doen dat de selve niet alleen veel grooter waren te samen gestremt, maar dat daar deselve, seer net⁷⁹, en veele met gladde zijden, en opper vlakten hadden geweest, deselve niet in breete en lengte, maar ook in dikte waren toe genomen, en met soo veel kleijnder waren te samen gestremt, dat ze als blok Cristallen voor quame⁸⁰, en gelijk ik in der selver kleijnheijt na veel zout deelen sag, welkers maaksel een ende deselve figuur hadde⁸¹, soo en konde ik geen twee zout deelen, onder een groote menigte bekennen, die na malkanderen waren gelijkende⁸².

⁺Wanneer ik nu sag, dat soo een onbedenkelijke menigte van zout deelen, van het soo geseijde wilt Cristal, wanneer het gloeijende was gemaakt, tot het water waren over gegaan⁸³, nam ik een kleijn kooper kommetje, welkers holte, een half klootze ronte⁸⁴ was, ende het selfde wel⁸⁵ gereijnigt hebbende, dede ik in het selve een weijnig water, en een weijnig van het geseijde Cristal, en ik stelde het op een Houts kool, en ik bragt bij het selve soo een hitte, dat in de tijd van een menuit, het stond en kookte⁸⁶, dat⁸⁷ het water seer na⁸⁸ was weg gewasemt, als wanneer ik weder het overige water, met regenwater vermengde⁸⁹, en van dit water op verscheijde suijvere⁵⁴ glasen plaatsende⁹⁰, om te vernemen⁹¹, of door de geseijde kookinge, mede geen zout deelen, tot het water souden over gaan⁹²

Als dit water, ten meerendeel was weg gewasemt, sag ik mede verscheijde zout deelen, die met het maaksel vande eerst geseijde zout figuuren ten deele over een quamen; Maar gelijk⁷⁰ het water daar de gloeijende wilt Cristal in gevallen was, gans weg wasemde, soo waren de laaste glasen door gaans⁹³ met vogt beset, en wel meest om de zout deelen, dat ik mij in beelde seer sagte zout deelen te sijn⁹⁴, als mede lag over de zout deelen een dun Vlies⁹⁵.

79 net, mooi gevormd, met duidelijke vorm.

80 als... quame, eruit zagen als brokken kristal.

81 gelijk... hadde, hoewel ik, toen de kristallen klein waren, veel kristallen zocht, die dezelfde vorm hadden.

82 Wat L. hier waarneemt, is normaal. Bij het begin van de kristallisatie is de vorm van de kristalletjes dikwijls identiek; bij verdere groei ontstaan verschillende vormen. [Bu.]

+ Oplossing van gips in water.

83 tot... gegaan, in het water waren opgelost.

84 een half klootze ronte, een halve bol.

85 wel, goed.

86 stond en kookte, stond te koken.

87 dat, zodat.

88 seer na, vrijwel.

89 als wanneer ik (...) vermengde, en toen vermengde ik.

54 suijver, schoon.

90 en van dit water... plaatsende, en van dit water deed ik een beetje in verschillende schone, glazen bakjes.

91 te vernemen, waar te nemen.

92 Gezien de beschrijvingen in de volgende alinea's is het waarschijnlijk dat L. hier opnieuw gips in water heeft proberen op te lossen. Calciet is niet of nauwelijks in water oplosbaar. [Bu.]

70 gelijk, terwijl, hoewel.

93 door gaans, voortdurend.

94 dat... te sijn, die naar ik meen zeer gemakkelijk oplosbare zoutdelen waren.

95 Het verschil in resultaten van L.'s twee proefnemingen komt omdat hij de eerste keer een stukje gips verhitte en dat in een klein beetje water bracht dat door het hydratieproces volledig werd opgeslorpt. In de tweede proef legt hij een klein stukje gips in een kommetje water en verhit dan het geheel; dat er water overblijft komt omdat de verhouding water/gips veel groter was dan in de eerste proef, te meer daar L. zijn testresultaat nog met regenwater aanlengde. Door zijn oppervlakte-eigenschappen zal een druppel water op een glaasje altijd rond een korrel blijven hangen. In dit geval zijn de kristalletjes zo dun dat het water zich er overheen sluit. [Bu.]

[p. 221]

Furthermore I took the salt parts from the surface of the water after it had stood for about eight days, and then I saw that not only had they grown to much larger particles, but that where they had been very nicely shaped, and many of them with smooth sides and surfaces, not only their breadth and length, but also their thickness, had increased and they had crystallized with so many smaller ones that they looked like blocks of crystal, and although when they were small I looked for many salt parts which had one and the same form, among a large quantity of them I could not perceive two salt parts which resembled each other²³.

⁺When I now saw that such an inconceivable multitude of salt parts of the said wild crystal, when it had been made glowing-hot, had dissolved in the water, I took a small copper cup, whose cavity was a semi-sphere, and after I had cleaned it thoroughly, I put some water in it and a small amount of the said crystal, and I put it on a piece of charcoal. And I applied such heat to it that in the time of a minute it was boiling, so that the water had practically evaporated. I then mixed the remaining water again with rain-water and placed some of this water on several clean glasses in order to observe whether no salt parts would also dissolve in the water as a result of the said boiling process²⁴.

When the greater part of this water had evaporated, I also saw several salt parts which partly resembled the form of the first-mentioned salt parts, but while the water into which the glowing-hot wild crystal had fallen evaporated altogether, the last-mentioned glasses were always covered with moisture, and that mostly around the salt parts which I assumed to be very soft salt parts, while also a thin membrane lay on the salt parts²⁵.

