Alle de brieven. Deel 12: 1696-1699

[p. 122]

Brief No. 181
12 Februari 1697

Gericht aan: Maarten Étienne van Velden.

Manuscript: Het manuscript, dat zich in 1906 nog in het Gemeentemuseum te 's-Gravenhage bevond, is niet teruggevonden.

Gepubliceerd in:

A.J. Servaas van Rooijen 1906: Brieven van Antony van Leeuwenhoek, in Album der Natuur, Jrg. 1906, blz. 59-60. - Nederlandse tekst.

Korte inhoud:

Het spijt L. dat Van Velden door zijn verdediging van het copernicaanse wereldbeeld in moeilijkheden is gekomen. Ter ondersteuning van diens standpunt sluit L. een kopie in van een brief van een hoogleraar uit Brabant, die door L.'s argumenten in zijn copernicanisme is gestaafd.

Opmerking:

De hier afgedrukte tekst is die uit het Album der Natuur. De door Servaas van Rooijen aangebrachte aanvullingen zijn echter weggelaten.

[p. 123]

Letter No. 181
12 February 1697

Addressed to: Maarten Étienne van Velden.

Manuscript: The manuscript, which was still in the Gemeentemuseum in The Hague in 1906, has not been found again.

Published in:

A.J. Servaas van Rooijen 1906: Brieven van Antony van Leeuwenhoek, in Album der Natuur, 1906, pp. 59-60. - Dutch text.

Summary:

L. regrets that Van Velden, owing to his defence of the Copernican world-picture, has got into difficulties. In support of Van Velden's standpoint, L. encloses a copy of a letter from a professor in Brabant, whose Copernicanism has been confirmed by L.'s arguments.

Remark:

The text as here printed is that from the Album der Natuur. The additions made by Servaas van Rooijen, however, have been omitted.

[p. 124]

In UEd. seer aangenamen van den 4e Febr.¹⁾ sie ik dat UEd. myn Boekje²⁾ hebt ontvangen, ende daarnevens dat³⁾ de zaken die daar in verhandelt werden een goet behagen hebt; dat my lief was te verstaan. Als mede hadde ik geen gedagte dat UEd. stellinge van des Aerdrijks beweginge⁴⁾ soo groote opschuddinge hadde gemaakt als ik nu kome te sien.

T'is my leet te sien dat UEd. sulks wedervaren is, dog wy moeten alle de tegenspreekers die wy komen te lyden⁵⁾ soo veel als het ons doenlyk is in de wint slaan, en vergeven het haar omdat ze niet verder sien, of geen meerder kennisse hebben.

Wanneer laast seker Heer die veel gesag wil hebben, ende desselfs huysvrouw, my al harde partijen waren⁶⁾, soo verheugden ik my weder te meer als andere geleerde Heeren, myne stellinge hooger opheften, als ik verwagt hadden.

Ik kan niet nalaten tot UEd. te seggen, dat ik ook myne laatste gedrukte brieven aan een voornaam en hooggeleerd Heer in Brabant⁷⁾ hebbe gesonden, by de welke ik van gedagte was, dat myne stellinge geen groote ingang zoude vinden dog ik bevond dat ik in myne meininge quam te dwalen, want dien Heer hefte myne stellinge hoog op en hebbe⁸⁾ om UEd. tegensprekers den mond te stoppen zooveel als in myn krank⁹⁾ vermogen doenlijk is, goet gedagt een uyttreksel¹⁰⁾ van die missive hier nevens te senden; UEd. sal (beeld ik my in¹¹⁾) myne stellinge omtrent de beweginge van den Aardkloot, aan desselfs partyen¹²⁾ ofte ook wel aan andere, vertoont hebben, en sulks synde zoo sal my sonderlinge dienst geschieden¹³⁾, zoo my van UEd. hand mag toekomen, hetgeene ze daar op weten te seggen en ik sal onder des blyven

Hooggeleerde Heer UEd. ootmoedige Dienaar.

Antoni¹⁴⁾ van Leeuwenhoek.

1) De brief is gericht aan M.E. van Velden (1664-1724), hoogleraar aan de universiteit te Leuven. Zie het Biogr. Reg., Alle de Brieven, Dl. 10, blz. 312. Van Veldens brief van 4 februari was kennelijk een antwoord op L.'s Brief 178 van 26 oktober 1696, in dit deel.