23 What has been observed here by L. is normal. When crystallization begins, the forms of the little crystals often are identical; during a further growth various forms come into being. [Bu.]

+ Dissolution of gypsum in water.

24 When one takes the descriptions in the following paragraphs into account, it becomes probable that L. here again has tried to dissolve gypsum in water. Calcite can hardly, or not at all, be dissolved in water. [Bu.]

25 The different results of the two experiments of L. are caused by the fact that the first time he heated a little piece of gypsum and introduced that in a very small amount of water, which was wholly absorbed by the process of hydration; whereas in the second experiment he lays a small piece of gypsum in a little bowl with water and then heats the whole. Because the ratio of water/gypsum is far larger than in the first experiment there is some water left; all the more because L. further diluted the result of his experiment with rain water. Through its surface structure a drop of water on a slide will always remain hanging around a granule. In this case the little crystals are so thin that the water closes above them. [Bu.]

[p. 222]

⁺Om mijn selven, ontrent de laaste waar nemingen, verder te voldoen⁹⁶, soo bragt ik het glas, waar op het geseijde was leggende, bij een weijnig warmte, als wanneer⁹⁷ de waterige vogt weg wasemde, en doen sag ik veel kleijne zout deeltjens, die ik te vooren niet gesien hadde, dog op verre na soo veel niet, als uijt het eerst geseijde nat waren voort gekomen, en na verloop van ontrent een ure tijts, alsoo het vogtig weer was, beschouwde ik het glas weder, en ik vond de waterige vogt, soo om de zout deelen leggen, als offer geen weg waseminge en was geweest⁹⁸.

Vorders hebbe ik goet gedagt, eenige weijnige zout deeltjens, die in het water waren gestremt⁹⁹, waar in het gloeijent gemaakt Cristal was geblust, en uijt¹⁰⁰ seer weijnig water waren voort gekomen, op dat deselve des te naakter¹⁰¹ soude konnen besien werden, laten af beelden¹⁰².

⁺Fig: 3. werd tussen P ende Q. een zout figuurtje aan gewesen in het welke een diergelijke zout deeltje lag, dat na alle aparentie, eerst te samen gestremt sal sijn, ende daar na tot die groote is gekomen, doen het water was weg gewasemt.

⁺Fig: 4. werd tussen R ende S. mede een zout deeltje aan gewesen, dat in sig beslooten heeft, mede een eerst gestremt zout deeltje, dat aan R twee regte hoeken heeft, ende aan S een scharpen hoek, ende loopende beijde de langste zijden evenwijdig, ende welke figuure seer veel waren.

⁺Met fig: 5. werd tussen T en V een ses zijdig, figuurtje aan gewesen, daar mede een kleijnder ses sijdig figuurtjen in lag, en welke in leggende figuurtje in dikte was uijt stekende.

⁺Fig: 6. werd tussen WX. een zout deeltje aan gewesen welkers oppervlakte met een gelijk zijdige figuur over een quam, en welke figuure mij seer weijnig voor quamen, voor namentlijk daar het water wat dik hadde gelegen.

⁺Met fig: 7. werd tussen IJZ. een figuur aangewesen, welkers maaksel uijt nemende veel te bekennen waren, schoon deselve van uijt nemende dunte waren.

⁺Fig: 8. tussen A ende B verbeelt mede een zout deeltje, die onbegrijpelijk veel int water gestremt waren.

+ Zoutkristallen.

96 Om mijn selven (...) verder te voldoen, om mezelf meer zekerheid te verschaffen. Het volgende soo is overtollig.

97 als wanneer, in welke situatie.

98 De kristalletjes die L. hier waarneemt, zijn blijkbaar hygroscopisch. Gips is dat niet; het enige zout dat in aanmerking komt is calciumchloride (CaCl₂). Dit kan alleen maar zijn ontstaan als het water dat L.⁺ in de tweede proef gebruikt heeft een zuur was. Het onderscheid dat L. maakt tussen water en regenwater ondersteunt deze veronderstelling. Gezien de beschrijving in de alinea na de opsomming van de fig. 3-8 is het vrijwel zeker dat hij een zuur gebruikte. Hij giet dan tot tweemaal toe water op de kristallen en krijgt dan telkens een nieuwe neerslag van kristalletjes. Dat kan niet met gewoon water op calciet en/of gips. Als het een zuur was, in dit geval zoutzuur (HCl), dan heeft L. geen calciet gebruikt, want dat reageert zeer heftig met zoutzuur, zelfs als dat verdund is. [Bu.]

+ fig. LXXXVI-XCI.

99 gestremt, vast geworden, uitgekristalliseerd.

100 en uijt, lees: en die uit.

101 ⁺naakter, duidelijker.

+ fig. LXXXVI-XCI.

102 De kristalletjes in de fig. 3-8 zijn afkomstig van de eerste proef met wilt cristal. Het zouden deeltjes⁺ moeten zijn van gips, calciumhalfhydraat en anhydriet. De afbeeldingen zijn echter moeilijk te determineren. Fig. 4 kan een gipsdeeltje zijn; fig. 6 lijkt op een splijtfragment van calciet; de rest is onduidelijk. [Bu.]
Zie ook eerdere afbeeldingen van dergelijke kristallen: Fig. LXI-LXXII op Plaat XIV, Alle de Brieven, Dl. 7.

+ fig. LXXXVII, LXXXIX.

+ fig. LXXXVI.

+ fig. LXXXVII.

+ fig. LXXXVIII.

+ fig. LXXXIX.

+ fig. XC.

+ fig. XCI.

[p. 223]

⁺In order to gain more certainty about the last observations, I brought the glass on which the said salt parts lay near some heat, upon which the watery moisture evaporated, and then I saw many small salt particles which I had not seen before, but by no means as many as had come from the first-mentioned moisture; and after about one hour, because it was wet weather, I again observed the glass and I found the watery moisture lying around the salt parts as if there had been no evaporation²⁶.

Further I thought fit to have drawn a few salt particles which had crystallized in the water in which the crystal that had been made glowing-hot had been extinguished, and which had come from very little water, in order that they might be observed the more clearly²⁷.

⁺In Fig. 3. is designated between P and Q a salt figure in which there lay a similar salt particle, which to all appearances will first have crystallized and thereafter reached that size, when the water had evaporated.

⁺In Fig. 4. is also designated between R and S a salt particle, which also contains a salt particle that had first crystallized, which has two right angles at R and an acute angle at S, while the two longest sides run parallel; there were very many of those figures.

⁺In Fig. 5. is designated between T and V a six-sided figure, which also contained a smaller six-sided figure, whose thickness was greater.

⁺In Fig. 6. is designated between W and X a salt particle whose surface resembled an equilateral figure; I saw very few of those figures, mainly where the water had lain in a rather thick layer.

⁺In Fig. 7. is designated between IJ and Z a figure of the form of which extremely many could be discerned, although they were extremely thin.

⁺In Fig. 8. is also represented between A and B a salt particle, of which inconceivably many had crystallized in the water.

+ Salt crystals.

26 Evidently, the little crystals here observed by L. are hygroscopic. This is not the case with gypsum; the only salt which qualifies for this is calcium chloride (CaCl₂). This can only have come into being, if the⁺ water, used by L. in the second experiment, was an acid. The distinction made by L. between water and rain water supports this hypothesis. When one takes the description in the paragraph after the enumeration of the figs 3-8 into account, it is almost certain that he used an acid. He pours, then, up to two times water on the crystals and obtains each time a new precipitation of little crystals. This is impossible with ordinary water on calcite and/or gypsum. If it has been an acid, in this case hydrochloric acid (HCl), then L. has not used calcite, for this reacts strongly with hydrochloric acid, even if the latter has been diluted. [Bu.]

+ figs LXXXVI-XCI.

27 ⁺The little crystals in the figs 3-8 derive from the first experiment with wild crystal. They ought to be particles of gypsum, calcium hemihydrate, and anhydrite. Yet the pictures are difficult to identify. Fig.⁺ 4 could be a gypsum particle; fig. 6 looks like a cleavage fragment of calcite; the others are unclear. [Bu.]
See also earlier pictures of such crystals: Figs LXI-LXXII on Plate XIV, Collected Letters, vol. 7.

+ figs LXXXVI-XCI.

+ figs LXXXVII, LXXXIX.

+ fig. LXXXVI.

+ fig. LXXXVII.

+ fig. LXXXVIII.

+ fig. LXXXIX.

+ fig. XC.

+ fig. XCI.

[p. 224]

Alsoo ik veel waarneminge, ontrent het laast geseijde water hadde gedaan, waar door alle het water weg was, en tot twee maal toe nieuw water op het soo genoemde wilt Cristal hadde gegooten, sag ik tot mijn verwondering, dat telkens op de oppervlakte van het water, nieuwe^a zout deelen gestremt lagen, dog meest alle¹⁰³ van soo danige kleijnheijt, dat¹⁰⁴ door het Vergroot glas te besien¹⁰⁵, als grof zand⁸ in ons bloote Oog¹⁰⁶, en egter¹⁰⁷ konde men der selver figuur, seer klaar bekennen, te meer, om dat ze alle seer door schijnende waren, en gelijk⁷⁰ veele zout figuuren soo sagt sijn, en met vogtig weer, in een waterige vogt smelten, soo waren dese zout deelen soo hard, en geen de minste vogt om haar, als of het zout deelen uijt de kalk hadden geweest, en selfs verlieten, met een weijnig beweginge, die men aan het glas dede het selvige¹⁰⁸, en wel voor namentlijk, daar de zout deelen wat groot waren gestremt¹⁰⁹.

Na dese mijne waarneminge, hebbe ik door het Vergroot-glas weder beschouwt, verscheijde stukken van mijn Berg, ofte Rots, Cristal soo als die vande steenen waren af geslagen, daar in ik voor desen onder andere, wel in het Cristal leggende de figuur⁺ als met 5. tussen TV, aan gewesen hebbe ontdekt¹¹⁰, en nu weder een ses zijdig stuk⁺ Cristal, welkers punct mede ses zijdig was toe loopende, en meer als een duijm¹¹¹ dik⁺ was, beschouwende, ontdekten¹¹² in het selvige, eenige punctige blaeuwe Cristalletjens als hier met fig: 9. tussen C ende D werd aan gewesen, ende dat van verscheijde grootheden, sijnde de eene van een schoonder Blaeuw, als de andere¹¹³.

Als mede ontdekten ik in een ander stuk Cristal, wel diergelijke figuuren, maar geene die een Blaeuwe Couluur hadden, waar van eenige soo helder waren als Cristal, en andere weder soo duijster als of het niet dan een swartagtige aarde was, leggende de een dieper, als de andere int Cristal¹¹⁴.

Ik hadde een stuk Cristal, daar in ik meer dan dertig Blaeuwe figuurtjens als fig:⁺ 9. in telde, ende dat eenige¹¹⁵ van soo danige kleijnheijt, datze door het Vergroot-glas, als grof zand⁸ in ons oog scheen, en soo veel als ik konde oordeelen, waren deselve ses zijdig, en onder die sag ikker die de nette volmaaktheijt niet en hadde¹¹⁶, en welkers⁺ eene punct grooter was als de andere, als met fig: 10. tussen EF werd aan gewesen.

a hs: nieuw

103 meest alle, de meeste.