2) Het Boekje is het Sesde Vervolg der Brieven of een separaat van Brief 168 [101] daaruit. Zie aant. 3 bij Brief 178 van 26 oktober 1696, in dit deel.

3) dat, lees: dat UEd. in.

4) Zie aant. 2 bij Brief 178 van 26 oktober 1696, in dit deel.

5) komen te lyden, zullen ondervinden. Waarschijnlijk had L. bij het gebruik van lyden, evenals bij het volgende in de wint slaan als lijdend voorwerp het woord tegenspraak in het hoofd, hoewel hij tegenspreekers had geschreven.

6) my al harde partijen waren, mij zeer krachtig bestreden.
Mogelijk doelt L. hier op zijn discussies met Pieter Rabus en diens echtgenote Elisabeth Ostens over het wichelroedevraagstuk. Zie o.a. Brief 171 van 23 juli 1696 en de brief van Rabus van 30 juli 1696, beide in dit deel. Vergelijk ook Palm, ‘Leeuwenhoeks reactie op Rabus' problemen met de wichelroede’.

7) De hooggeleerde heer uit Brabant, de schrijver van de bijlage, is niet geïdentificeerd. Mogelijk was hij een jezuïet, die les gaf aan novicen en seminaristen en de titel hoogleraar droeg. Ook de vermelding van ons Collegie in Parijs wijst in eenzelfde richting, nl. het door jezuïeten bestuurde Collège Louis-le-Grand te Parijs. [Va.]

8) hebbe, heb ik.

9) krank, gering.

10) Zie de hierachter volgende bijlage.

11) beeld ik my in, denk ik.

12) partyen, tegenstanders; desselfs verwijst naar UEd.

13) zoo sal my sonderlinge dienst geschieden, (dan) zult u mij een bijzondere dienst bewijzen.

14) In het Album der Natuur: Antony. De y zal echter een verlezing zijn voor de lange i (j).

[p. 125]

From Your very welcome letter of the 4th of February¹⁾ I see that You have received my Booklet²⁾ and further that you take pleasure in the matters dealt with therein, which I was pleased to learn. Furthermore I had not imagined that Your theory of the motion of the Earth³⁾ would have caused such a commotion as I now see.

I am sorry to see that this has happened to You, but we must ignore all the adversaries we encounter as much as we can, and forgive them because they cannot see beyond the end of their noses or do not have more knowledge.

When recently a certain Gentleman, who pretends to great authority, as well as his wife opposed me very vehemently⁴⁾, I rejoiced all the more when other learned Gentlemen commended my theory more highly than I had expected.

I cannot omit to tell You that I sent also my latest printed letters to a distinguished and highly learned Gentleman in Brabant⁵⁾, with whom I thought my theory would not find much acceptance, but I found I erred in this, for this Gentleman greatly commended my theory, and, in order to stop Your adversaries' mouths as well as was possible for my poor capacities, I have thought fit to enclose herewith an extract⁶⁾ from said letter. I imagine that you will have shown my theory on the motion of the Earth to your adversaries or perhaps also to others, and if this is so, I shall be extremely obliged to learn from You what they have to say to it, and meanwhile I will remain, Highly Learned Sir, Your humble Servant,

Antoni van Leeuwenhoek.

1) The letter is addressed to M.E. van Velden (1664-1724), professor at Louvain University. See the Biogr. Reg., Collected Letters, vol. 10, p. 313. Van Velden's letter of 4 February was evidently a reply to L.'s Letter 178 of 26 October 1696, in the present volume.

2) The Booklet is the Sesde Vervolg Der Brieven or a separate copy of Letter 168 [101] from this. See note 3 to Letter 178 of 26 October 1696, in the present volume.

3) See note 2 to Letter 178 of 26 October 1696, in the present volume.

4) It is possible that L. refers here to his discussions with Pieter Rabus and his wife Elisabeth Ostens about the problem of divining-rods. See, among other letters, Letter 171 of 23 July 1696 and the letter of Rabus of 30 July 1696, both in the present volume. Compare also Palm, ‘Leeuwenhoeks reactie op Rabus' problemen met de wichelroede’.