104 dat, lees: dat zij.

105 te besien, lees: bezien (voltooid deelwoord).

8 Een groot sand heeft een volume van ongeveer 0,66 mm³.

106 Na Oog is het werkwoord, bij voorbeeld voor quamen, vergeten.

107 egter, toch.

70 gelijk, terwijl, hoewel.

108 verlieten (...) het selvige, lieten (...) hiervan (nl. van het glas) los.

109 Het is onduidelijk wat L. hier gezien heeft. [Bu.]

+ fig. LXXXVII.

110 De interpunctie en de woordvolgorde in het zinsgedeelte daar in... hebbe ontdekt zijn verwarrend.⁺ Men leze: waarin ik vroeger wel de in het kristal liggende figuur die in fig. 5 tussen T en V afgebeeld is, heb ontdekt.

+ fig. LXXXVIII.

+ Anataas.

111 Een duijm is 2,61 cm.

+ fig. XCII.

112 ontdekten, ontdekte ik.

113 In deze alinea beschrijft L. waarnemingen aan bergkristal, want heldere stukken calciet of gips van⁺ meer dan een duijm dik komen in breccie niet voor. De in fig. 9 en 10 afgebeelde blauwe kristallen zijn van anataas, een van de drie polymorfen van de verbinding TiO₂. Blauwe kristallen van anataas in kwarts zijn zeer karakteristiek. [Bu.]

+ fig. XCII-XCIII.

114 Bergkristal kan insluitsels bevatten van tientallen verschillende mineralen; slechts enkele zijn zo karakteristiek dat men op grond van de kleur of vorm hun identiteit kan vaststellen. [Bu.]

+ fig. XCII.

115 ende dat eenige, en wel sommige.

8 Een groot sand heeft een volume van ongeveer 0,66 mm³.

116 die... hadde, die niet volkomen zuiver gevormd was.

+ fig. XCIII.

[p. 225]

Because I had made many observations about the last-mentioned water, as a result of which all the water was gone, and I had poured twice new water on the said wild crystal, I saw to my astonishment that each time on the surface of the water new salt parts lay which had crystallized, but most of them were so small that, when viewed through the magnifying glass, they appeared as coarse grains of sand⁴ to the naked eye, and yet one could discern their form very clearly, the more so because they were all very transparent; and while many salt figures are so soft and melt to a watery moisture in wet weather, these salt parts were so hard, and there was not the least moisture around them, as if they had been salt parts from lime, and, if some motion was imparted to the glass, they were even detached from the latter, and this mainly where the salt parts had crystallized to large figures²⁸.

After these my observations I again observed through the magnifying glass several fragments of my rock crystal such as they had been struck off from the stones, in which⁺ I previously discovered among others the figure lying in the crystal as designated in Fig.⁺ 5 between T and V, and as I now observed again a six-sided fragment of crystal, whose⁺ point also tapered from six planes and which was more than an inch²⁹ thick, I discerned therein some small, pointed, blue crystals, as designated here in Fig. 9 between C and D, and those of different sizes, one being a more beautiful blue than the other³⁰.

I also discovered in another fragment of crystal similar figures, but none which had a blue colour; some of these were as transparent as crystal, and others again so opaque as if they were nothing but blackish earth, one lying at a greater depth in the crystal than another³¹.

I had one fragment of crystal in which I counted more than thirty small blue figures⁺ like that in Fig. 9, some of them so small that, when viewed through the magnifying glass, they appeared like a coarse grain of sand⁴ to the sight, and as far as I could judge they were six-sided, and among those I saw some which were not perfectly⁺ formed and whose one point was larger than the other, as designated in Fig. 10 between E and F.

4 A large or coarse grain of sand has a volume of approximately 0.66 mm³.

28 What L. has seen here is not clear. [Bu.]

+ fig. LXXXVIII.

+ Anastase.

+ fig. XCII.

29 An inch is 2.61 cm.

30 In this paragraph L. describes observations of rock-crystal, for bright pieces of calcite or gypsum⁺ which are thicker than a duijm (inch) are not to be found in breccias. The blue crystals depicted in figs 9 and 10 are from anatase, one of the three polymorphs of the compound TiO₂. Blue crystals of anatase in quartz are very characteristic. [Bu.]

+ figs XCII-XCIII.

31 Rock-crystal may contain inclusions of dozens of various minerals; only a few of them are so characteristic that their colour or form makes it possible to determine their identity. [Bu.]

+ fig. XCII.

4 A large or coarse grain of sand has a volume of approximately 0.66 mm³.

+ fig. XCIII.

[p. 226]

Ik sag ook een figuurtje leggen, dat een seer net gelijk zijdige figuur was, welkers vier zijden wat schuijns waren toe loopende, ende de oppervlakte het selve, bestond mede uijt een net vier zijdige figuur, en het was daar bij soo helder als Cristal, over een komende, als of wij met ons bloote Oog, een diamant van een gemene¹¹⁷ soort sagen, die men een dik-steen¹¹⁸ noemt¹¹⁹.

Moeten wij niet verbaast staan, als wij sien, dat de verhaalde figuuren, in soo een harde stoffe ingelijft sijn, den eenen dieper, ende den anderen weder seer na¹²⁰ aan de oppervlakte van het Cristal.

⁺Ik hebbe stuk¹²¹ Berg Cristal, dat ses zijdig is, met een ses zijdige punct, van ontrent een vinger dik, en een duijm¹¹¹ breet lang, welk Cristal op een vande ses zijden, in het bloote oog te sien, met puttjens was, ter groote van een halve Nagel, en dese puttjens schenen voor het meerendeel gevolt te sijn, met een aardagtige stoffe, en wanneer ik dat Cristal voor het Vergroot glas bragt, beelde ik mij in¹²², dat ten tijde dat het Cristal in grootheijt was toe genomen, ofte gestremt, dat als doen eenige Rijpjens, anders Ruspen geseijt, op het Cristal hadden geloopen, ende deselve vande Cristal deelen waren omvangen geworden, te meer, om dat andere deelen, dieper int Cristal lagen, ende dus gans en al, vande Cristal omvangen waren, de lighame van dese Ruspjens, bestonden, uijt seer kleijne of dunne Rings gewijse deelen, gelijk ik in soo danige schepseltjens wel hadde waar genomen¹²³.

Ik hadde het geseijde stuk Cristal, voor een Vergroot glas gestelt, ende een gedeelte⁺ van een Ruspje dat wat diep int Cristal lag, laten af teijkenen, als hier met fig: 11: GHIK. werd aan gewesen.

Dit deel en quam men niet verder te sien, om dat de eijnden van het selvige, als van G en I. van andere diergelijke deelen bedekt was, en dit was ook het grootste lighaam dat ik quam te sien, want andere deelen waren maar kleijnder stukken, en brokken, en onder alle die ik ontdekten, was maar een deeltje dat wat spits toe liep, en welk deel ik oordeelde dat van het agterlijf was, en aan een ander deel oordeelde ik dat het een hooft hadde geweest, en ik sag ook twee kleijne deeltjens leggen, die een schoon ligt groen hadde, en ook mede waren eenige stukjens vande dierkens, een weijnig na den groenen hellende¹²⁴.

117 gemene, gewone, veel voorkomende.

118 Een dik-steen is een ruwe diamant die zijn octaëdrische kristalstructuur nog heeft en boven en onder vlak geslepen is. Het bovenste gedeelte is tweemaal zo sterk afgeknot als het onderste. Al in het midden van de negentiende eeuw kwam deze manier van slijpen nauwelijks meer voor; het is thans slechts een tussenfase in het slijpen van een ruwe diamant tot een briljant (Nieuwenhuis' Woordenboek, Dl. 3, blz. 51).

119 Het is niet duidelijk welk mineraal L. hier gezien heeft. Mogelijk een heldere rhomboëder van calciet. [Bu.]

120 seer na, nagenoeg, vrijwel.

+ Chloriet.

121 stuk, lees: een stuk.

111 Een duijm is 2,61 cm.

122 beelde ik mij in, dacht ik.

123 De puttjens op een van de zes zijvlakken van een bergkristal zijn natuurlijke etsfiguren die door oplossingen in het gesteente aangebracht worden. De aardagtige stoffe in de putjes en de stukken ‘rups’ in het kristal bestaan uit chloriet, een complex waterhoudend en gehydrateerd magnesium/ijzersilicaat. Dit mineraal komt overal in de Alpen in kwarts voor. [Bu.]

+ fig. XCIV.

124 na den groenen hellende, groenachtig.⁺
In fig. 11 is onverweerd chloriet afgebeeld, dat uit groene plaatjes bestaat. [Bu.]

+ fig. XCIV.

[p. 227]

I also saw a small figure whose form was very perfectly equilateral, whose four sides tapered somewhat obliquely, and the surface of which also consisted of a perfectly four-sided figure³²; and this was as transparent as crystal, resembling to the naked eye a diamond of a common type, which is called a dik-steen³³.

Must we not be astonished when we see that the said figures are embedded in such a hard substance, one at a greater depth and another again almost at the surface of the crystal?

⁺I have got a fragment of rock crystal which is six-sided, with a six-sided point, about one finger thick and an inch²⁹ long, which crystal was provided on one of the six sides, as viewed by the naked eye, with small pits the size of half a nail; and these pits seemed to be filled for the greater part with an earth-like substance. And when I put that crystal before the magnifying glass, I thought that at the time when the crystal had grown in size or crystallized, some caterpillars had moved on the crystal and that they had been encapsulated in the crystal parts, the more so because other parts lay at a greater depth in the crystal and were therefore completely encapsulated in the crystal; the bodies of these caterpillars consisted of very small or thin ring-like parts, as I had sometimes observed them in such creatures³⁴.

I had put the said fragment of crystal before a magnifying glass and ordered a part of a caterpillar to be drawn, which lay at some depth in the crystal, as is designated⁺ here in Fig. 11 by GHIK.

This part was not visible any further, because the ends of it, to wit G and I, were covered by other similar parts, and this was also the largest body I saw, for other parts were merely smaller fragments and lumps, and among all those I discovered there was only one particle which tapered somewhat and which I thought to be the abdomen, and another part I judged to be a head, and I also saw two small particles which were a beautiful pale green, and there were also some pieces of the little animals which were greenish³⁵.

32 It cannot be determined what kind of mineral has been seen here by L. Possibly it is a clear rhombohedron of calcite. [Bu.]

33 A dik-steen (literally: a thick stone) is a rough diamond which still has its octahedronal crystal structure, and the upper and lower surfaces of which have been cut straight. The upper plane has been truncated twice as much as the lower one. Already in the middle of the nineteenth century this way of cutting was rarely to be met with; nowadays it is no more than an intermediate stage in cutting a diamond in the form of a brilliant (Nieuwenhuis' Woordenboek, vol. 3, p. 51).

+ Chlorite.