5) The very learned gentleman from Brabant, the writer of the enclosure, has not been identified. He was possibly a Jesuit, teaching to novices and seminarians and bearing the title of professor. The mention of our College also points in the same direction, viz. the Jesuit governed Collège Louis-le-Grand in Paris. [Va.]

6) See the following enclosure.

[p. 126]

Bijlage bij Brief 181.

UEd. aangename van den 30e October met een boek van nieuwe ondervindinge¹⁾ my wel behandigt zynde den 3e deser, en konde ik niet onthouden²⁾ van ter selver stond de bladwyser te doorsnuffelen, en vooraan vindende getekent de missive pag. 264 daar UEd. handelt van de dagelykse omroering³⁾, des Aertkloot by my over 35 jaren vast gestelt (als den alderligsten en begrypelyksten middel om het geheele getuyg⁴⁾ der planeten en des firmaments, niet als matelyk te doen dragen naer advenant de wyde van hunnen omloop⁵⁾) heb ik met de aldermeeste genoegte gevonden het bewys van een zake daar ik nog noyt op en had gedogt, te weten waar om de wolken en alles wat uyt aarderen⁶⁾ op staat, sig soo hoog boven deselve verheft, welke ik meynde alleen te geschieden door de warmte der zonne ofte de onderaartze vieren⁷⁾, die ze uyt der aerden doen opstaan.

Nu leert gy my dat de roeringe der aarde selfs⁸⁾ hun doet wegschuyven: en houdet daar by⁹⁾; en dat de sonne de locht verwarmende haer alleen bereyt maakt, om de selve wolken hooger te laten klimmen, dan zy doen wanneer de lugt seer kout is.

1) van nieuwe ondervindinge, met nieuwe bevindingen, waarnemingen. Het bedoelde boek is het Sesde Vervolg der Brieven. Dit blijkt uit de paginering die de schrijver van deze brief vermeldt.

2) Lees: konde ik my niet onthouden, kon ik niet nalaten.

3) omroering, omwenteling.
De bedoelde missive is L.'s Brief 168 [101] van 10 juli 1696 aan Nicolaas Witsen, Alle de Brieven, Dl. 11, blz. 292-298.

4) getuyg, samenstel.

5) niet als matelyk te doen dragen naer advenant de wyde van hunnen omloop, zich precies in de maat doen bewegen (eigenlijk ‘gedragen’) in evenredigheid tot de omtrek van hun baan. Het ongewone wyde is wel een verschrijving.

6) aarderen, schrijffout (of leesfout?) voor aarde(n).

7) vieren, vuren.

8) de roeringe der aarde selfs, de omwenteling van de aarde zelf.

9) en houdet daar by, en (gij) houdt het daarbij. Waarschijnlijk bedoelt de schrijver: gij brengt geen andere factoren in het geding (zoals de zonnewarmte en de inwendige hitte van de aarde).
Het vervolg van de zin (en dat de sonne enz.) is afhankelijk van Nu leert gy my. Het woord haer in dit zinsstuk moet verwijzen naar de locht; deze lucht wordt dus door de zonnewarmte bereyt (d.i. geschikt) gemaakt, om de wolken tot een grotere hoogte te laten komen dan alleen door de draaiing van de aarde mogelijk zou zijn. Het merkwaardige is evenwel, dat L. in zijn Brief 168 [101] van 10 juli 1696, Alle de Brieven, Dl. 11, blz. 292-298, in het geheel niet over de zonnewarmte spreekt. Blijkbaar schrijft de auteur van de brief zijn eigen redenering aan L. toe.

[p. 127]

Enclosure with Letter 181.

Your welcome letter of the 30th of October with a book of new observations¹⁾ having been duly handed to me on the 3rd inst., I could not refrain from looking through the index at once, and finding at the top noted the letter²⁾ on p. 264, in which You deal with the daily rotation of the Earth, which I assumed for certain 35 years ago (as the easiest and most comprehensible way in which the whole system of the planets and the firmament can move in perfect time in relation to the circumference of their orbit), I was highly satisfied to find the proof of a matter which I had never yet considered, to wit why the clouds and everything arising from the earth rises so high above it, which I thought to be due only to the heat of the sun or the subterranean fires which cause them to rise from the earth.

Now you teach me that the rotation of the earth itself causes them to move away, and you confine yourself to this³⁾, and that the sun heating the air only makes it suited to cause the clouds to reach a greater height than if the air is very cold.