29 An inch is 2.61 cm.

34 The small pits on one of the six lateral surfaces of a rock-crystal are natural etching figures which are brought about in the stone through solutions. The earth-like substance in the pits and the pieces of ‘caterpillar’ in the crystal consist of chlorite, a complex silicate of magnesium/iron, which is hydrated and contains water. This mineral is everywhere to be found in the Alps in quartz. [Bu.]

+ fig. XCIV.

35 ⁺In fig. 11 chlorite has been depicted, which has not disintegrated and consists of green little plates. [Bu.]

+ fig. XCIV.

[p. 228]

⁺Ik hadde twee stukken Cristal, waar van het kleijnste meer als een duijm¹¹¹ dik, ende ses zijdig was, in het welke ik seve lange deeltjens ontdekten, sijnde het dikste als een hair van ons hooft¹²⁵, van een donker graeuwe Couluur, en hebbende aan het eene eijnde, verscheijde dunder uijt stekende dunne deeltjens, of striemtjens¹²⁶, andere waren dunder, en eenige van uijt nemende dunte.

In een ander dikker Cristal, sag ik meer als 25 soo danige lange deeltjens, en hoe¹²⁷ ik dit Cristal aan stukken kloofde, om te ontdekken wat voor stoffe dat het mogte sijn, soo en hebbe ik tot mijn oogmerk niet konnen komen, als alleen dat ik sag, dat een vande selve¹²⁸ een holligheijt hadde, en rond was, en een ander dat het plat was, sonder dat ik eenige de minste holligheijt aan het selve konde bekennen, en in een ander af geslagen stuk Cristal, ontdekten ik een drizijdig lang deeltje, dat een holligheijt hadde, dit laaste quam mij seer net int oog¹²⁹, ter wijl ik het op sijn eijnde konde beschouwen, en nog een ander konde ik mede seer naakt sien, dat drie zijdig was, waar van de twee zijden, ijder wel een derde deel breeder was, als de derde zijde, dog ik konde mijn selven, niet ten vollen versekeren, dat het selve hol was¹³⁰, als mede sag ik een lang deeltje, dat vierzijdig was, waar van de twee tegen over den anderen¹⁶ staande wel twee maal soo breet waren, als de twee andere zijden, en alsoo ik mij versekerde, dat het geen hair of wolletjens waren, en geen gewas oijt hadde gesien, dat soo dunne deelen voortbragt, soo en konde ik geen de minste besluijt maken¹³¹, wat het voor een stoffe was, en veel minder hoe deselve int Cristal waren gekomen, daar in deselve als kruijs¹³², en dwars over malkanderen lagen¹³³.

⁺Ik hebbe voor desen waar genomen, dat wanneer ik het Berg Cristal int vuijr bragt, dat het dan aan veel stukken sprong, waar uijt ik een besluijt maakte, dat in het selvige beslooten moste wesen, eenige vogt, ofte zout deelen, die soo danige groote ontstukken springinge veroorsaakte, en om sulks na te vorssen, bragt ik in een glaasje eenige ontstukken geslage Cristal deeltjens, en ik nam waar, dat door het vuijr een seer weijnige vogt, ende zout, van het selvige wierde af gedreven, en wanneer ik eenige Cristal deelen, soo gloeijende als ik die maken konde, int water liet vallen, en konde ik niet gewaar worden, dat eenige zout deelen gelijk ik in andere saaken hadde gesien, op de oppervlakte van het water gestremt wierde.

+ Streping.

111 Een duijm is 2,61 cm.

125 Een hair van ons hooft is 60-80 µ.

126 Striemtjens, streepjes.
De correcte Nederlandse mineralogische term is ‘streping’. Het is niet duidelijk welk mineraal de vezelige, haarachtige insluitsels vormt. De kleur donkergrijs is een aanwijzing voor een sulfozout (een verbinding van lood, antimoon of arseen en zwavel) of voor toermalijn. Het laatste mineraal heeft inderdaad vaak een overduidelijke streping op zijn vlakken. [Bu.]

127 en hoe ik, en hoe ik ook.

128 vande selve, nl. van de stukken (of stukjes) van het gekloofde kristal.

129 quam... oog, kon ik heel precies zien; de bijzin terwijl... beschouwen is een bepaling van omstandigheid hierbij.

130 De driehoekige doorsnede wijst in de richting van toermalijn, maar van dat mineraal komen geen holle kristallen voor. [Bu.]

16 van, bij, tegen over den anderen, van, bij, tegenover elkaar.

131 geen... maken, niet de geringste conclusie trekken.

132 als kruijs, als het ware kruiselings.

133 De kristallen met de beschreven vierzijdige doorsnede kunnen anhydriet zijn. De door L. waargenomen kruisvormige vergroeiing van twee kristallen is bij anhydriet toeval. [Bu.]

+ Bergkristal.

[p. 229]

⁺I had two fragments of crystal, the smaller of which was more than an inch²⁹ thick and six-sided, in which I discovered seven long particles, the thickest having the thickness of a hair from our head³⁶, of a dark grey colour, and having at one end several tapering thin particles or striations; others were thinner, and some extremely thin³⁷.

In another thicker crystal I saw more than 25 such long particles and in whatever way I cleft this crystal to pieces in order to discover what kind of substance it might be, I have not been able to achieve my purpose; I only saw that one of them had a cavity and was round, and another was flat, and I could not discern the least cavity in it. And in another fragment of crystal that had been struck off I discovered a three-sided long particle which had a cavity³⁸; I could see the latter very precisely, because I could observe it at its end, and yet another I could also see very clearly; this was three-sided, each of the two sides of them being one third broader than the third side, but I could not gain full certainty that it was hollow. I also saw a long particle that was four-sided, the two opposed sides of which were at least twice broader than the two other sides; and since I made certain that they were not hairs or threads of wool, and I had never seen any plant which produced such thin parts, I could not reach the least conclusion as to the question what kind of substance it was, and much less so how they had got into the crystal, where they lay as it were crosswise on each other³⁹.

⁺I previously observed that when I put the rock crystal into the fire, it burst into many fragments, from which I concluded that some moisture or salt parts must be contained in it, which caused such a great bursting-to-pieces, and in order to investigate this, I put in a glass some crystal particles that had been struck to pieces, and observed that by the fire a very small amount of moisture and salt was expelled from it. And when I dropped some crystal parts, as glowing-hot as I could make them, into the water, I could not discern that some salt particles crystallized on the surface of the water, as I had seen in other cases.

+ Striations.

29 An inch is 2.61 cm.

36 A hair from our head is 60-80 µ.

37 It is not clear which mineral forms the fibrous, hair-like inclusions. The dark-grey colour is an indication of a sulfo-salt (a compound of lead, antimony or arsenic and sulphur), or of tourmaline. It is true that the mineral last named often has a patently obvious striation on its planes. [Bu.]

38 The triangular cross-cut points to tourmaline, but of this mineral no hollow crystals are to be found. [Bu.]

39 The crystals with the four-sided cross-cut described here could be anhydrite. In anhydrite the cruciform concrescence of two crystals, as observed by L., is a coincidence. [Bu.]

+ Rock-crystal.

[p. 230]

Ik hebbe egter op nieuw, eenige Cristal deelen op een Houts kool geleijt, ende het weijnig, dat door de hitte niet weg was gesprongen, in schoon regenwater laten vallen, en schoon ik geen zout deelen, op de oppervlakte van het water konde gewaar werden, soo hebbe ik niet te min, verscheijde malen van dit water genomen, ende dat geplaast op de suijverste⁵⁴ glasen die men bedenken konde, en na dat dit water eenige tijd, nu in vogtig, en dan in droog weer hadde gestaan, beschoude ik het selve veel maal, en ik sag door gaans¹³⁴, datter seer veel zout deelen, ende dat van verscheijde figuuren lagen gestremt, waar van de meeste haar nette maaksel, niet te bekennen waren¹³⁵, om dat het water niet weg wasemde, dat ik mij inbeelde¹³⁶, dat tweederleij zout was, namentlijk, het zout dat al rede gestremt was, ende het zout dat nog int water was, dat rontom de te samen gestremde zout deelen was leggende.

Als ik op de na middag in helder weer (in April) de zout deelen klaarder sag, als ik daar te vooren hadde gedaan, waren deselve des anderen daags smergens de klok ses uren, weder met soo veel int Oog water deelen¹³⁷ beset¹³⁸, dat men sig daar over te verwonderen hadde.

Onder de geseijde zout figuuren, als ik die op het klaarste sag, quam het selvige¹³⁹ met de figuur over een die het Cristal heeft, namentlijk ses zijdig, en gelijk⁷⁰ ons Berg Cristal ses zijdig is, met een ses zijdige punct soo hadde de gestremde zout deeltjens,⁺ twee ses zijdige puncten, welk zout figuurtje, fig: 12. tussen L en M werd aan gewesen¹⁴⁰.

Ik hebbe mijn selven in gebeeld¹⁴¹, dat bij aldien de Berg Cristallen, soo danig in hare te samen stremminge, hadden gelegen, dat ze aan geen van beijde de eijnden¹⁴², maar int midden waren vast gehegt, dat ze als dan, twee ses zijdige puncten zouden hebben¹⁴³, gelijk wij sien, dat de sal peter¹⁴⁴ int water stremmende, ende op zijde aan eenig deel vast sittende, niet alleen ses zijdig zijn, maar de eijnden van deselve, die¹⁴⁵ sijn scharp toe loopende, niet ses zijdig gelijk de Cristallen, maar veeltijts Beijtels gewijse¹⁴⁶.

54 suijver, schoon.

134 door gaans, telkens.

135 waar... waren, bij de meeste hiervan kon men de nauwkeurige vorm niet waarnemen. (In hedendaags Nederlands is L.'s constructie onmogelijk.)

136 dat ik mij inbeelde, zodat ik dacht.

137 int Oog water deelen, deeltjes die er als waterdeeltjes uitzagen.

138 beset, omgeven.

139 het selvige, dit; het is echter niet duidelijk waarheen dit verwijst.

70 gelijk, terwijl, hoewel.

+ fig. XCV.

140 Het is volkomen onduidelijk wat L. hier heeft waargenomen. Kwarts lost niet op in water, ook niet als de kwarts gloeiend heet is. Als L. dan kristalletjes in water ziet, is er een of andere onzuiverheid in terechtgekomen. [Bu.]

141 Ik... in gebeeld, ik denk, ik stel mij voor.

142 aan geen van beijde de eijnden, niet aan een van beide uiteinden.

143 Dit idee van L. is juist. Kwartskristallen hebben bij vrije groei twee zeszijdige punten; dergelijke kristallen worden ‘dubbeleinders’ genoemd. [Bu.]

144 de sal peter, lees: de salpeterdelen.

145 die is overtollig (herhalend onderwerp).

146 Enkelvoudige kristallen van salpeter (kaliumnitraat of niter, KNO₃) zijn orthorhombisch en hebben beitel-achtige uiteinden. Salpeter vormt echter dikwijls doordringingsdrielingen: drie kristallen groeien door elkaar heen en hebben dan zeszijdige uiteinden. [Bu.]
Zie voor salpeter aant. 9 bij Brief 256 van 12 maart 1705, in dit deel.