1) The book referred to is the Sesde Vervolg Der Brieven. This appears from the pagination mentioned by the writer of this letter.

2) The missive referred to is L.'s Letter 168 [101] of 10 July 1696 to Nicolaas Witsen, Collected Letters, vol. 11, pp. 293-299.

3) Probably the writer means: you bring up no other factors (such as the heat of the sun and the internal heat of the earth). It is, however, curious that in his Letter 168 [101] of 10 July 1696, Collected Letters, vol. 11, pp. 293-299, L. does not speak at all about the heat of the sun. Apparently the writer of the Letter ascribes his own argumentation to L.

[p. 128]

Wanneer ik int jaar 1661 te Parys was vond ik daar in ons Collegie alle de verscheyde wereltgestaltenissen¹⁰⁾ van Ptolemaeus, Tycho de Brahé en Copernicus, elckx op zyn wyse ommedraeyende zoo dat men op een halve ure¹¹⁾ konde zien, die algemeyne draey van elkx¹²⁾, maar niet en stond my beter aan als het Halsey-Copernicus¹³⁾ daar de aarde int midde der schepselen¹⁴⁾ blyvende, daaglijks omdraeyde, als op haar spillen¹⁵⁾, de planeten voorts hunne loop doende, de maan in een maant, de sonne in een jaar, etc. Sonder dat behoefden allen¹⁶⁾ 24 uren, met een ongelooflijke snelheyt daaglyks te wenden van den Oosten in den Westen; nu ben ik met UEd. ondervinding daar meer in bevestigt¹⁷⁾, ziende het verder gemak dat zoodanige aertbeweging brengt.

De Heer wil UEd. nog menige jaar behoeden, enz.

10) wereltgestaltenissen: het woord gestaltenis betekende ‘de gesteldheid van iets, de wijze waarop het geschapen was, de uiterlijke vorm’. Gezien het verband is het aannemelijk dat wereltgestaltenissen hier de betekenis ‘planetaria’ heeft, althans die van concrete, plastische voorstellingen van het heelal.

11) op een halve ure, in het tijdsverloop van een half uur.

12) die algemene draeyvan elkx, de ronddraaiing van alle elementen waaruit elk van die planetaria bestond. [Dam.]

13) Het is niet geheel duidelijk wat hier bedoeld wordt. De hoogleraar doelt ongetwijfeld op een planetarium volgens een semi-copernicaans systeem, maar het woord Halsey is onverklaarbaar. Servaas van Rooijen tekent hierbij aan: ‘onduidelijk geschreven’.

14) schepselen, scheppingen; hier dus: planeten.

15) als op haar spillen, als om haar assen. De vorm spillen kan geen enkelvoudsvorm zijn, maar in het gegeven verband is een meervoud vreemd. Misschien heeft de schrijver aan de beide denkbeeldige uiteinden van de aardas gedacht, de twee gedeelten die a.h.w. buiten de aarde uitsteken. [Dam.]

16) dat, nl. de draaiing van de aarde; behoefden allen, zouden alle (planeten)... moeten.

17) met UEd. ondervinding daar meer in bevestigt, door uw waarneming daarin (nl. in de gedachte dat de aarde draait) meer gesterkt.

[p. 129]

When in 1661 I was in Paris, I there found in our College all the various world systems⁴⁾ of Ptolemy, Tycho Brahe, and Copernicus, each rotating in its own way so that in half an hour one could see the general rotation of each of them; but none pleased me better than the Halsey-Copernicus⁵⁾ system, where the earth, remaining in the centre of the creations⁶⁾, rotated daily as it were about its axis, the planets further moving in their orbits, the moon in a month, the sun in a year, etc. Otherwise they would all have to move daily in 24 hours at an incredible rate from East to West. Through Your observation I am now strengthened in my opinion, considering the further convenience which such a rotation of the earth provides.

May the Lord protect You for many years to come, etc.

4) In view of the context it is plausible that world systems here has the meaning of ‘planetaria’, or at least that of concrete, plastic representations of the universe.

5) It is not quite clear what is meant here. The professor undoubtedly refers to a planetarium according to a semi-Copernican system, but the word Halsey is inexplicable. Servaas van Rooijen has an annotation: ‘illegibly written’.

6) creations, here: planets.