[p. 231]

However, I again put some crystal parts on a piece of charcoal and dropped the small amount which had not sprung away through the heat into clear rain-water, and although I could not discern any salt parts on the surface of the water, still I took several times some of this water and put it on the cleanest glasses one could imagine. And after this water had stood for some time, now in wet weather and then in dry weather, I observed it many times and I saw each time that very many salt parts of different forms had crystallized, the precise form of most of which could not be discerned because the water did not evaporate, so that I thought that there were two kinds of salt to wit, the salt which had already crystallized and the salt which was still in the water, lying around the crystallized salt parts.

When in the afternoon, in clear weather (in April), I saw the salt parts more clearly than I had done before, the next morning at six o'clock they were surrounded again with so many parts which looked like water parts that one could not but marvel at it.

Among the said salt figures, when I saw them most clearly, this one resembled the figure which the crystal has, to wit, a six-sided one, and while our rock crystal is six-sided with one six-sided point, the crystallized salt particles had two six-sided points;⁺ this salt particle is designated in Fig. 12 between L and M⁴⁰.

I assume that if the rock crystals, when crystallized, had lain in such a way that they were not attached at the two ends, but in the middle, they would then have two six-sided points⁴¹, while we see that saltpetre parts, when crystallizing in the water and being attached on the side to some part, are not only six-sided, but their ends taper sharply, not with six sides like the crystals, but often in the form of chisels⁴².

+ fig. XCV.

40 It is completely unclear what L. has observed here. Quartz does not dissolve in water, not even when the quartz is white-hot. If L., then, sees little crystals in water, some kind of impurity must have fallen into it. [Bu.]

41 This idea of L. is correct. When crystals of quartz can grow freely, they have two six-sided points. Such crystals are called doubly-terminated crystals. [Bu.]

42 Simple crystals of saltpetre (potassium nitrate or nitre, KNO₃) are orthorhombic and have chisel-like endings. Yet salpetre often forms penetration triplets - three crystals grow through one another and then they have six-sided endings. [Bu.]
For saltpetre see n. 4 on Letter 256 of 12 March 1705, in this volume.

[p. 232]

Ook sag ik een Cristal deeltje, hoe wel seer kleijn, dat met een drie hoek over een⁺ quam, welkers twee hoeken, een weijnig grooter waren, als hier met fig: 13. tussen N en O. werd aan gewesen¹⁴⁷.

⁺Als mede sag ik zout figuurtjens leggen, als fig: 8. tussen A en B werd aan gewesen, dog deselve hadden een dikte die men bekennen konde¹⁴⁸, en vorders seer veel irreguliere zout deelen, en het getal was soo groot, die uijt een kleijne quantiteit water voort quamen, dat ik daar over verstelt stont.

Ik liet het water dat meest door gaans¹⁴⁹ om de sout deelen lag, door de warmte van een kaars, langsaam weg wasemen, en doen vernam ik nog veel te samen gestremde kleijne zout deelen, daar aan geen figuur te bekennen was.

Dus verre sijn mijne aantekeninge die ik de vrijheijt neme Hare Hoog Edele Heeren te laten toe komen, ende sal onder des blijven¹⁵⁰.

Hare Hoog Edele Heere

Onderdanige Dienaar
Antoni van Leeuwenhoek

+ fig. XCVI.

147 ⁺Het is fig. 13 afgebeelde kristal is niet geïdentificeerd. [Bu.]

+ fig. XCVI.

+ fig. XCI.

148 een dikte... konde, een waarneembare dikte.

149 meest door gaans, meestal.

150 L.'s volgende brief aan de Royal Society is Brief 261 van 29 december 1705, in dit deel, waarin hij onder andere over kristallen van puimsteen schrijft. Over kristallen uit een oesterschelp schrijft L. in Brief 260 van 18 december 1705, eveneens in dit deel.

[p. 233]

I also saw a crystal particle, though a very small one, which resembled a triangle,⁺ whose two angles were a little larger, as designated here in Fig. 13 between N and O⁴³.

⁺I also saw some salt particles as designated in Fig. 8 between A and B, but these had a perceptible thickness; and further I saw very many irregular salt parts coming from a small quantity of water, whose number was so large that I was dumbfounded by it.

I caused the water generally lying around the salt parts to evaporate slowly through the heat of a candle, and then I also observed many small crystallized salt parts on which no form was to be discerned.

These are my notes which I take the liberty to send to Your Honours, and meanwhile I remain⁴⁴,

Very Noble Sirs,

your obedient servant
Antoni van Leeuwenhoek.

+ fig. XCVI.

43 ⁺The crystal depicted in fig. 13 has not been identified. [Bu.]

+ fig. XCVI.

+ fig. XCI.

44 L.'s next letter to the Royal Society is Letter 261 of 29 December 1705, in this volume, in which he writes, among other things, on crystals of pumice. On crystals from the shell of an oyster L. writes in Letter 260 of 18 December 1705, also in this volume.

+ fig. LXXXIV-LXXXV.

+ figs LXXXIV-LXXXV.

+ fig. LXXXIV.

+ fig. LXXXV.

+ fig. LXXXIV.

+ fig. LXXXV.

+ fig. LXXXIV-LXXXV.

+ figs LXXXIV-LXXXV.

+ fig. LXXXVI-XCI.

+ fig. LXXXVI-XCI.

+ fig. LXXXVII, LXXXIX.

+ figs LXXXVI-XCI.

+ figs LXXXVI-XCI.

+ figs LXXXVII, LXXXIX.

+ fig. LXXXVIII.

+ fig. XCII-XCIII.

+ figs XCII-XCIII.

+ fig. XCIV.

+ fig. XCIV.

+ fig. XCVI.

+ fig. XCVI.